Luận án Tiến sĩ ngành Kinh tế phát triển: Phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai theo hướng bền vững

Chia sẻ: Mai Thuy Dung | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:0

Thêm vào BST

Báo xấu

113
lượt xem 19
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án với nội dung dựa trên các tiêu chí của khung phân tích phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững; hạn chế của thực trạng phát triển cây dược liệu; dựa trên phương hướng phát triển cây dược liệu đưa ra các quan điểm và định hướng phát triển cây dược liệu trên địa bàn tỉnh Lào Cai.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ ngành Kinh tế phát triển: Phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai theo hướng bền vững

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ---------------- TRẦN HỮU PHƯỚC PHÁT TRIỂN CÂY DƯỢC LIỆU TẠI TỈNH LÀO CAI THEO HƯỚNG BỀN VỮNG LUẬN ÁN TIẾN SĨ NGÀNH KINH TẾ PHÁT TRIỂN HÀ NỘI - 2019
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ QUỐC DÂN ---------------- TRẦN HỮU PHƯỚC PHÁT TRIỂN CÂY DƯỢC LIỆU TẠI TỈNH LÀO CAI THEO HƯỚNG BỀN VỮNG Chuyên ngành: KINH TẾ PHÁT TRIỂN Mã số: 9310105 LUẬN ÁN TIẾN SĨ Người hướng dẫn khoa học: 1. PGS.TS VŨ THÀNH HƯỞNG 2. TS. ĐINH TIẾN DŨNG HÀ NỘI - 2019
i LỜI CAM ĐOAN Tôi đã đọc và hiểu về các hành vi vi phạm sự trung thực trong học thuật. Tôi cam kết bằng danh dự cá nhân rằng bản luận án này do tôi tự thực hiện và không vi phạm yêu cầu về sự trung thực trong học thuật. Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Nghiên cứu sinh Trần Hữu Phước
ii LỜI CẢM ƠN Tác giả xin chân thành cảm ơn tập thể cán bộ và giảng viên Khoa Kinh tế - Phát triển, Trường Đại học Kinh tế Quốc dDân đã nhiệt tình hỗ trợ tác giả trong quá trình thực hiện luận án. Đặc biệt, tác giá xin gửi lời cảm ơn sâu sắc tới giáo viên hướng dẫn PGS.TS Vũ Thành Hưởng và TS. Đinh Tiến Dũng đã tận tình hướng dẫn, hỗ trợ và động viên tác giả trong quá trình làm luận án. Tác giả cũng xin gửi lời cảm ơn chân thành đến bạn bè, đồng nghiệp và gia đình, những người luôn sát cánh bên tôi trong quá trình học tập và nghiên cứu. Mặc dù đã cố gắng hết sức, nhưng với nguồn lực hạn chế, luận án không thể tránh khỏi những thiếu sót. Tác giả mong nhận được sự đóng góp từ các thầy cô, bạn bè và đồng nghiệp để tác giả tiếp tục hoàn thiện vấn đề nghiên cứu của luận án trong tương lai. Trân trọng cảm ơn! Hà Nội, ngày tháng năm 2019 Nghiên cứu sinh Trần Hữu Phước
iii MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN........................................................................................................ i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................ii MỤC LỤC .................................................................................................................iii DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT.................................................................................... vi DANH MỤC BẢNG ................................................................................................ vii DANH MỤC HÌNH ................................................................................................... x LỜI MỞ ĐẦU ............................................................................................................ 1 CHƯƠNG 1 TỔNG QUAN NGHIÊN CỨU.......................................................... 10 1.1. Tổng quan về cây dược liệu ........................................................................... 10 1.1.1. Khái niệm cây dược liệu ............................................................................ 10 1.1.2. Phân bổ các loài cây dược liệu tự nhiên ..................................................... 11 1.1.3. Vai trò của cây dược liệu đối với đời sống kinh tế và xã hội ...................... 11 1.2. Tổng quan các nghiên cứu ngoài nước về phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững .................................................................................................... 13 1.2.1. Về nội hàm phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững ....................... 13 1.2.2. Về tiêu chí đánh giá phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững ........... 16 1.2.3. Về các nhân tố ảnh hưởng đến phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững ............................................................................................................. 17 1.3. Tổng quan các nghiên cứu trong nước về phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững .................................................................................................... 19 1.3.1. Về nội hàm phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững ........................ 19 1.3.2. Về tiêu chí đánh giá.................................................................................. 20 1.3.3. Về các nhân tố ảnh hưởng ......................................................................... 21 1.3.4. Các nghiên cứu về phát triển cây dược liệu tại Lào Cai ............................. 22 1.4. Đánh giá tổng quan các nghiên cứu và khoảng trống nghiên cứu .............. 24 Tiểu kết chương 1 .................................................................................................... 26
iv CHƯƠNG 2 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ PHÁT TRIỂN CÂY DƯỢC LIỆU THEO HƯỚNG BỀN VỮNG .............................................................................................. 27 2.1. Khái niệm cơ bản về phát triển và phát triển theo hướng bền vững .......... 27 2.1.1. Khái niệm về phát triển ............................................................................. 27 2.1.2. Khái niệm về phát triển theo hướng bền vững ........................................... 28 2.1.3. Khái niệm về phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững ....................... 30 2.2. Khung phân tích phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững ................ 38 2.2.1. Khái niệm và đặc điểm của cây dược liệu .................................................. 38 2.2.2. Phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững ........................................... 40 Tiểu kết chương 2 .................................................................................................... 51 CHƯƠNG 3 THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN CÂY DƯỢC LIỆU THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TẠI TỈNH LÀO CAI ......................................................................... 52 3.1. Thực trạng phát triển cây dược liệu trên thế giới ........................................ 52 3.1.1. Nguồn cung cây dược liệu trên thế giới ..................................................... 52 3.1.2. Tình hình tiêu thụ và xuất nhập nhập khẩu cây dược liệu trên thế giới....... 53 3.1.3. Chuỗi cung ứng cây dược liệu ................................................................... 54 3.1.4. Thực trạng suy kiệt nguồn dược liệu tư nhiên trên thế giới ........................ 55 3.2. Thực trạng phát triển cây dược liệu tại Việt Nam ....................................... 56 3.2.1. Quản lý nhà nước về cây dược liệu............................................................ 56 3.2.2. Tiềm năng tài nguyên cây dược liệu tại Việt Nam ..................................... 57 3.2.3. Về bảo tồn và phát triển nguồn gen cây thuốc ........................................... 58 3.2.4. Về nuôi trồng và thu hái cây dược liệu ...................................................... 59 3.2.5. Về chế biến, sản xuất, kinh doanh và buôn bán dược liệu .......................... 65 3.2.6. Về xuất nhập khẩu cây dược liệu ............................................................... 65 3.3. Thực trạng phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững tại tỉnh Lào Cai .... 66 3.3.1. Khái quát điều kiện tự nhiên, kinh tế xã hội tại Tỉnh Lào Cai .................... 66 3.3.2. Thực trạng phát triển cây dược liệu tại Lào Cai ......................................... 71 3.4. Đánh giá chung về thực trạng phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững tại tỉnh Lào Cai ......................................................................................... 134 3.4.1. Những kết quả đạt được .......................................................................... 134
v 3.4.2. Những mặt hạn chế ................................................................................. 136 3.4.3. Nguyên nhân của những hạn chế trong việc phát triển theo hướng bền vững cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai ........................................................................... 138 Tiểu kết chương 3 .................................................................................................. 140 CHƯƠNG 4 ĐỊNH HƯỚNG VÀ GIẢI PHÁP PHÁT TRIỂN CÂY DƯỢC LIỆU THEO HƯỚNG BỀN VỮNG TẠI TỈNH LÀO CAI........................................... 142 4.1. Quan điểm và định hướng phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững đến năm 2030 ...................................................................................................... 142 4.1.1. Quan điểm và định hướng phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững của Việt Nam .......................................................................................................... 142 4.1.2. Quan điểm và định hướng phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững của tỉnh Lào Cai ...................................................................................................... 144 4.1.3. Quan điểm và định hướng phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững của luận án .............................................................................................................. 146 4.2. Các giải pháp nhằm phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững tại tỉnh Lào Cai................................................................................................................ 147 4.2.1. Nhóm giải pháp về chính sách ............................................................ 147 4.2.2. Nâng cao năng lực của người sản xuất - kinh doanh cây dược liệu .......... 151 4.2.3. Phát triển thị trường đầu ra ...................................................................... 152 4.2.4. Xây dựng mô hình quản lý cây dược liệu dựa vào cộng đồng .................. 153 4.2.5. Nâng cao vai trò của nhà nước trong phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững ........................................................................................................... 156 4.3. Các kiến nghị ............................................................................................... 157 4.3.1. Đối với Chính phủ ................................................................................... 157 4.3.2. Đối với các Bộ ........................................................................................ 158 Tiểu kết chương 4 .................................................................................................. 161 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 162 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH KHOA HỌC ĐÃ CÔNG BỐ CỦA TÁC GIẢ . 164 TÀI LIỆU THAM KHẢO ..................................................................................... 165 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 175
vi DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT STT Từ viết tắt Chú giải 1 PTTHBV Phát triển theo hướng bền vững 2 MAPS Medicinal Aromatic Plants 3 BT Bảo tồn 4 BTNV Bảo tồn nguyên vị 5 BTCV Bảo tồn chuyển vị 6 DN Doanh nghiệp 7 YHCT Y học cổ truyền 8 PHH Phân hóa học 9 BVTV Bảo vệ thực vật 10 GACP Tiêu chuẩn thực hành tốt canh tác và thu hái cây thuốc của tổ chức y tế thế giới 11 NN&PTNT Nông nghiệp và phát triển nông thôn 12 TƯ Trung ương 13 VQG Vườn quốc gia 14 KBTTN Khu bảo tồn tự nhiên 15 HTX Hợp tác xã 16 CITES Danh mục động vật hoang dã nguy câp 17 GMP Tiêu chuẩn sản xuất thuốc tốt của tổ chức y tế thế giới 18 FWF Tổ chức bảo vệ thiên nhiên thế giới
vii DANH MỤC BẢNG Bảng 1: Tóm tắt thông tin về đối tượng phỏng vấn của luận án .................................... 5 Bảng 2: Thống kê số hộ trồng Artiso và Đương quy tại các huyện, Lào Cai ................ 6 Bảng 2.1: Các tiêu chí môi trường đánh giá nông nghiệp theo hướng bền vững ......... 32 Bảng 2.2: Nhóm tiêu chí kinh tế đánh giá phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững ... 32 Bảng 2.3: Nhóm tiêu chí xã hội đánh giá phát triển nông nghiệp theo hướng bền vững .. 33 Bảng 2.4: Nhóm nhân tố địa lý và tự nhiên ................................................................ 34 Bảng 2.5: Nhóm nhân tố thuộc về chủ thể sản xuất .................................................... 36 Bảng 2.6: Nhóm nhân tố về chính sách và thể chế ..................................................... 36 Bảng 2.7: Tổng hợp các tiêu chí đánh giá phát triển cây dược liệu theo hướng .......... 44 Bảng 2.8: Các nhân tố tác động đến phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững ... 48 Bảng 3.1: Nước xuất khẩu và nhập khẩu cây dược liệu lớn nhất thế giới ................... 54 Bảng 3.2: Các cơ quan nhà nước tham gia quản lý nước cây dược liệu ...................... 56 Bảng 3.3: Thống kê phân bổ số loài dược liệu ở các địa phương trên cả nước............ 57 Bảng 3.4: Sản lượng khai thác một số cây dược liệu ở Việt Nam ............................... 60 Bảng 3.5: Danh mục một số dược liệu được trồng tại địa phương .............................. 61 Bảng 3.6: Hiện trạng các vùng trồng dược liệu .......................................................... 62 Bảng 3.7: Danh sách các cây dược liệu nuôi trồng theo nguyên tắc, tiêu chuẩn “Thực hành tốt trồng trọt và thu hái cây thuốc” (GACP) ...................................................... 63 Bảng 3.8: Diện tích địa hình ở độ cao tương đối so với mực nước biển của tỉnh Lào Cai chia theo các huyện ............................................................................................. 67 Bảng 3.9: Một số chỉ tiêu kinh tế vĩ mô giai đoạn 2014-2018 của tỉnh Lào Cai .......... 68 Bảng 3.10: Thống kê diện tích canh tác (ha) phân theo nhóm cây của tỉnh Lào Cai giai đoạn 2010-2017. ........................................................................................................ 69 Bảng 3.11: Diện tích canh tác dược liệu theo loại cây tại tỉnh Lào Cai ....................... 72 Bảng 3.12: Tổng hợp tiềm năng đất đai có khả năng phát triển sản xuất cây dược liệu hàng hóa tỉnh Lào Cai ................................................................................................ 73 Bảng 3.13: Diện tích trồng cây dược liệu của các huyện trên địa bàn tỉnh Lào cai giai đoạn 2012-2018 ......................................................................................................... 77 Bảng 3.14: Cơ cấu cây dược liệu tính theo diện tích đất trồng giai đoạn 2012-2017... 82
viii Bảng 3.15: Tình hình sản xuất và tiêu thụ cây dược liệu trên địa bàn tỉnh Lào Cai năm 2015 .... 85 Bảng 3.16: Tình hình sơ chế, bảo quản, chế biến cây dược liệu trên địa bàn tỉnh Lào Cai năm 2015 ............................................................................................................ 87 Bảng 3.17: Hiệu quả kinh tế một số chủng loại cây dược liệu hàng hóa trên địa bàn tỉnh Lào Cai năm 2015............................................................................................... 90 Bảng 3.18: Một số tiêu chí duy trì và bảo tồn tại 03 khu bảo tồn tại tỉnh Lào Cai....... 93 Bảng 3.19. Một số tiêu chí về duy trì và bảo tồn rừng tại tỉnh Lào cai........................ 94 Bảng 3.20. Tỷ lệ tăng diện tích canh tác cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai giai đoạn 2012-2018 .... 95 Bảng 3.21. Năng suất trung bình của cây Actiso và cây Đương quy tại Huyện Bắc Hà (2010-2016) ............................................................................................................... 96 Bảng 2.22: Thống kê tổng thu nhập ròng trung bình VNĐ/1ha của cây Đương quy và Actiso tại Lào Cai niên vụ 2017-2018 ........................................................................ 97 Bảng 2.23: Tỷ lệ hộ nghèo của các 06 huyện trồng dược liệu lớn nhất tỉnh Lào Cai... 98 Bảng 3.24: Số việc làm mới được tạo ra từ cây dược liệu hàng năm của Tỉnh Lào Cai năm 2017 ................................................................................................................... 99 Bảng 2.25: Các tiêu chí môi trường trong phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững tại tỉnh Lào Cai ............................................................................................... 100 Bảng 3.26: Tổng hợp các tiêu chí đánh giá phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững tại tỉnh Lào Cai ............................................................................................... 102 Bảng 3.27: Danh mục các loài cây dược liệu phù hợp với điều kiện tự nhiên tại tỉnh Lào Cai .................................................................................................................... 104 Bảng 2.28: Tổng hợp các nhóm, loại đất tỉnh Lào Cai.............................................. 105 Bảng 2.29: Phân hạng mức độ thích hợp đất đai cho cây Sa nhân tím ...................... 106 Bảng 2.30: Phân hạng mức độ thích hợp đất đai cho cây Đương quy ....................... 106 Bảng 2.31: Phân hạng mức độ thích nghi theo diện tích đất tại các huyện tại Lào Cai .... 107 Bảng 3.32: Chú thích và cách đo các biến trong phương trình (1), (2), (3), (4), (5) .. 110 Bảng 3.33: Thống kê mô tả các biến ........................................................................ 111 Bảng 3.34: Kết quả hồi quy OLS với lệnh robust của các phương trình 1,2,4,5 và hồi quy Logistic của phương trình 3 đối với cây Đương quy......................................... 114 Bảng 3.35: Kết quả hồi quy OLS với lệnh robust của các phương trình 1,2,4,5 và hồi quy Logistic của phương trình 3 đối với cây Actiso..................................................... 115
ix Bảng 3.36: Ma trận tương quan của các biến trong phương trình 1 đối với cây Đương quy.. 116 Bảng 3.37: Ma trận tương quan của các biến trong phương trình 2 đối với cây Đương quy .. 116 Bảng 3.38: Ma trận tương quan của các biến trong phương trình 3 đối vói cây Đương quy.. 117 Bảng 3.39: Ma trận tương quan của các biến trong phương trình 4 đối với cây Đương quy .. 117 Bảng 3.40: Ma trận tương quan của các biến trong phương trình 5 đối với cây Đương quy.. 117 Bảng 3.41: Ma trận tương quan của phương trình 1 đối với cây Actiso .................... 118 Bảng 3.42: Ma trận tương quan của phương trình 2 đối với cây Actiso .................... 118 Bảng 3.43: Ma trận tương quan của phương trình 3 đối với cây Actiso .................... 118 Bảng 3.44: Ma trận tương quan của phương trình 4 đối với cây Actiso .................... 119 Bảng 3.45: Ma trận tương quan của phương trình 5 đối với cây Actiso .................... 119 Bảng 3.46: Kết quả hồi quy sau khắc phục khuyết tật của các phương trình (1), (2), (3), (4), (5) đối với cây Đương quy và cây Actiso ......................................................... 120 Bảng 3.47: Sự tham gia của doanh nghiệp trong sản xuất và tiêu thụ cây dược liệu tại Lào cai ..................................................................................................................... 127 Bảng 3.48: Sự tham gia của các cơ sở YHCT trong tiêu thụ cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai 128 Bảng 3.49. Tỷ lệ khám bệnh bằng y học cổ truyền trên tổng số lượt khám bệnh của cả nước và số lượt người khám bệnh bằng YHCT năm 2015 so với năm 2010 ............ 129 Bảng 3.50: Các nhân tố tác động đến phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững ......... 132
x DANH MỤC HÌNH Hình 1.1: Sản phẩm/lĩnh vực sử dụng cây dược liệu .................................................. 10 Hình 1.2: Số loài cây dược liệu và tỷ lệ phần trăm số loài cây dược liệu trên tổng số loài thực vật ở các quốc gia có nhiều loài cây dược liệu nhất trên thế giới ................. 11 Hình 2.1: Sơ đồ PTTHBV theo quan điểm của thế giới (UNESCO)........................... 28 Hình 2.2: Nội hàm của PTTHBV theo quan điểm của Việt Nam................................ 29 Hình 2.3: Khung phân tích phát triển theo hướng bền vững cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai ..... 50 Hình 3.1: Chuỗi cung ứng cây dược liệu .................................................................... 55 Hình 3.2: Cơ cấu kinh tế của tỉnh Lào Cai giai đoan 2010-2018 ................................ 69 Hình 3.3: Tỷ lệ hộ nghèo của Lào Cai giai đoạn 2006-2017 ....................................... 98 Hình 3.4: Nhu cầu chi tiêu tiền thuốc bình quân trên đầu người qua các năm của Việt nam (đơn vị: USD/người/năm) ................................................................................ 129 Hình 4.1: Mô hình quản lý cây dược liệu dựa vào cộng đồng................................... 155
1 LỜI MỞ ĐẦU 1. Sự cần thiết của nghiên cứu Trong hàng thiên niên kỷ, con người đã biết dựa vào tự nhiên như cây cối, côn trùng, động vật và nấm để chăm sóc sức khỏe của mình. Qua thời gian, con người cũng phát hiện ra vô số loại thực vật có công dụng chữa bệnh và tích góp được nhiều kiến thức y dược cổ truyền để nâng cao chất lượng cuộc sống. Y học dân tộc cổ truyền ra đời từ rất lâu so với y học hiện đại. Trải qua thời gian, kiến thức y học cổ xưa này vô cùng phong phú và đồ sộ. Ước tính có khoảng 50.000-70.000 loại cây dược liệu được sử dụng trong cả y học truyền thống và y học hiện đại trên toàn thế giới và ngày càng nhiều loài dược liệu đóng vai trò quan trọng đối với thị trường hóa dược. Nếu tính trên đơn vị số loài, tiêu dùng dược liệu chiếm tỷ trọng lớn nhất trong tổng nhu cầu khai thác nguồn tài nguyên thiên nhiên của thế giới (Leaman, 2008). Tại nhiều nước đang phát triển, cây dược liệu đóng vai trò quan trọng trong việc chăm sóc sức khỏe của người dân. Trong nhiều trường hợp, đây là phương thức chữa bệnh có hiệu quả duy nhất trong khi các phương thức y tế khác khó tiếp cận hoặc đắt đỏ. Theo ước tính của WHO (2008), 80% dân số ở Châu Phi và Châu Á phụ thuộc phần lớn vào các loại thảo dược để chữa bệnh. Tính đến năm 2014, trên toàn thế giới có 18.226 cơ sở chữa bệnh y học dân tộc cổ truyền, cung cấp dịch vụ chăm sóc sức khỏe cho 80% dân số trên toàn cầu (WHO, 2014). Hầu hết các loài dược liệu được sử dụng trong y học dân gian và việc mua bán dược liệu thường được thực hiện ở cấp địa phương, trong phạm vi quốc gia (Hamilton, 2004; Marshall, 2011). Thị trường cây dược liệu tại các địa phương đã và đang mang lại cho người nông dân bản địa những cơ hội sinh kế tiềm năng, giúp họ có thể đa dạng danh mục cây trồng của mình. Việt Nam là quốc gia được đánh giá cao về tiềm năng cây dược liệu với một kho tàng tri thức truyền thống về y học cổ truyền phong phú. Theo thống kê của Bộ y tế (2016), Việt Nam có khoảng 4.000 loài thực vật có công dụng làm thuốc. Thực tế ở nhiều địa phương cho thấy cây dược liệu đóng góp giá trị kinh tế cao cho người dân địa phương so với các cây nông nghiệp khác, góp phần lớn trong công cuộc xóa đói giảm nghèo. Nhiều địa phương đang tiến hành chuyển dịch cơ cấu cây trồng sang các cây dược liệu. Tuy nhiên việc nuôi trồng dược liệu và thu hái trong nước mới đáp ứng nhu cầu sử dụng ở mức thấp (khoảng 20-25%), còn lại phải nhập khẩu từ Trung Quốc không rõ nguồn gốc, không quản lý được làm ảnh hưởng xấu đến thương hiệu của các cây dược liệu trong nước. Mặt khác việc quy hoạch vùng nguyên liệu không đồng bộ,
2 quy mô nhỏ lẻ, kỹ thuật chăm bón thu hái, thu mua không hợp lý dẫn đến chất lượng kém và giá thành cao. Hơn nữa nguồn tài nguyên dược liệu đang đứng trước nguy cơ cạn kiệt, nhiều loài có thể bị tuyệt chủng dẫn đến nhiều thách thức cho sự phát triển bền vững của ngành. Trước yêu cầu cấp bách của ngành dược liệu, Chính Phủ (2013) đã phê duyệ quyết định 1976 ngày 30 tháng 10 năm 2013 về “Quy hoạch tổng thể phát triển dược liệu đến năm 2020 và định hướng năm 2030” nhằm đưa ra các định hướng phát triển chung cho ngành. Một trong những nội dung quan trọng của quy hoạch đó là tìm ra hướng đi nhằm phát triển cây dược liệu một cách bền vững. Trong các vùng nguyên liệu dược liệu của cả nước trong quy hoạch tổng thể, Tây Bắc là một trong những vùng được ưu tiên do có điều kiện về thổ nhưỡng và khí hậu rất phù hợp với việc trồng các loại cây thuốc quý như tam thất, ý dĩ, nhân sâm, trong đó Lào Cai là một trong những tỉnh đi đầu. Hiện nay tỉnh đã có quy hoạch chi tiết phát triển dược liệu tại địa phương và việc canh tác dược liệu mặc dù còn rất nhiều khó khăn nhưng đã đạt được một số kết quả khả quan. Bên cạnh đó Lào Cai là một tỉnh có điều kiện tự nhiên, thổ nhưỡng và khí hậu rất phù hợp để phát triển cây dược liệu trên cả hai khía cạnh bảo tồn và canh tác cây dược liệu. Chính vì vậy, tác giả chọn Lào Cai là một trường hợp điển hình để nghiên cứu. Về mặt lý luận, các công trình nghiên cứu về cây dược liệu trên thế giới chủ yếu tập trung mô tả về đặc điểm, chủng loại và sự đa dạng hay thống kê về số lượng của các loài cây dược liệu. Các công trình nghiên cứu một cách cụ thể về sự phát triển bền vững của cây dược liệu hầu như không có. Chỉ có một số ít công trình đưa ra các hàm ý chính sách hoặc các gợi ý dựa trên thực trạng của cây dược liệu, chưa có một công trình nào áp dụng một cách cụ thể các tiêu chí và các nhân tố của khung lý thuyết phát triển bền vững để đánh giá một cách toàn diện và tìm ra các nguyên nhân của thực trạng phát triển theo hướng bền vững của cây dược liệu. Từ những phân tích như trên tác giả lựa chọn đề tài “Phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai theo hướng bền vững” làm đề tài nghiên cứu cho luận án của mình. 2. Mục tiêu nghiên cứu Mục tiêu nghiên cứu của luận án là góp phần hoàn thiện lý luận về phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững; trên cơ sở đó, đánh giá toàn diện sự phát triển theo hướng bền vững của cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai, từ đó đưa ra các giải pháp và kiến nghị nhằm thúc đẩy sự phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai theo hướng bền vững. Để thực hiện mục tiêu trên, tác giả tiến hành các công việc nghiên cứu cụ thể sau đây:
3 - Xây dựng và phát triển khung lý thuyết phân tích phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững dựa trên khung lý thuyết về phát triển theo hướng bền vững nông nghiệp và các đặc điểm riêng biệt của cây dược liệu. - Dựa trên các tiêu chí của khung phân tích phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững, luận án đưa ra các kết quả đạt được và các hạn chế của thực trạng phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững tại tỉnh Lào Cai. - Đánh giá tác động của các nhân tố đến thực trạng phát triển theo hướng bền vững của cây dược liệu trên địa bàn tỉnh Lào Cai thời gian qua, để tìm ra các nguyên nhân của các hạn chế. - Dựa trên phương hướng phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững của Việt Nam và những hạn chế trong phát triển cây dược liệu thời gian qua luận án đưa ra quan điểm và định hướng phát triển cây dược liệu trên địa bàn tỉnh Lào Cai theo hướng bền vững trong tời gian tới và đề xuất các giải pháp và kiến nghị nhằm phát triển cây dược liệu trên địa bàn tỉnh theo hướng bền vững. 3. Phạm vi và đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu: Phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai theo hướng bền vững Phạm vi nghiên cứu: - Về không gian: Tác giả chọn Lào Cai là một trường hợp điển hình cho nghiên cứu của mình do Lào Cai có điều kiện tự nhiên và thổ nhưỡng rất phù hợp với cây dược liệu. Bên cạnh đó, Lào Cai có lịch sử trồng cây dược liệu lâu đời. Cây dược liệu nơi đây rất gần gũi và thân thiện với người dân bản địa, trong đó có nhiều loại cây dược liệu và bài thuốc dân gian đã được phát triển thành hàng hóa. Hiện nay tỉnh Lào Cai đã hoàn thành quy hoạch chi tiết phát triển dược liệu từ nay đến năm 2020 và định hướng năm 2030. Có thể nói, tỉnh Lào Cai là một trường hợp điển hình cho phát triển cây dược liệu vùng Tây Bắc và Việt Nam - Về thời gian: Đối với số liệu thứ cấp, tác giả chọn thời gian nghiên cứu từ năm 2012-2018 do số liệu về cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai chỉ mới bắt đầu được thống kê từ năm 2012. Đối với số liệu sơ cấp, tác giả tiến hành khảo sát điều tra cho niên vụ 2017-2018 đối với cây Actiso và cây Đương quy
4 4. Phương pháp nghiên cứu 4.1. Phương pháp thu thập số liệu a. Số liệu thứ cấp Nguồn số liệu thứ cấp được thu thập qua báo cáo thống kê của Bộ y tế, Viện dược liệu TƯ, Cục y học cổ truyền, Ủy ban nhân dân tỉnh Lào Cai, Sở y tế Lào Cai, sở Nông nghiệp tỉnh Lào Cai, phòng nông nghiệp các huyện, các dự án trồng cây dược liệu, các báo điện tử. Số liệu của các công trình nghiên cứu khoa học về cây dược liệu. Các số liệu về quốc tế được thu thập từ Tổ chức y tế thế giới, Ủy ban về lương thực và nông nghiệp quốc tế (FAO), các công trình nghiên cứu trước đây về cây dược liệu trên thế giới… b. Số liệu sơ cấp Tác giả sử dụng 02 phương pháp để thu thập số liệu sơ cấp bao gồm (1) phỏng vấn chuyên gia và (2) phát phiếu khảo sát. Phỏng vấn chuyên gia được sử dụng để lựa chọn các tiêu chí và nhân tố phù hợp cho khung phân tích phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững cũng như bổ sung các thông tin cần thiết cho các nội dung phân tích khác như thực trạng bảo tồn, nuôi trồng, tiêu thụ cây dược liệu. Các chuyên gia đến từ Viện dược liệu, các lãnh đạo phụ trách mảng dược liệu ở Sở nông nghiệp tỉnh, phòng nông nghiệp các huyện trong tỉnh, các trung tâm dịch vụ nông nghiệp huyện, ủy ban nhân dân các xã có trồng cây dược liệu, các khu bảo tồn bao gồm vườn quốc gia Hoàng Liên, khu bảo tồn thiên nhiên Bát Xát, chi cục kiểm lâm. Tác giả cũng phỏng vấn các chuyên gia thuộc các công ty dược liệu như công ty Traphaco Lào Cai, công ty cổ phần du lịch và dược phẩm Sơn Lâm, Công ty cổ phần Sao Thái Dương và công ty cổ phần đầu tư và phát triển Tài Nguyên Xanh. Bên cạnh đó tác giả phỏng vấn những người thu mua và buôn bán dược liệu tự nhiên tại các chợ tại tỉnh Lào Cai và phỏng vấn các hộ nông dân cũng như các nhân viên khuyến nông để bổ sung các thông tin và số liệu sơ cấp cho luận án (danh sách các cá nhân phỏng vấn được trình bày trong phần phụ lục 1). Bảng 1 tóm tắt thông tin về các đối tượng phỏng vấn của luận án.
5 Bảng 1: Tóm tắt thông tin về đối tượng phỏng vấn của luận án STT Đối tượng phỏng vấn Cơ quan công tác Số lượng 1 Lãnh đạo Viện dược liệu 1 2 Cán bộ phụ trách dược liệu Sở NN và PTNN tỉnh Lào Cai 2 3 Lãnh đạo Chi cục kiểm lâm, tỉnh Lào Cai 1 4 Cán bộ phụ trách kiểm lâm Chi cục kiểm lâm, tỉnh Lào Cai 1 5 Lãnh đạo Phòng nông nghiệp huyện Bát Xát 1 6 Lãnh đạo Trung tâm dịch vụ huyện Bát Xát và 2 Bắc Hà 7 Chuyên viên về bảo tồn Vườn quốc giá Hoàng Liên 3 8 Chuyên viên về gen và bảo Trạm nghiên cứu trồng cây thuốc Sapa 1 tồn cây thuốc 9 Chuyên viên phụ trách Các công ty dược Tranphaco, dược 4 dược liệu phẩm Sơn Lâm, Sao Thái Dương và Phát triển tài nguyên xanh 10 Khuyến nông Trung tâm dịch vụ huyện Bắc Hà 4 11 Người thu mua dược liệu Chợ Bắc Hà 4 12 Hộ nông dân Sapa và Bắc Hà 6 Tổng số 30 Phát phiếu khảo sát được thực hiện đối với 250 hộ dân trồng cây Đương quy và Actiso tại Sapa và Bắc Hà để đánh giá tác động của nhóm nhân tố chủ thể sản xuất đến phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững. Lý do tác giả lựa chọn 02 cây Actiso và Đương quy để nghiên cứu vì đây là 02 cây chiến lược trong tổng 05 cây chiến lược mà Ủy ban nhân dân tỉnh Lào Cai đưa vào quy hoạch chi tiết dược liệu của Tỉnh. Mặt khác, 02 loại cây này được nuôi trồng khá lâu tại Lào Cai (Actiso được nuôi trồng cách đây 10 năm và hiện này Huyện Sapa đã hình thành được vùng nuôi trồng Actiso sạch, cây Đương quy bắt đầu được trồng từ năm 2012 và đến nay đang được đầu tư phát triển mạnh tại Bắc Hà). Mẫu nghiên cứu được xác định dựa trên phương trình của Yamane (Yamane, 1973) = 1 + () Trong đó: - n: Quy mô của mẫu nghiên cứu - N: Quy mô của tổng thể nghiên cứu - e: Mức độ sai số
6 Ví dụ tổng thể số hộ trồng cây Actiso tại tỉnh Lào cai là 668 ta cho phép nghiên cứu chỉ sai số 8% và độ tin cậy là 95% thì ta cần phải gửi bảng hỏi đến tổng số hộ theo công thức trên là 127 hộ. Tương tự như vậy với 452 hộ dân trồng Đương quy trên địa bàn tỉnh Lào Cai, theo công thức trên ta cần phải gửi 116 phiếu khảo sát tới các hộ dân trồng Đương quy. Như vậy, tổng hợp ít nhất 243 phiếu được điền đầy đủ thông tin cần được thu về. Để thực hiện cuộc khảo sát trên tác giả phát đi 250 phiếu điều tra bao gồm 130 phiếu khảo sát đối với cây Đương quy. Bộ khảo sát này được tiến hành ở Huyện Bắc Hà tại các xã Na Hối, Bản Già và Lùng Phình. 120 phiếu được phát đến cho các hộ trồng Actiso ở Sa Pa Và Bắc Hà trong đó 50 phiếu được phát cho các hộ trồng Actiso ở Bắc Hà và 70 phiếu còn lại được phát cho các hộ trồng Actiso tại thị trấn Sapa Các hộ được lựa chọn ngẫu nhiên. Phiếu điều tra được đưa đến các hộ trồng dược liệu bởi các nhân viên khuyến nông. Do các hộ nông dân trồng cây dược liệu chủ yếu là các hộ dân tộc thiểu số, trình độ văn hóa thấp, có nhiều nơi không biết đọc nên các nhân viên khuyến nông sẽ giúp giải thích các câu hỏi trong bảng hỏi, phỏng vấn hộ nông dân và điền thông tin vào bảng hỏi (phụ lục 2) Bảng 2: Thống kê số hộ trồng Artiso và Đương quy tại các huyện, Lào Cai STT Loại cây Số Hộ Ghi Chú I Cây Đương quy 1 Huyện Bắc Hà 172 Được trồng ở 07/13 xã Na Hối, Lùng Phình, Bản Già, Tả Chải, Nậm Mòn, Lầu Thí Ngài, Thải Giàng Phố 2 Huyện Sa Pa 20 Thị trấn Sapa và Tả phìn (02 xã/thị trấn/15 xã) 3 Huyện Bát Xát 160 05 xã trên 15 xã bao gồm Y tý, Pa chèo, Nậm Phung, Đền Thàng, Trịnh Tường 4 Simatcai 60 3/12 xã bao gồm Sán Chải, Simatcai, Nán Sín 5 Văn Bản 30 02/15 xã : Liêm Phú, Nậm Tha 6 Mường Khương 10 01/10 xã : Xã La Phán Tẩn Tổng 452 II Cây Actiso 1 Huyện Bắc Hà 318 Được trồng ở 05/13 xã Na Hối, Lùng Phình, Bản Già, Hoàng Thu Phố, Lầu Thí Ngài 2 Huyện Sapa 350 04 xã và thị trấn trên 15 xã bao gồm Thị trấn sapa, Tà phìn, Sa pả, San Sả Hồ Tổng 668 Nguồn: Ủy ban nhân dân tỉnh Lào Cai, 2017
7 4.2. Phương pháp phân tích số liệu Phương pháp phân tích định tính Phương pháp phân tích định tính được dùng để mô tả và phân tích đặc điểm về thực trạng phát triển cây dược liệu tại Thế giới, Việt Nam và tỉnh Lào Cai, đồng thời thăm dò và thiết kế thang đo các tiêu chí và nhân tố cho khung phân tích phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững. Cụ thể, tác giả sử dụng phương pháp phỏng vấn sâu và nghiên cứu tình huống để phân tích định tính các vấn đề nghiên cứu của luận án. Phỏng vấn sâu được sử dụng để tìm hiểu chuyên sâu về chủ đề nghiên cứu như chính sách cho cây dược liệu, thực trạng sản xuất cây dược liệu, thực trạng bảo tồn cây dược liệu, quy trình canh tác, các khó khăn và thách thức khi canh tác cây dược liệu… Phỏng vấn sâu được tiến hành đối với các chuyên gia trong lĩnh vực dược liệu, nhà hoạch định chính sách, hộ nông dân và các doanh nghiệp. Tùy thuộc vào đối tượng và chủ đề phỏng vấn, tác giả chuẩn bị danh mục các câu hỏi và tiến hành phỏng vấn các đối tượng phỏng vấn tại nơi họ công tác hoặc sinh sống. Nội dung cuộc phỏng vấn được ghi âm có sự cho phép của người được phỏng vấn. Sau đó tác giả tiến hành gỡ băng và phân tích dữ liệu phỏng vấn. Phương pháp nghiên cứu tình huống cũng được tác giả sử dụng cho luận án. Dựa trên thực tế nuôi trồng dược liệu ở tỉnh Lào Cai, tác giả tiến hành phân tích và so sánh 02 loại cây điển hình là Actiso và Đương quy tại 02 huyện trồng dược liệu điển hình là Sapa và Bắc Hà. Hai trường hợp điển hình này được phân tích sâu để từ đó đưa ra những phân tích toàn diện có tính khái quát đối với phát triển cây dược liệu tại tỉnh Lào Cai theo hướng bền vững. Phương pháp phân tích định lượng Tác giả sử dụng phương pháp phân tích hồi quy đa nhân tố để phân tích mối quan hệ thống kê giữa các nhân tố thuộc chủ thể sản xuất và các tiêu chí về nâng cao hiệu quả sản xuất và tiêu chí môi trường. Hồi quy tuyến tính (linear regression) được sử dụng đối với các biến liên tục. Hồi quy logistic được sử dụng để phân tích các dữ liệu phân tổ (categorical data). Các kiểm định về giả thiết của hồi quy cũng được thực hiện để đảm bảo rằng phương pháp phân tích hồi quy đa biến không vi phạm các giả thiết của hồi quy ví dụ như đa cộng tuyến (kiểm định bằng Pearson correlation test) và phương sai sai số thay đổi (khắc phục bằng lệnh robust). Luận án sử dụng kiểm định Hosmer-Lemeshow để kiểm tra sự phù hợp của mô hình hồi quy Logistic đối với dữ
8 liệu nghiên cứu. Phần mềm Stata được sử dụng để ước lượng hồi quy OLS và hồi quy logistic của phương trình dưới đây: = + Trong đó: - Y : các tiêu chí phát triển theo hướng bền vững bao gồm (tiêu chí nâng cao hiệu quả sản xuất và tiêu chí tăng cường sự lan tỏa tích cực đến môi trường) - Xi: Các nhân tố (X là các nhân tố thuộc chủ thể sản xuất) Nếu biến Y là dữ liệu liên tục, tác giả dùng hồi quy đa biến OLS. Nếu biến Y là dữ liệu phân tổ, tác giả dùng hồi quy Logistic để phân tích phương trình trên. 5. Những đóng góp mới của luận án Thứ nhất, dựa trên quan điểm Kinh tế phát triển mà cụ thể là phát triển kinh tế nông nghiệp, gắn với những đặc trưng của cây dược liệu, luận án đã đưa ra khái niệm, nội hàm về phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững của địa phương. Theo đó, phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững của địa phương được luận án xác định theo 3 nội dung: (i) duy trì, bảo tồn và mở rộng quy mô diện tích và chủng loại cây dược liệu; (ii) Nâng cao hiệu quả sản xuất cây dược liệu; (iii) tăng cường sự tác động lan toả tích cực của cây dược liệu đến kinh tế, xã hội và môi trường của địa phương phát triển cây dược liệu. Các tiêu chí đánh giá và yêu cầu bảo đảm tính bền vững cũng được xác định theo 3 góc độ trên. Thứ hai, qua phân tích các tiêu chí phát triển cây dược liệu theo hướng bền vững, luận án chỉ ra được các biểu hiện bền vững trong phát triển cây dược liệu trên địa bàn tỉnh Lào Cai: (i) Số diện tích (ha) được quy hoạch trong các khu bảo tồn thiên nhiên ngày càng tăng và tỷ lệ số cây sách đỏ được bảo tồn nguyên vị trong các khu bảo tồn lớn, quy mô diện tích canh tác cây dược liệu tăng qua các năm; (ii) So với các loài cây nông nghiệp khác, cây dược liệu mang lại hiệu quả kinh tế cao hơn nhiều lần; (iii) Phát triển cây dược liệu góp phần tích cực đến giảm nghèo và tạo công ăn việc làm; (iv) Cây dược liệu thân thiện hơn với môi trường so với cây lúa và cây ngô. Thứ ba, Luận án đã phát hiện đươc những biểu hiện không tích cực trong phát triển cây dược liệu đứng trên góc độ phát triển bền vững: (i) Công tác bảo tồn cây dược liệu tự nhiên còn nhiều hạn chế, số lượng các loài trong sách đỏ được bảo tồn thành công còn thấp, diện tích đất để trồng cây dược liệu hàng năm ít, nhỏ lẻ, manh mún; (ii) Chi phí sản xuất ban đầu cho cây dược liệu cao hơn so với các cây trồng truyền thống khác