Luận án Tiến sĩ Tâm lý học: Mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo tại Thành phố Hồ Chí Minh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:236

Thêm vào BST

Báo xấu

15
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận án "Mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo tại Thành phố Hồ Chí Minh" được hoàn thành với mục tiêu nhằm nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực trạng về mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo, luận án tiến hành thử nghiệm biện pháp nâng cao mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo, đề xuất các kiến nghị nhằm xây dựng mối quan hệ tích cực giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận án Tiến sĩ Tâm lý học: Mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo tại Thành phố Hồ Chí Minh

VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN PHƯƠNG THẢO MỐI QUAN HỆ GIỮA GIÁO VIÊN MẦM NON VÀ TRẺ MẪU GIÁO TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH LUẬN ÁN TIẾN T HỌ HÀ NỘI - 2023
VIỆN HÀN LÂM KHOA HỌC XÃ HỘI VIỆT NAM HỌC VIỆN KHOA HỌC XÃ HỘI NGUYỄN PHƯƠNG THẢO MỐI QUAN HỆ GIỮA GIÁO VIÊN MẦM NON VÀ TRẺ MẪU GIÁO TẠI THÀNH PHỐ HỒ CHÍ MINH N T Mã số: 9. 31 04 01 LUẬN ÁN TIẾN T HỌ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: G .T . VŨ DŨNG HÀ NỘI - 2023
ỜI A ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các dữ liệu và kết quả nghiên cứu nêu trong luận án là trung thực và chưa được công bố trong bất kì một công trình nào khác. Tá iả uậ á N uyễ P ươ T ảo
Ụ Ụ Ở ĐẦU .................................................................................................................... 1 ươ 1 TỔNG QUAN Á NGHIÊN ỨU VỀ ỐI QUAN HỆ GIỮA GIÁO VIÊN Ầ NON VÀ TRẺ ẪU GIÁO ........................................ 9 1.1. Các nghiên cứu về mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh ....................... 9 1.2. Các nghiên cứu về các yếu tố ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh ................................................................................................ 28 1.3. Các nghiên cứu về các tác nhân gây căng thẳng với học sinh và giáo viên .... 36 1.4. Các nghiên cứu về vai trò của mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh.......... 38 1.5. Các nghiên cứu về các quan điểm lý thuyết nhằm giải thích hành vi của học sinh ...................................................................................................... 47 1.6. Các nghiên cứu về các biện pháp để nâng cao chất lượng mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh ........................................................................... 49 Tiểu kết ươ 1 .................................................................................................... 52 ươ 2 Ơ Ở UẬN VỀ ỐI QUAN HỆ GIỮA GIÁO VIÊN Ầ NON VÀ TRẺ ẪU GIÁO ........................................................................ 53 2.1. Giáo viên mầm non và trường mầm non ................................................... 53 2.2. Lý luận về mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo ........... 60 2.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo ............................................................................................................ 79 Tiểu kết ương 2 .................................................................................................... 84 ươ 3 TỔ HỨ VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN ỨU ............................ 85 3.1. Tổ chức nghiên cứu ................................................................................... 85 3.2. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................... 96 Tiểu kết ươ 3 .................................................................................................. 107 ươ 4 KẾT QUẢ NGHIÊN ỨU THỰ TIỄN ỐI QUAN HỆ GIỮA GIÁO VIÊN Ầ NON VÀ TRẺ ẪU GIÁO TẠI THÀNH PHỐ HỒ HÍ INH ...................................................................................................... 108
4.1. Đánh giá chung thực trạng mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo .................................................................................................... 108 4.2. Thực trạng biểu hiện mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo ......................................................................................................... 113 4.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo .................................................................................................... 129 4.4. Thử nghiệm cải thiện mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo ......................................................................................................... 133 Tiểu kết ươ 4 .................................................................................................. 155 KẾT UẬN VÀ KIẾN NGHỊ .............................................................................. 156 DANH Ụ Á ÔNG TRÌNH ĐÃ ÔNG BỐ ........................................... 162 TÀI IỆU THA KHẢO .................................................................................... 163 PHỤ Ụ ............................................................................................................... 190
DANH Ụ BẢNG Bảng 3.1. Đặc điểm của mẫu nghiên cứu giáo viên .................................................. 91 Bảng 3.2. Độ tin cậy của các câu hỏi về quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo trong bảng hỏi ................................................................................. 102 Bảng 3.3. Độ tin cậy của các yếu tố tác động đến quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo ........................................................................................ 103 Bảng 4.1: Tổng hợp mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo .......... 108 Bảng 4.2: Mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo theo 3 mối quan hệ............................................................................................................ 109 Bảng 4.3: Mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo .......................... 110 Bảng 4.4: Phân tích t-test so sánh mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo (theo loại hoạt động) ....................................................................... 111 Bảng 4.5: Tương quan giữa 3 biểu hiện của mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo ........................................................................................ 112 Bảng 4.6: Quan hệ phụ thuộc giữa giáo viên và trẻ về cảm xúc ............................. 113 Bảng 4.7: Quan hệ phụ thuộc giữa giáo viên và trẻ về hành vi .............................. 116 Bảng 4.8: Quan hệ gần gũi giữa giáo viên và trẻ về cảm xúc ................................. 119 Bảng 4.9: Quan hệ gần gũi giữa giáo viên và trẻ về hành vi .................................. 121 Bảng 4.10: Quan hệ xung đột giữa giáo viên và trẻ về cảm xúc ............................ 124 Bảng 4.11: Quan hệ xung đột giữa giáo viên và trẻ về hành vi .............................. 127 Bảng 4.12: Tương quan giữa quan hệ giữa giáo viên với phụ huynh và quan hệ giữa giáo viên với trẻ mẫu giáo ...................................................................... 130 Bảng 4.13: Tương quan giữa quan hệ giữa kỹ năng xã hội của trẻ và quan hệ giữa giáo viên với trẻ mẫu giáo ...................................................................... 131 Bảng 4.14: Tương quan giữa quan hệ giữa hành vi của trẻ và quan hệ giữa giáo viên với trẻ mẫu giáo ...................................................................................... 132 Bảng 4.15: Mô hình hồi quy tuyến tính dự báo quan hệ giữa giáo viên với trẻ mẫu giáo ......................................................................................................... 132 Bảng 4.16. Cấu trúc của các biện pháp cụ thể trong biện pháp thứ nhất ................ 137 Bảng 4.17. Cấu trúc của các biện pháp cụ thể trong biện pháp thứ hai .................. 140 Bảng 4.18. Cấu trúc của các trò chơi đề xuất trong nhóm biện pháp thứ ba .......... 143
DANH Ụ BIỂU ĐỒ Biểu đồ 4.1. Mức độ mâu thuẫn của trẻ mẫu giáo nhóm thực nghiệm và nhóm đối chứng trước thử nghiệm (tính theo tỉ lệ %) ..............................................149 Biểu đồ 4.2. Mức độ mâu thuẫn giữa giáo viên và trẻ mẫu giáo nhóm thử nghiệm và nhóm đối chứng sau thử nghiệm ..................................................150 Biểu đồ 4.3. Mức độ mâu thuẫn với giáo viên của nhóm trẻ mẫu giáo đối chứng trước và sau thử nghiệm .................................................................................152 Biểu đồ 4.4. Mức độ mâu thuẫn với giáo viên của nhóm trẻ thực nghiệm trước và sau thử nghiệm (tính theo tỉ lệ %) .............................................................153
Ở ĐẦU 1. Tí ấp t iết ủa vấ đề iê ứu Hoạt động chăm sóc và giáo dục ở các trường mầm non có ý nghĩa hết sức quan trọng trong hệ thống giáo dục quốc dân. Nó là bậc giáo dục nền tảng và cơ sở cho các bậc giáo dục tiếp theo. Nó góp phần quan trọng cho sự hình thành và phát triển nhân cách của trẻ. Nếu bậc giáo dục này không tốt, không chuẩn sẽ làm cho sự phát triển nhân cách của trẻ lệch lạc, không đúng hướng, thậm chí có thể dẫn tới những rối loạn về tâm lý của trẻ trong các giai đoạn phát triển tiếp theo. Trong hoạt động giáo dục và chăm sóc trẻ của giáo viên mầm non đối với trẻ mẫu giáo thì mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo có một ý nghĩa đặc biệt. Mối quan hệ này tác động nhiều đến sự phát triển nhận thức, cảm xúc và hành vi của trẻ hiện tại và cả sau này. Nếu mối quan hệ này tốt thì sẽ phát triển nhận thức, cảm xúc và hành vi của trẻ một cách đúng đắn, đáp ứng được các mục tiêu giáo dục cho bậc học này và định hướng cho sự phát triển sức khỏe tâm thần của trẻ tiếp theo. Các nghiên cứu lý thuyết và thực nghiệm về mối quan hệ giữa giáo viên và trẻ em dựa trên lý thuyết hệ thống phát triển như mô hình khái niệm nền tảng, rút ra rất nhiều từ công việc cơ bản trong sự gắn bó cũng như nghiên cứu về phát triển xã hội. Gần đây, sự tập trung vào các quá trình quan hệ trong nỗ lực hỗ trợ sự phát triển của trẻ em trong lớp học đã tăng lên, với nhiều chuyên ngành và lĩnh vực nghiên cứu về chất lượng mối quan hệ trẻ em của giáo viên để hiểu và cải thiện trải nghiệm và học tập của học sinh. Bài viết này cập nhật khung khái niệm và tiếp tục sự tích hợp cần thiết giữa các ngành bằng cách khám phá ba lĩnh vực nghiên cứu: (1) sự phù hợp giữa mối quan hệ của trẻ em với giáo viên và phụ huynh; (2) vai trò kiểm duyệt của các mối quan hệ giáo viên trẻ đối với sự phát triển của trẻ có nguy cơ; và (3) đào tạo giáo viên từ góc độ quan hệ (Sabol, T. J., & Pianta, R. C., 2012) [Dẫn theo 198]. Mỗi trong ba lĩnh vực nghiên cứu về mối quan hệ trẻ em của giáo viên được xem xét dựa trên những phát hiện gần đây và xem xét hàm ý để hiểu bản chất và tác động của mối quan hệ giữa giáo viên và trẻ em. Nghiên cứu sự thành công của trẻ ở trường học đã chỉ ra sự phát triển năng động của hai lĩnh vực năng lực: phát triển ngôn ngữ và xóa mù chữ và phát triển các 1
kỹ năng xã hội (Birch & Ladd, 1997; Hamre & Pianta, 2001; Lynch & Cicchetti, 1997; Pianta & Stuhlman, 2004) [49] [100] [144] [175]. Thật vậy, các nhà tâm lý học phát triển và nhận thức từ lâu đã nhấn mạnh mối liên hệ giữa cảm xúc và nhận thức (Fischer & Bidell, 1998) [51]. Khối lượng nghiên cứu ngày càng tăng từ tất cả các lĩnh vực của tâm lý học đồng tình: Thành công ở trường sớm phụ thuộc vào năng lực cảm xúc và xã hội; vốn có trong sự phát triển của những năng lực này là sự đóng góp của các mối quan hệ sớm. Mối quan hệ giáo viên học sinh có thể được khái niệm hóa bằng cách kiểm tra hai khía cạnh của chất lượng của sự tương tác giữa học sinh và giáo viên: sự gần gũi và xung đột (Mason, Hajovsky, McCune, & Turek, 2017) [148]. Sự gần gũi thể hiện mức độ mà học sinh và giáo viên có một mối quan hệ nồng ấm và chu đáo, trong khi xung đột thể hiện mức độ mà mối quan hệ là xung đột và tiêu cực giữa học sinh và giáo viên. Cùng nhau, các khía cạnh của xung đột và gần gũi kiểm tra cả khía cạnh tích cực và tiêu cực của một mối quan hệ giáo viên với một đứa trẻ (Pianta & Stuhlman, 2004) [175]. Trong môi trường mầm non nói riêng, mối quan hệ giữa giáo viên và trẻ em đã được chứng minh là có kết quả tích cực cho đứa trẻ hơn là các yếu tố cấp vĩ mô như chính sách giáo dục, chương trình giáo dục, chất lượng giáo dục hay môi trường lớp học (Mashburn và cộng sự, 2008) [147]. Tương tự, nếu các mối quan hệ giữa giáo viên và trẻ có kết quả tiêu cực sẽ liên quan đến kết quả học tập và năng lực hành vi kém của trẻ mầm non, cũng như sẽ khiến cho trẻ có thái độ tiêu cực về môi trường học đường (Birch & Ladd, 1997; Decker, Dona, & Christenson, 2007; Garner & Waajid, 2008) [49] [77] [93]. Để hiểu được mối quan hệ quan trọng này, hãy thúc đẩy sự phát triển tích cực của cả giáo viên và trẻ mầm non. Do đó cần có một nghiên cứu nhằm giải quyết nhận thức của giáo viên và trẻ em về nhau và hành vi của họ đối với nhau trong bối cảnh của các mối quan hệ này. Thành phố Hồ Chí Minh là trung tâm kinh tế - xã hội hàng đầu của đất nước, nơi có hệ thống giáo dục mầm non đa dạng và rất phát triển. Trong thời gian qua bên cạnh những thành tựu quan trọng trong giáo dục mầm non của thành phố, thì vẫn còn có những biểu hiện tiêu cực tại một số trường mầm non, đặc biệt là trường 2
mầm non tư thục. Hiện tượng giáo viên mần non quát mắng, đe dọa và đánh trẻ vẫn còn tồn tại. Điều này ảnh hưởng rất tiêu cực đến sự phát triển nhân cách của trẻ, tạo ra sự lo lắng của gia đình và xã hội. Việc nghiên cứu để xây dựng một quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo đúng đắn, phù hợp với quy định của ngành giáo dục tại Thành phố Hồ Chí Minh là rất cần thiết và có ý nghĩa thực tiễn cao. Xuất phát từ các lý do trên chúng tôi lựa chọn đề tài nghiên cứu: “Mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo tại Thành phố Hồ Chí Minh”. 2. ụ đí v iệ vụ iê ứu 2.1. Mục đích nghiên cứu Từ kết quả nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực trạng về mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo, luận án tiến hành thử nghiệm biện pháp nâng cao mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo, đề xuất các kiến nghị nhằm xây dựng mối quan hệ tích cực giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. 2.2. Nhiệm vụ nghiên cứu 1) Tổng quan các nghiên cứu về mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. 2) Xây dựng cơ sở lý luận về mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. 3) Khảo sát, phân tích và đánh giá thực trạng mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo tại thành phố Hồ Chí Minh. 4) Thử nghiệm biện pháp nâng cao mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. 3. Đối tượ v p ạ vi iê ứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Biểu hiện và mức độ quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. 3.2. Phạm vi nghiên cứu 3.2.1. Giới hạn về nội dung nghiên cứu Dựa theo quan điểm của Ladd, G. W., & Profilet, S. M. (1996); Alice S. Carter, Margaret J. Briggs-Gowan, Stephanie M. Jones, and Todd D. Little (2003); James Elicker , Illene C. Noppe , Lloyd D. Noppe & Cheryl (2014), trong luận án 3
này xác định có mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo được phản ánh qua ba khía cạnh: Quan hệ phụ thuộc; Quan hệ gần gũi; Quan hệ xung đột. Ba khía cạnh trong mối quan hệ giữa giáo viên và trẻ mẫu giáo lại được thể hiện qua cảm xúc và hành vi của giáo viên và trẻ mẫu giáo. Mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo được nghiên cứu qua các dạng hoạt động cơ bản của trẻ mẫu giáo tại trường: Hoạt động giao lưu cảm xúc; Giáo viên tổ chức hoạt động với đồ vật của trẻ; Hoạt động chơi của giáo viên với trẻ; Giáo viên tổ chức hoạt động ăn, ngủ, vệ sinh cá nhân cho trẻ. 3.2.2. Giới hạn về khách thể và địa bàn khảo sát Tổng số khách thể khảo sát: 220 người. Trong đó, có 210 trẻ mẫu giáo được khảo sát (thông qua 50 giáo viên) và 10 giáo viên được phỏng vấn sâu. Luận án khảo sát 10 trường mầm non của 5 quận tại thành phố Hồ Chí Minh, gồm: - Tại Quận 3: 1) Mầm non Tuệ Đức, 2) Mầm non 10, - Tại Quận 4: 1) Mầm non Ban Mai, 2) Mầm non 14, - Tại Quận 6: 1) Mầm non Rạng Đông 4, 2) Mầm non Ngôi sao, - Tại Quận 7: 1) Mầm non Tắc Rỗi, 2) Mầm non Mặt trời bé con cơ sở 1, - Tại Quận 8: 1) Mầm non Tuổi ngọc, 2) Mầm non Hoàng Mai 1. Các trường được lựa chọn đảm bảo có cả trường công lập và tư thục. 4. P ươ p áp uậ v p ươ p áp iê ứu 4.1. Phương pháp luận nghiên cứu Nghiên cứu sẽ được thực hiện trên cơ sở xem xét và vận dụng một số phương pháp tiếp cận cơ bản sau: 4.1.1. Tiếp cận hệ thống: Cách tiếp cận hệ thống thể hiện ở chỗ các khía cạnh của mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo nằm trong một thể thống nhất, có mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Mặt khác các yếu tố tác động đến mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo như giáo viên, trẻ mẫu giáo, cha mẹ trẻ, sự quản lý của nhà trường và điều kiện cơ sở vật chất của trường mẫu giáo nằm trong mối quan hệ chặt chẽ với nhau. Cách tiếp cận hệ thống cho phép ta nhận diện được các vị trí, vai trò của các chủ thể trong mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo nằm trong một 4
thể thống nhất. Nó cũng cho chúng ta thấy được mối tương quan của các chủ thể trong mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. 4.1.2. Tiếp cận Tâm lý học lứa tuổi Trẻ mẫu giáo là lứa tuổi đặc biệt, là giai đoạn đầu tiên của con người bước vào hệ thống nhà trường. Trẻ mẫu giáo có những đặc điểm lứa tuổi đặc thù riêng. Cách tiếp cận tâm lý học lứa tuổi cho phép ta hiểu được đặc điểm tâm lý của lứa tuổi mẫu giáo, những đặc điểm tâm lý lứa tuổi này tác động như thế nào đến mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. Cách tiếp cận tâm lý học lứa tuổi cũng cho phép ta hiểu được hiểu được đặc điểm tâm lý lứa tuổi của giáo viên, những đặc điểm tâm lý lứa tuổi này tác động như thế nào đến mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. 4.1.3. Tiếp cận Tâm lý học hoạt động Mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo được hình thành, phát triển và củng cố thông qua hoạt động chăm sóc và giáo dục của giáo viên đối với trẻ. Cụ thể là thông qua các hoạt động như: Hoạt động giao lưu cảm xúc; Giáo viên tổ chức hoạt động với đồ vật của trẻ; Hoạt động chơi của giáo viên với trẻ; Giáo viên tổ chức hoạt động ăn, ngủ, vệ sinh cá nhân cho trẻ. Chính thông qua các hoạt động trên sẽ hình thành mối quan hệ phụ thuộc, quan hệ gần gũi và quan hệ xung đột giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. Như vậy, với cách tiếp cận hoạt động, chúng ta nhận biết được thực trạng biểu hiện của các hình thức quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo, mối tương quan giữa ba hình thức quan hệ này, cũng như tương quan giữa các yếu tố khác với mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. 4.1.4. Tiếp cận liên ngành Nghiên cứu mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo cần có tiếp cận liên ngành. Đó là kết hợp giữa tâm lý học, giáo dục học lứa tuổi mầm non. Bởi vì, hoạt động trường mẫu giáo có hai chức năng cơ bản là chăm sóc và giáo dục trẻ. Chăm sóc và giáo dục trẻ để hình thành và phát triển nhân cách của trẻ. Tâm lý học giúp cho giáo dục học lứa tuổi mầm non thực hiện được công tác chăm sóc và giáo dục trẻ tốt hơn. 5
4.2. Phương pháp nghiên cứu Đề tài kết hợp và sử dụng đồng bộ các phương pháp định lượng và định tính sau: 4.2.1. Phương pháp nghiên cứu văn bản tài liệu 4.2.2. Phương pháp điều tra bằng phiếu hỏi 4.2.3. Phương pháp phỏng vấn sâu 4.2.4. Phương pháp thử nghiệm 4.2.5. Phương pháp quan sát 4.2.6. Phương pháp thống kê toán học Các phương pháp này được trình bày cụ thể ở chương 3 của luận án. 4.3. Giả thuyết khoa học 1) Mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo là mối quan hệ tương hỗ, tác động qua lại, phụ thuộc lẫn nhau, được thể hiện qua ba khía cạnh: Quan hệ phụ thuộc; Quan hệ gần gũi; Quan hệ xung đột. Ba khía cạnh quan hệ này lại được thể hiện thông qua cảm xúc và hành vi giữa các chủ thể. Quan hệ phụ thuộc giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo được thể hiện rõ hơn quan hệ gần gũi và quan hệ xung đột. 2) Mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và phụ huynh của trẻ mẫu giáo có tương quan thuận và có ý nghĩa đối với mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. Nếu thúc đẩy, tăng cường mối quan hệ giữa phụ huynh của trẻ mẫu giáo và giáo viên mầm non thì có thể nâng cao được mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo theo hướng tích cực. 3) Mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo có thể được cải thiện thông qua tác động thử nghiệm bằng biện pháp “Vòng xoay cảm xúc”. 5. Đó óp ới về k oa ủa uậ á 5.1. Về lý luận Luận án đã xây dựng được cơ sở lý luận về mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo qua ba khía cạnh: Quan hệ phụ thuộc; Quan hệ gần gũi; Quan hệ xung đột. Luận án đã xác định được các khái niệm cơ bản, phân tích ba mặt biểu hiện của mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo, các yếu tố ảnh hưởng đến mối quan hệ này. 6
5.2. Về thực tiễn Luận án tiến hành khảo sát và đánh giá được thực trạng về mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo qua ba khía cạnh: Quan hệ phụ thuộc; Quan hệ gần gũi; Quan hệ xung đột và mối tương quan giữa ba hình thức quan hệ này. Kết quả nghiên cứu cho thấy trong ba khía cạnh của mối quan hệ, khía cạnh quan hệ phụ thuộc có điểm trung bình ở mức cao nhất, tiếp đến là quan hệ gần gũi và cuối cùng là quan hệ xung đột. Như vậy, có thể nhận định trên mặt bằng chung, quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo đặc trưng bởi sự lệ thuộc của trẻ vào giáo viên nhiều hơn là sự gần gũi, ấm áp và sự xung đột, mâu thuẫn. Điều này có giá trị thực tiễn lớn đối với các trường mẫu giáo, cũng như các cha mẹ của trẻ mẫu giáo. Luận án cũng đánh giá được thực trạng các yếu tố ảnh hưởng đến mối quan hệ giữa giáo viên và trẻ mầm non. Kết quả nghiên cứu cũng chỉ ra rằng, hầu hết các yếu tố ảnh hưởng được xem xét đều có khả năng dự báo mối quan hệ giữa giáo viên và trẻ mầm non. Trong đó, quan hệ tin tưởng, sự cố gắng của trẻ, hành vi chia sẻ và hành vi xâm kích đều là các yếu tố làm tăng sự gắn bó chặt chẽ giữa giáo viên với trẻ mẫu giáo. 6. ĩa uậ v t ự tiễ ủa đề t i 6.1. Ý nghĩa lý luận Kết quả nghiên cứu của luận án có thể góp phần làm phong phú thêm lý luận về mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. Cụ thể là lý luận về quan hệ phụ thuộc, quan hệ gần gũi và quan hệ xung đột giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo. 6.2. Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu của luận án là tài liệu tham khảo có ích cho các trường mầm non, cho giáo viên mầm non tại thành phố Hồ Chí Minh trong chăm sóc và giáo dục trẻ. Kết quả nghiên cứu của luận án là tài liệu tham khảo có ích cho cha mẹ trẻ mẫu giáo trong việc chăm sóc và giáo dục trẻ ở gia đình, cũng như phối hợp với các trường mầm non trong chăm sóc và giáo dục trẻ. 7
Kết quả nghiên cứu của luận án là tài liệu tham khảo có ích cho các khoa giáo dục mầm non của các trường đại học sư phạm và cao đẳng sư phạm có đào tạo giáo viên mầm non, cũng như là tài liệu tham khảo cho sinh viên đang theo học ngành mầm non. 7. Kết ấu ủa uậ á Ngoài phần mở đầu, kết luận, khuyến nghị, danh mục tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung Luận án được trình bày trong 04 chương: Chương 1. Tổng quan các nghiên cứu về mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo; Chương 2. Cơ sở lý luận về mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo; Chương 3. Tổ chức và phương pháp nghiên cứu; Chương 4. Kết quả nghiên cứu thực tiễn mối quan hệ giữa giáo viên mầm non và trẻ mẫu giáo tại thành phố Hồ Chí Minh. 8
ươ 1 TỔNG QUAN Á NGHIÊN ỨU VỀ ỐI QUAN HỆ GIỮA GIÁO VIÊN Ầ NON VÀ TRẺ ẪU GIÁO 1.1. á iê ứu về ối qua ệ iữa iáo viê v si 1.1.1. Vai trò của mối quan hệ Verschueren, K., & Koomen, H. M. Y (2012) cho rằng giáo viên có thể được coi là một nhân vật gắn bó đặc biệt với chức năng chăm sóc, bảo vệ và nuôi dưỡng trẻ em. Vì vậy mối quan hệ giáo viên với trẻ em là mối quan hệ ràng buộc gắn bó. Qua đó nghiên cứu đề cao sự nhạy cảm của giáo viên đối với nhu cầu của trẻ em, như một yếu tố quyết định gần gũi trung tâm của chất lượng mối quan hệ [217]. Theo Nurmi, J.-E., & Kiuru, N (2015) thì các đặc điểm và sự nỗ lực tích cực của trẻ có thể gợi mở lên các mô hình giảng dạy và phản ứng khác nhau giữa các giáo viên. Trong các lớp học mà trẻ đóng vai trò chủ động thì chất lượng mối quan hệ này được đẩy mạnh [159]. Hastings, R. P., & Bham, M. S (2003) đã chỉ ra rằng hành vi sai trái của học sinh sẽ dẫn đến sự kiệt sức của giáo viên. Cụ thể hành vi thiếu tôn trọng của trẻ em sẽ dẫn đến sự kiệt sức về mặt cảm xúc và thể chất của giáo viên từ đó dẫn đến việc trẻ sẽ bị sa sút trong nhân cách và thiếu động cơ để cá nhân cố gắng đạt được thành quả [102]. Khi trẻ đến trường, giáo viên đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nên những trải nghiệm của trẻ ngoài môi trường gia đình và từ sớm có thể hỗ trợ trẻ nhỏ thích nghi với những thách thức và nhu cầu mới trong quá trình chuyển sang môi trường lớp học. Ngoài vai trò chính thức là dạy các kỹ năng học tập, giáo viên thường chịu trách nhiệm điều chỉnh mức độ hoạt động, giao tiếp và tiếp xúc với các đồng nghiệp (Howes và Hamilton, 1993; Howes, Matheson và Hamilton, 1994; Pianta, 1997) [110] [113] [171]. Giáo viên cũng cung cấp hỗ trợ hành vi và dạy các kỹ năng đối phó (Doll, 1996) [78]. Trái ngược với mối quan hệ cha mẹ và con cái, mối quan hệ giữa giáo viên và trẻ em có nhiều khả năng bị giới hạn về thời gian trong tự nhiên. Tuy nhiên, mối quan hệ giữa giáo viên và trẻ em được coi là quan trọng bởi trẻ em ở mọi lứa tuổi (Pianta, Hamre và Stuhlman, 2003) [176] và có liên quan đến chức năng học tập và xã hội sau này (Hamre và Pianta, 2001) [99]. 9
Riley, P (2009) đã nhận định để giáo viên có thể nâng cao kỹ năng nghề nghiệp thì giáo viên đó phải quan sát được những biểu hiện về tinh thần của học sinh và tương tác tốt với chúng. Điều này mang lại sức mạnh về mặt quyền lực cho các mối quan hệ của giáo viên [185]. Năng lực xã hội của trẻ em tại gia đình và ở trường mầm non có sự tương đồng về mô hình hoạt động nhưng không giống nhau về bản chất mối quan hệ giữa đứa trẻ với cô giáo và giữa đứa trẻ với mẹ (Vu, J. A., 2015) [219]. Stuhlman, M. W., & Pianta, R. C (2002) đã nhận định một mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh được chia thành bảy khía cạnh khác nhau bao gồm tuân thủ, thành tích, cơ sở an toàn, trung hòa cảm xúc tiêu cực, ảnh hưởng tích cực và ảnh hưởng tiêu cực [208]. Theo Justice, L. M., Cottone, E. A., Mashburn, A., & Rimm-Kaufman, S. E (2008) thì mối quan hệ giáo viên - trẻ em có thể hỗ trợ quan trọng cho trẻ nhỏ đặc biệt là trẻ có nguy cơ chậm phát triển. Khả năng hiểu ngôn ngữ (yếu tố dự đoán tích cực) và nhút nhát (yếu tố dự đoán tiêu cực) đều có liên quan mật thiết đến sự gần gũi trong mối quan hệ giáo viên - trẻ em. Những trẻ sẽ thể hiện sự tức giận nhiều hơn trong lớp học nếu đứa trẻ đó có mối quan hệ với giáo viên là sự xung đột. Để điều tiết cho mối quan hệ giữa sự tức giận và xung đột giữa giáo viên và trẻ em thì giới tính và ngôn ngữ biểu hiện đều đóng vai trò quan trọng [127]. Fumoto, H., Hargreaves, D. J., & Maxwell S. (2003) đã cho rằng để đánh giá về chất lượng của mối quan hệ này thì giáo viên cần đưa ra đánh giá về tiến trình phát triển của trẻ, và đặc biệt chú ý đến các khía cạnh về sự an toàn về cảm xúc của trẻ và mức độ sự gần gũi của giáo viên với trẻ mầm non [92]. Tsigilis, N., Gregoriadis, A., & Grammatikopoulos, V (2017) đã nhận định trong ba khía cạnh về mối quan hệ giáo viên và học sinh thì khía cạnh phụ thuộc có tương quan cận so với khía cạnh gần gũi [213]. 1.1.2. Biểu hiện của mối quan hệ Giáo viên nhận thức về mối quan hệ của họ với trẻ em thường được hình thành bởi mức độ xung đột hoặc gần gũi, đó là mức độ bất hòa hoặc ấm áp trong mối quan hệ (Ladd và Burgess, 1999; Pianta, 1994; Pianta và Steinberg, 1992) 10
[137] [170] [174]. Tương tự, nhận thức của trẻ em xoay quanh mức độ gần gũi và hỗ trợ về mặt cảm xúc, hoặc sự tiêu cực, trong mối quan hệ với giáo viên (Bracken và Crain, 1994; Ryan, Stiller và Lynch, 1994; Wentzel, 1996) [54] [196] [221]. Những nhận thức về mối quan hệ giữa giáo viên và trẻ em cũng có vẻ phù hợp với các quan sát của giáo viên và trẻ em tương tác trong lớp học (Howes và cộng sự, 1994; Pianta và cộng sự, 1997) [113] [177]. Mối quan hệ với trẻ em có nhu cầu giáo dục đặc biệt được nhận định là thách thức về mặt cảm xúc đối với giáo viên và sự xung đột có thể ảnh hưởng tiêu cực đến cả trẻ em và giáo viên. Nghiên cứu này chỉ ra rằng bước đầu tiên trong việc đối phó với những khó khăn trong mối quan hệ với những đứa trẻ sẽ bắt đầu từ việc tăng cường nhận thức và hiểu biết của giáo viên về các chủ đề và cảm xúc khi tương tác trong mối quan hệ với đứa trẻ cụ thể đó. Đối với tất cả các giáo viên, những tác động tích cực về mặt cảm xúc sẽ là sự vui vẻ khi liên kết giữa cô và trẻ là sự gần gũi. Các tác động thường được ghi nhận khi quan sát là đối với cảm xúc và nhận thức thu thập dựa trên năng lực và mối quan hệ (năng lực, cam kết, gần gũi) sẽ nhiều hơn là từ cảm xúc cơ bản (niềm vui, tức giận, lo lắng) (Anne-Katrien K., Liedewij F. N. B., Annet D. V., Geert K., Jantine L. S., 2021) [44] Nghiên cứu của Verschueren, K., & Koomen, H (2020) đã chỉ ra sự phụ thuộc trong mối quan hệ giáo viên - trẻ em nổi lên như một mối tương quan chặt chẽ của việc điều chỉnh hành vi của trẻ trong trường học, bao gồm kết quả học tập kém hơn, thái độ học tập tiêu cực hơn và sự tham gia kém tích cực hơn với môi trường học đường. Ngoài ra, sự xung đột có liên quan đến mức độ thích đi học của trẻ, tính tránh trường học, tính tự định hướng và sự tham gia hợp tác của trẻ trong lớp học. Cuối cùng, sự gần gũi giữa giáo viên và trẻ em có mối liên hệ tích cực với kết quả học tập của trẻ, cũng như xếp hạng của giáo viên về mức độ thích học và tự định hướng của giáo viên [216]. Các cấu trúc của sự gần gũi, xung đột và phụ thuộc, bắt nguồn từ lý thuyết gắn bó, được sử dụng rộng rãi để xác định nhận thức của giáo viên về mối quan hệ với từng trẻ em (Koomen, H. M. Y., & Jellesma, F. C., 2015) [132]. 11
Theo Birch, S. H., & Ladd, G. W (1997) thì mối quan hệ trẻ em với giáo viên thể hiện ở ba đặc điểm: gần gũi, phụ thuộc, xung đột của trẻ em và giáo viên trong lớp [49]. Pianta, R. C (1994) đã nêu ra các mô hình quan hệ giữa trẻ em và giáo viên mẫu giáo được mô tả bằng sáu cụm từ sau: Phụ thuộc, Tích cực tham gia, Rối loạn chức năng, Chức năng / Trung bình, Giận dữ / Phụ thuộc và Không giải quyết. Six clusters were described: Dependent, Positively Involved, Dysfunctional, Functional / Average, Angry / Dependent, and Uninvolved. Trẻ em trong các cụm này có sự khác biệt đáng kể trong sự điều chỉnh của chúng trong các lớp học cấp một, các nhóm thiếu chức năng và Giận dữ / Phụ thuộc cho thấy nhiều vấn đề nhất [170]. 1.1.3. Tác động của mối quan hệ đến kết quả học tập của học sinh Hướng nghiên cứu tiếp theo nhận định rằng chất lượng của mối quan hệ giáo viên - học sinh sẽ dự đoán được khả năng thích ứng thành công ở trường của trẻ. Một đứa trẻ có mối quan hệ với giáo viên được thể hiện bởi sự ấm áp, tin cậy và mức độ xung đột thấp sẽ có được một kết quả học tập tích cực (Baker, J. A., Grant, S., & Morlock, L. 2008) [46]. LoCasale-Crouch, J., Williford, A., Whittaker, J., DeCoster, J., & Alamos, P (2017) đã sử dụng phương pháp lấy con người làm trung tâm để xác định quỹ đạo mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh từ mẫu giáo đến lớp sáu. Các phân tích cho thấy khía cạnh có tính ổn định cao nhất chính là sự gần gũi và khía cạnh có tính ổn định thấp nhất chính là sự xung đột. Bên cạnh đó các học sinh có xu hướng hướng ngoại sẽ thể hiện quá mức mối quan hệ với giáo viên mà không theo một quy chuẩn nào. Hơn nữa, những học sinh có mức độ phụ thuộc cao với giáo viên thì sẽ có xu hướng đạt kết quả học tập thấp hơn những học sinh theo quy chuẩn [141]. Doumen, S., Verschueren, K., Buyse, E., Germeijs, V., Luyckx, K., & Soenens, B (2008) đã cho rằng xung đột giữa giáo viên và trẻ em và hành vi hướng ngoại của trẻ ảnh hưởng lẫn nhau theo thời gian. Tuy nhiên, mối quan hệ giữa xung đột giáo viên - trẻ em và hành vi bên ngoài chủ yếu được nghiên cứu theo quan điểm một chiều. Do đó, đã có một nghiên cứu nhằm kiểm tra giả thuyết về tính hai chiều và đã đưa ra kết luận rằng hành vi hung hăng của trẻ khi bắt đầu đi học mẫu 12
giáo dẫn đến sự gia tăng xung đột giữa giáo viên và trẻ em vào giai đoạn giữa năm, từ đó dẫn đến sự gia tăng hành vi hung hăng vào cuối năm học mẫu giáo [80]. Roorda, D. L., Jak, S., Zee, M., Oort, F. J., & Koomen, H. M. Y (2017) đã thực hiện một cách tiếp cận phân tích tổng hợp để điều tra rằng giữa chất lượng mối quan hệ giáo viên và học sinh có liên quan gì đến thành tích học tập của học sinh hay không và liệu rằng có sự khác biệt giữa khía cạnh mối quan hệ tích cực (ví dụ: sự gần gũi) và khía cạnh mối quan hệ tiêu cực (ví dụ: xung đột) hay không. Mô hình phương trình cấu trúc phân tích tổng hợp cho thấy rằng, về tổng thể, mối liên hệ giữa cả mối quan hệ tích cực và thành tích học tập cũng như mối quan hệ tiêu cực và thành tích học tập được trung gian một phần bởi sự tham gia của học sinh. Các phân tích sau đó cho thấy sự dung hòa có thể áp dụng cho cả cấp tiểu học và trung học cơ sở. Chỉ có mối liên hệ trực tiếp giữa các mối quan hệ tích cực và thành tích học tập là mạnh mẽ hơn ở trường trung học so với ở trường tiểu học [190]. 1.1.4. Tác động của mối quan hệ đến hành vi của học sinh Hướng nghiên cứu tiếp theo là về mối quan hệ giữa học sinh - giáo viên và các hành vi bên ngoài và bên trong của học sinh. Nghiên cứu đã xem xét các ảnh hưởng qua lại giữa chất lượng mối quan hệ giữa học sinh - giáo viên và các hành vi bên ngoài và bên trong của học sinh. Nghiên cứu kết luận rằng hành vi bên ngoài dự báo một cách tích cực xung đột theo thời gian, nhưng không phải ngược lại. Hành vi bên ngoài cũng dự đoán tiêu cực sự gần gũi với giáo viên theo thời gian (Roorda, D. L., & Koomen, H. M. Y, 2020) [189]. Tiếp đến, mối quan hệ giữa giáo viên và học sinh được xem như là nguồn lực bù đắp cho những đứa trẻ hung hăng. Nghiên cứu nhấn mạnh tầm quan trọng của việc các nhà trường sẽ phân bố để những giáo viên có khả năng thiết lập mối quan hệ hỗ trợ tốt sẽ phụ trách hướng dẫn với những đứa trẻ có xu hướng hiếu chiến (Baker, J. A., Grant, S., & Morlock, L., 2008) [46]. Spilt, J. L., & Koomen, H. M. Y (2009) đã nghiên cứu mở rộng về tầm nhìn trong mối quan hệ giữa giáo viên và trẻ em thông qua lời kể của giáo viên liên quan đến việc gây rối và ngỗ ngược của trẻ em. Nghiên cứu chỉ ra sáu cấu trúc được bắt nguồn từ lời kể của giáo viên được gợi ra từ cuộc phỏng vấn giáo viên về mối quan 13