Luận văn Thạc sĩ Âm nhạc học: Phong cách sáng tác khí nhạc của 3 nhạc sĩ - Quang Hải, Nguyễn Văn Nam, Ca Lê Thuần

Chia sẻ: Cẩn Ngữ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:199

Thêm vào BST

Báo xấu

25
lượt xem 6
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích chính của đề tài là xác định phong cách sáng tác của các nhạc sĩ thông qua các tác phẩm cho khí nhạc, để thấy được sự khác biệt của mỗi người, dấu ấn tài năng cũng như những cống hiến của họ cho nền âm nhạc kinh viện của nước nhà.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Âm nhạc học: Phong cách sáng tác khí nhạc của 3 nhạc sĩ - Quang Hải, Nguyễn Văn Nam, Ca Lê Thuần

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH NHẠC VIỆN TP. HỒ CHÍ MINH TRẦN ĐINH LĂNG PHONG CÁCH SÁNG TÁC KHÍ NHẠC CỦA 3 NHẠC SĨ: QUANG HẢI, NGUYỄN VĂN NAM, CA LÊ THUẦN LUẬN ÁN TIẾN SĨ ÂM NHẠC HỌC TP. Hồ Chí Minh – Năm 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ VĂN HÓA, THỂ THAO VÀ DU LỊCH NHẠC VIỆN TP. HỒ CHÍ MINH TRẦN ĐINH LĂNG PHONG CÁCH SÁNG TÁC KHÍ NHẠC CỦA 3 NHẠC SĨ: QUANG HẢI, NGUYỄN VĂN NAM, CA LÊ THUẦN Ngành: Âm nhạc học Mã số ngành: 62 21 02 01 Phản biện độc lập 1: Phản biện độc lập 2: Phản biện 1: Phản biện 2: Phản biện 3: NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. TẠ QUANG ĐÔNG TP. Hồ Chí Minh – Năm 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan luận án “Phong cách sáng tác khí nhạc của 3 nhạc sĩ: quang hải, nguyễn văn nam, ca lê thuần” là công trình nghiên cứu của riêng tôi, không có sự trùng lắp, sao chép của bất kỳ đề tài luận án hay công trình nghiên cứu khoa học của các tác giả khác. Tác giả luận án Trần Đinh Lăng
MỤC LỤC DANH MỤC CÁC VÍ DỤ NHẠC ...................................................................................................................................... IV DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ .............................................................................................................................................. VIII DANH MỤC CÁC BẢNG .................................................................................................................................................. IX KÝ HIỆU ÂM NHẠC SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN ..................................................................................................... X MỞ ĐẦU ............................................................................................................................................................................. 1 1. LÝ DO CHỌN ĐỀ TÀI ............................................................................................................................................................. 1 2. LỊCH SỬ NGHIÊN CỨU .......................................................................................................................................................... 3 2.1. Những nghiên cứu theo hướng lịch sử âm nhạc ......................................................................................... 3 2.2. Những nghiên cứu theo hướng phân tích đặc điểm âm nhạc ............................................................... 5 3. MỤC ĐÍCH NGHIÊN CỨU ...................................................................................................................................................... 7 4. ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU .................................................................................................................. 7 5. Ý NGHĨA KHOA HỌC VÀ THỰC TIỄN CỦA ĐỀ TÀI ............................................................................................................... 8 6. PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............................................................................................................................................. 9 7. BỐ CỤC CỦA LUẬN ÁN .......................................................................................................................................................... 9 1. CHƯƠNG 1 .................................................................................................................................................................. 12 CƠ SỞ LÝ THUYẾT ........................................................................................................................................................ 12 1.1. PHONG CÁCH .............................................................................................................................................................. 12 1.1.1. Phong cách sống – làm việc ............................................................................................................................ 12 1.1.2. Phong cách nghệ thuật .................................................................................................................................... 12 1.2. MỘT SỐ ĐỊNH NGHĨA, KHÁI NIỆM VỀ ÂM NHẠC ......................................................................................... 15 1.2.1. Âm nhạc .................................................................................................................................................................. 15 1.2.2. Khí nhạc, thanh nhạc ........................................................................................................................................ 19 1.2.3. Giai điệu chủ đề ................................................................................................................................................... 20 1.2.4. Âm nhạc nhiều bè ............................................................................................................................................... 23 1.2.5. Thời gian trong âm nhạc ................................................................................................................................ 25 1.3. ĐIỆU THỨC NGŨ CUNG VIỆT NAM .................................................................................................................... 31 1.4. SƠ LƯỢC VỀ DÀN NHẠC GIAO HƯỞNG ........................................................................................................... 32 TIỂU KẾT CHƯƠNG 1 ...................................................................................................................................................... 34 2. CHƯƠNG 2 .................................................................................................................................................................. 35 ĐẶC ĐIỂM TRONG XÂY DỰNG GIAI ĐIỆU CHỦ ĐỀ .............................................................................................. 35 2.1. ẢNH HƯỞNG CỦA HOÀ ÂM VÀ CÁC ĐIỆU THỨC PHƯƠNG TÂY ........................................................... 35 2.2. XÂY DỰNG GIAI ĐIỆU TỪ ĐIỆU THỨC NGŨ CUNG VIỆT NAM ............................................................... 45 i
2.2.1. Điệu thức ngũ cung thuần tuý ...................................................................................................................... 45 2.2.2. Điệu thức ngũ cung kết hợp với hoà âm phương Tây ........................................................................ 49 2.3. XÂY DỰNG GIAI ĐIỆU TỪ THANH ĐIỆU TIẾNG VIỆT VÀ MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM RIÊNG KHÁC ...... 52 TIỂU KẾT CHƯƠNG 2 ...................................................................................................................................................... 57 3. CHƯƠNG 3 .................................................................................................................................................................. 60 CÁC THỦ PHÁP KẾT HỢP NHIỀU BÈ ....................................................................................................................... 60 3.1. KẾT HỢP THEO LỐI CHỦ ĐIỆU ............................................................................................................................ 60 3.1.1. Kết hợp chiều dọc và các loại chồng âm, hợp âm ................................................................................. 60 3.1.2. Sử dụng chuyển điệu và các vòng kết ........................................................................................................ 73 3.2. KẾT HỢP THEO LỐI PHỨC ĐIỆU ........................................................................................................................ 80 3.2.1. Đối vị tương phản ............................................................................................................................................... 80 3.2.2. Đối vị mô phỏng ................................................................................................................................................... 86 3.3. KẾT HỢP ĐỒNG THỜI PHỨC ĐIỆU VÀ CHỦ ĐIỆU ....................................................................................... 92 3.4. SỬ DỤNG VÀ KẾT HỢP NHẠC CỤ ....................................................................................................................... 96 3.4.1. Biên chế dàn nhạc ............................................................................................................................................... 96 3.4.2. Kỹ thuật và phối hợp nhạc cụ ........................................................................................................................ 97 TIỂU KẾT CHƯƠNG 3 ................................................................................................................................................... 106 4. CHƯƠNG 4 ............................................................................................................................................................... 109 TỔ CHỨC THỜI GIAN CỦA ÂM NHẠC ................................................................................................................... 109 4.1. NHỊP ĐỘ, LOẠI NHỊP, NHỊP BIẾN ĐỔI ........................................................................................................... 109 4.2. ĐẢO PHÁCH VÀ ĐA TẦNG NHỊP ĐIỆU ........................................................................................................... 115 4.3. CẤU TRÚC HÌNH THỨC VÀ THỂ LOẠI ........................................................................................................... 122 TIỂU KẾT CHƯƠNG 4 ................................................................................................................................................... 131 KẾT LUẬN ..................................................................................................................................................................... 133 DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH ĐÃ CÔNG BỐ ....................................................................................................... 139 TÀI LIỆU THAM KHẢO .............................................................................................................................................. 140 PHỤ LỤC 1 .................................................................................................................................................................... 153 TIỂU SỬ NHẠC SĨ ........................................................................................................................................................ 153 A. QUANG HẢI .............................................................................................................................................................. 153 B. NGUYỄN VĂN NAM ................................................................................................................................................. 155 C. CA LÊ THUẦN .......................................................................................................................................................... 157 PHỤ LỤC 2 .................................................................................................................................................................... 159 BẢNG THỐNG KÊ NHỊP ĐỘ, LOẠI NHỊP, THỜI LƯỢNG VÀ LỐI TRÌNH BÀY CỦA CÁC TÁC PHẨM ..... 159 A. QUANG HẢI ..................................................................................................................................................................... 159 ii
B. NGUYỄN VĂN NAM ........................................................................................................................................................ 164 C. CA LÊ THUẦN .................................................................................................................................................................. 168 PHỤ LỤC 3 .................................................................................................................................................................... 172 MỘT SỐ TRANG TỔNG PHỔ CỦA CÁC TÁC GIẢ ................................................................................................. 172 A. QUANG HẢI .............................................................................................................................................................. 172 B. NGUYỄN VĂN NAM ................................................................................................................................................. 176 C. CA LÊ THUẦN .......................................................................................................................................................... 182 iii
DANH MỤC CÁC VÍ DỤ NHẠC Ví dụ 2.1: Johann Sebastian Bach - Invention II, in Cm ............................ 36 Ví dụ 2.2: Quang Hải - Ký ức Hồ Chí Minh, Ch. II (nhịp 1 - 7) ................ 37 Ví dụ 2.3: Quang Hải - Chuỗi ngọc Biển Đông, Ch. IV (nhịp 17 - 33) ..... 38 Ví dụ 2.4: Quang Hải - TK Mưa rừng, Ch. I (nhịp 3 - 13) ......................... 38 Ví dụ 2.5: Quang Hải - Piano concerto 1, ch. III (nhịp 2 - 9) ..................... 39 Ví dụ 2.6: Ca Lê Thuần – Thơ giao hưởng (nhịp 76 - 89).......................... 40 Ví dụ 2.7: Frédéric Chopin - Prelude số 4 (nhịp 1 - 12) ............................. 40 Ví dụ 2.8: Ca Lê Thuần - Piano concertino (nhịp 26 - 31) ......................... 41 Ví dụ 2.9: Ca Lê Thuần - Người giữ cồn (nhịp 8 - 12)............................... 42 Ví dụ 2.10: Ca Lê Thuần - Piano Concerto, Ch. II (nhịp 5 - 10) ................ 42 Ví dụ 2.11: Cesar Franck - Violin Sonata, Ch. I (nhịp 5 - 12) ................... 42 Ví dụ 2.12: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam (nhịp 1 - 9) ................... 43 Ví dụ 2.13: Ca Lê Thuần – Dáng đứng Việt Nam (nhịp 25 – 28) .............. 44 Ví dụ 2.14: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam (nhịp 97 - 99) ............... 44 Ví dụ 2.15: Nguyễn Văn Nam – Symphony số 1, Ch. II (nhịp 4 - 15) ....... 46 Ví dụ 2.16: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 3, Ch. I (nhịp 1 - 8) ........... 47 Ví dụ 2.17: Nguyễn Văn Nam – Symphony số 6, Ch. I (nhịp 12 - 22) ...... 48 Ví dụ 2.18: Dân ca Quảng Trị - Lý hoài nam ............................................. 48 Ví dụ 2.19: Quang Hải - Đất và Hoa (nhịp 18 - 24) ................................... 49 Ví dụ 2.20: Quang Hải - Ký ức Hồ Chí Minh, Ch. I (nhịp 16 - 21) ........... 50 Ví dụ 2.21: Ca Lê Thuần - Ballade giao hưởng (nhịp 16 - 30)................... 51 Ví dụ 2.22: Ca Lê Thuần - Piano Concertino (nhịp 3 - 7) .......................... 51 Ví dụ 2.23: Franz Liszt - la vallee d'obermann (nhịp 1 - 9)........................ 52 iv
Ví dụ 2.24:Nguyễn Văn Nam – Symphony số 5, Ch. II (nhịp 5 - 10) ........ 53 Ví dụ 2.25: Nguyễn Văn Nam – Symphony số 7, Ch. I (17 - 20) .............. 53 Ví dụ 2.26: Nguyễn Văn Nam, Symphony số 8, Ch. I (nhịp 151 - 158) .... 54 Ví dụ 2.27: Lý chiều chiều - Dân ca nam Bộ ............................................. 54 Ví dụ 2.28: Ca Lê Thuần – Thơ giao hưởng (nhịp 1 - 5)............................ 54 Ví dụ 2.29: Franz Liszt - By the Cypresses of the Villa d’Este (nhịp 16 - 21) .................................................................................................................... 55 Ví dụ 3.1: Quang Hải - Chuỗi ngọc Biển Đông, Ch. I (nhịp 16 - 20) ........ 62 Ví dụ 3.2: Quang Hải - Chuỗi ngọc Biển Đông, Ch. III (nhịp 153 - 160) .. 63 Ví dụ 3.3: Nguyễn Văn Nam – Symphony số 1, ch. I (nhịp 12 - 16) ......... 64 Ví dụ 3.4: Nguyễn Văn Nam – symphony số 3, ch. II (nhịp 8 - 13) .......... 65 Ví dụ 3.5: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 1, ch. I (nhịp 236 - 238) ...... 66 Ví dụ 3.6: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 3, ch. III (nhịp 161 - 164, trích bộ dây) ........................................................................................................ 67 Ví dụ 3.7: Ca Lê Thuần - Mặt trời và niềm tin (nhịp 45 - 48) .................... 68 Ví dụ 3.8: Ca Lê Thần - Piano Concerto (nhịp 17 - 22) ............................. 69 Ví dụ 3.9: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam (nhịp 300 - 303) ............. 70 Ví dụ 3.10: Ca Lê Thuần - Ngọc trai đỏ (nhịp 1-9) .................................... 71 Ví dụ 3.11: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam (nhịp 73 - 76) ............... 72 Ví dụ 3.12: Igor travinsky - Rite of Spring (nhịp 59 - 61, trích bộ gỗ) ...... 72 Ví dụ 3.13: Quang Hải - Chuỗi ngọc Biển Đông, ch. III (nhịp 185 - 200, trích bộ Dây và Gỗ) ............................................................................................. 73 Ví dụ 3.14: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 1, ch. I (nhịp 74 - 79) ........ 74 Ví dụ 3.15: Nguyễn Văn Nam – Symphony số 1, ch. I (nhịp 83 - 85) ....... 74 v
Ví dụ 3.16: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam (nhịp 321 - 329) ........... 75 Ví dụ 3.17: Ca Lê Thuần - Piano Concerto, ch. I (nhịp 69 - 73) ................ 77 Ví dụ 3.18: Ca Lê Thuần - Piano concerto, ch. I (nhịp 128 - 140) ............. 78 Ví dụ 3.19: Ca Lê Thuần - Piano Concerto, ch. III (nhịp 237 - 244) ......... 79 Ví dụ 3.20: Ca Lê Thuần – Thơ giao hưởng (nhịp 198 - 202).................... 79 Ví dụ 3.21: Quang Hải - Ký ức Hồ Chí Minh, ch. IV (nhịp 132 - 138) ..... 81 Ví dụ 3.22: Quang Hải - Ký ức Hồ Chí Minh, ch. II (nhịp 116 - 122) ....... 82 Ví dụ 3.23: Nguyễn Văn Nam, Symphony số 3, ch. I (nhịp 27 - 31) ......... 83 Ví dụ 3.24: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam (nhịp 197 - 199) ........... 84 Ví dụ 3.25: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam (nhịp 210 - 212) ........... 84 Ví dụ 3.26: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam (nhịp 222 - 225) ........... 85 Ví dụ 3.27: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam (nhịp 237 - 239) ........... 85 Ví dụ 3.28: Quang Hải - Ký ức Hồ Chí Minh, Ch. II (nhịp 1 - 14) ............ 86 Ví dụ 3.29: Quang hải - Ký ức Hồ Chí Minh, ch. V (nhịp 6 - 18) ............. 87 Ví dụ 3.30: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 1, Ch I (nhịp 116 - 126) .... 87 Ví dụ 3.31: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 3, ch. IV (nhịp 109 - 112) . 88 Ví dụ 3.32: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 6, ch. I (nhịp 26 - 35) ........ 89 Ví dụ 3.33: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 9, ch. III (nhịp 46 - 55) ..... 90 Ví dụ 3.34: Ca Lê Thuần - Piano Concerto, Ch. II (nhịp 5 - 10) ................ 90 Ví dụ 3.35: Ca Lê Thuần - Piano Concerto, ch. II (nhịp 53 - 58) ............... 91 Ví dụ 3.36: Ca Lê Thuần - Piano Concertino (nhịp 194 - 201) .................. 91 Ví dụ 3.37: Ca Lê Thuần - Ngọc trai đỏ (nhịp 664 - 677) .......................... 92 Ví dụ 3.38: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam (nhịp 8 - 12) ................. 93 Ví dụ 3.39: Ca Lê Thuần – Thơ giao hưởng (nhịp 1 - 7)............................ 94 vi
Ví dụ 3.40: Ca Lê Thuần - Giai điệu quê hương (nhịp 80 - 84) ................. 94 ví dụ 3.41: Quang Hải – TK giao hưởng số 1, Chương IV (nhịp 1-7, trích bộ Dây) ............................................................................................................ 98 ví dụ 3.42: Nguyễn Văn Nam – Giao hưởng số 8, Chương II (Nhịp 47-51) .................................................................................................................... 99 ví dụ 3.43: Nguyễn Văn Nam - Giao hưởng số 3, Chương I (Nhịp 84-87, trích bộ Dây) ............................................................................................... 99 ví dụ 3.44: Quang Hải – “Chuỗi ngọc Biển Đông”, Chương I (Nhịp 36-39) .................................................................................................................. 101 ví dụ 3.45: Quang Hải – Piano Concerto, Chương I (Nhịp 25-31) ........... 102 ví dụ 3.46: Nguyễn Văn Nam – Giao hưởng số 5, Chương II (Nhịp 5-8) 103 ví dụ 3.47: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 5, ch. III (nhịp 3 - 7) ........ 104 ví dụ 3.48: Ca Lê Thuần - Người giữ cồn (nhịp 4 - 7) ............................. 105 ví dụ 3.49: Nguyễn Văn Nam – Giao hưởng số 7, Chương III (Nhịp 94-96) .................................................................................................................. 106 Ví dụ 4.1: Ca Lê Thuần - Giai điệu quê hương (nhịp 115 - 119) ............. 110 Ví dụ 4.2: Ca Lê Thuần – Thơ giao hưởng (nhịp 42 - 45)........................ 111 Ví dụ 4.3: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam (nhịp 121 - 123) ........... 111 Ví dụ 4.4: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 1, ch. I (nhịp 1- 11) ........... 112 Ví dụ 4.5: Ludwig Van Beethoven - Symphony số 1, ch. I (nhịp 1 - 19). 113 Ví dụ 4.6: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 1, ch. III (nhịp 7 - 14) ....... 113 Ví dụ 4.7: Đinh Lăng - viết lại chủ đề ...................................................... 114 Ví dụ 4.8: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 3, ch. I (nhịp 1 - 8) ............ 115 Ví dụ 4.9: Béla Bartóck – Mikrokosmos, quyển 6, bài 151 (nhịp 1 – 4).. 115 Ví dụ 4.10: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 7, ch. III (nhịp 6 - 10) ..... 116 vii
Ví dụ 4.11: Ca Lê Thuần - Người giữ cồn (nhịp 9-12, Trích bộ Dây) ..... 116 Ví dụ 4.12: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 3, ch. III (nhịp 83 - 91) ... 117 Ví dụ 4.13: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam (nhịp 25 - 30) ............. 117 Ví dụ 4.14: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 5, ch. II (nhịp 19 - 24) .... 117 Ví dụ 4.15: Ca Lê Thuần – Thơ giao hưởng (nhịp 47 - 50)...................... 118 Ví dụ 4.16: Quang Hải - Tổ khúc “Mưa rừng”, số 5 (nhịp 42 - 47) ......... 119 Ví dụ 4.17: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 1, ch. II (nhịp 177 - 181, trích bộ gỗ) ........................................................................................................ 120 Ví dụ 4.18: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 3, ch. III (nhịp 175 - 178, trích bộ gỗ, đồng, gõ) ........................................................................................ 121 Ví dụ 4.19: Quang Hải - Concerto đàn Tranh số 1 “Quê tôi giải phóng” (nhịp 1 - 6) .......................................................................................................... 123 Ví dụ 4.20: Quang Hải - Concerto đàn Tranh số 1 “Quê tôi giải phóng” (nhịp 80 - 85) ...................................................................................................... 123 Ví dụ 4.21: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 7, ch. I (nhịp 2 - 7) .......... 125 Ví dụ 4.22: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 7, ch. I (nhịp 73 - 80) ...... 125 Ví dụ 4.23: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 7, ch. I (nhịp 36 - 39) ...... 125 Ví dụ 4.24: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 7, ch. I (nhịp 108 - 112) .. 125 DANH MỤC CÁC SƠ ĐỒ Sơ đồ 4.1: Quang Hải – Concerto đàn Tranh số 1 “Quê tôi giải phóng” () .................................................................................................................. 122 Sơ đồ 4.2: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 7, ch. I () ........................... 124 Sơ đồ 4.3: Nguyễn Văn Nam - Symphony số 1, ch. I .............................. 126 Sơ đồ 4.4: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam ...................................... 128 viii
Sơ đồ 4.5: Ca Lê Thuần - Piano Concerto, ch. I () ................................... 129 DANH MỤC CÁC BẢNG Bảng 2.1: Thống kê nhịp độ của các giai điệu chủ đề ................................ 55 Bảng 2.2: Tổng kết một số ảnh hưởng từ điệu thức khi xây dựng giai điệu chủ đề .......................................................................................................... 56 Bảng 3.1: Tổng kết các thủ pháp kết hợp nhiều bè ..................................... 95 Bảng 4.1: Quang Hải - Concerto đàn Tranh số 1 “Quê tôi giải phóng” ... 124 Bảng 4.2: Nguyễn Văn nam - Symphony số 1, ch. I ................................ 127 Bảng 4.3: Ca Lê Thuần - Dáng đứng Việt Nam ....................................... 129 Bảng 4.4: Tổng kết tổ chức thời gian trong các tác phẩm ........................ 130 ix
KÝ HIỆU ÂM NHẠC SỬ DỤNG TRONG LUẬN ÁN 1. C, c: Âm đô 2. D, d: Âm rê 3. E, e: Âm mi 4. F, f: Âm fa 5. G, g: Âm son 6. A, a: Âm la 7. H, h: Âm si 8. B, b: Âm si giáng 9. #, is: Dấu thăng (ví dụ C# hoặc do# hoặc cis là đô thăng) 10. b, es: Dấu giáng (ví dụ Cb hoặc dob hoặc ces là đô giáng) 11. Chữ in hoa, maj: Hợp âm trưởng (ví dụ C hoặc Cmaj là hợp âm đô trưởng) 12. m, min: Hợp âm thứ (ví dụ Cm hoặc Cmin là hợp âm đô thứ) 13. aug: Hợp âm tăng (ví dụ Caug là hợp âm đô tăng) 14. dim: Hợp âm giảm (ví dụ Cdim là hợp âm đô giảm) 15. sus: Hợp âm không có âm 3, mà thay bằng âm 2 hay âm 4 (ví dụ Csus4 bao gồm các nốt: c – f – g – c) 16. (/): Dấu gạch sau hợp âm để ký hiệu âm bass (ví dụ Cm/G là hợp âm đô thứ có âm bass là nốt son) 17. (+): Tăng một âm (ví dụ C+5 là hợp âm đô tăng âm năm) 18. (-): Giảm một âm (ví dụ C-5 là hợp âm đô giảm âm năm) 19. dur: Giọng trưởng (ví dụ C-dur là giọng đô trưởng) 20. moll: Giọng thứ (ví dụ C-moll là giọng đô thứ) 21. T, S, D: chức năng Chủ, Hạ át, Át 22. K6/4: Hợp âm kết 6/4 v Tên các nhạc cụ sử dụng trong luận án đều dùng tiếng Ý x
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Nền khí nhạc mới (Thính phòng - Giao hưởng) của Việt Nam được xác định hình thành vào những năm 60 của thế kỷ XX, đến nay đã gần 60 năm [51: 11]. Chúng ta đã có nhiều nhạc sĩ được đào tạo cơ bản ở trong và ngoài nước. Nhiều tác phẩm được công chúng đánh giá cao. Việc phân tích, đánh giá tác phẩm của họ rất cần thiết cho sự kế thừa và phát huy những giá trị của nền khí nhạc Việt Nam, là tiền đề và đặt nền móng vững chắc cho sự phát triển dòng nhạc này theo đà hội nhập với thế giới. Festival âm nhạc mới Á - Âu được tổ chức ở Việt Nam lần thứ nhất năm 2014 và lần thứ hai năm 2016 cho thấy nền khí nhạc Việt Nam có phần khởi sắc. PGS.TS. Nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân – Chủ tịch liên hoan đã nhận xét các tác phẩm mới của Việt Nam tham gia liên hoan đều có chất lượng tốt, cho thấy sự “ngang hàng” với các nước Á – Âu. Tuy nhiên, ông cũng lưu ý “cảnh báo về sự thiếu hụt lực lượng kế cận, thiếu nghệ sĩ, dàn nhạc trình độ cao, thiếu tác phẩm mới để tiếp tục tham gia vào các liên hoan Á - Âu theo hướng “dài hơi” [33: 16]. Theo nhận định của phần lớn các nhà hoạt động âm nhạc chuyên nghiệp trong nước, “sự mất cân bằng giữa thanh nhạc và khí nhạc cũng như chưa có quy chuẩn trong mô hình đào tạo đang là những vấn đề cản trở ngành sáng tác ở Việt Nam” [116]. Đào tạo nhạc sĩ sáng tác khí nhạc nên đi theo hướng tìm kiếm tài năng chứ không phải lấy theo số đông, cần nâng cao hiểu biết về âm nhạc cổ truyền dân tộc để thể hiện bản sắc Việt Nam trong các tác phẩm. PGS.TS. Nguyễn Thụy Loan nhận định: “Dấu ấn âm nhạc phương Tây vẫn còn lộ rõ qua các phương tiện, kĩ thuật, thủ pháp sáng tác và hình thức... tiếp thu của phương Tây – đặc biệt là trong lĩnh vực khí nhạc. Bản sắc dân tộc trong các tác phẩm nhạc mới chủ yếu chỉ được tạo bởi việc sử dụng chất liệu âm nhạc và một số nhạc khí cổ truyền. Đã đến lúc cần tạo 1
sự đột phá để âm nhạc Việt Nam có thể đi vững chắc trên 2 chân – tinh hoa dân tộc và tinh hoa thế giới” [116]. “Tinh hoa dân tộc và tinh hoa thế giới” mà PGS.TS. Nguyễn Thuỵ Loan nhắc tới ở đây phải chăng là những tinh hoa từ tri thức, học vấn cùng với cội nguồn dân tộc được đúc kết trong bản thân người nhạc sĩ, được thể hiện trong những tác phẩm mà họ để lại. Đó cũng chính là điều chúng tôi muốn nhấn mạnh và là mục đích nghiên cứu chính của luận án. Mỗi nhạc sĩ thường có cách thể hiện khác nhau, chúng tôi muốn tìm ra những đặc điểm riêng của mỗi cá nhân nhạc sĩ, những kết tinh tạo nên phong cách âm nhạc của họ. Thuộc lớp nhạc sĩ thế hệ đầu, đại diện cho khu vực phía Nam chính là các nhạc sĩ Quang Hải, Nguyễn Văn Nam, Ca Lê Thuần. Họ không chỉ nổi danh là những nhà hoạt động nghệ thuật âm nhạc, các nhà giáo đáng kính mà sáng tác của họ còn là những tác phẩm gặt hái nhiều thành công, để lại dấu ấn tốt đẹp không chỉ đối với khán thính giả trong nước mà cả nước ngoài. Mặc dù ba nhạc sĩ có độ tuổi gần bằng nhau, cùng sinh ra ở khu vực miền tây Nam Bộ, sống trong cùng một thời điểm và có chung hoàn cảnh lịch sử, đều được cử đi du học về âm nhạc chuyên nghiệp ở Nga (Liên Xô cũ), rồi sau đó về Việt Nam và cùng sống, làm việc tại TP. Hồ Chí Minh (xem phụ lục 1). Tuy nhiên, mỗi nhạc sĩ đều có một số phận khác nhau, cá tính và phong cách sáng tác cũng khác nhau thể hiện qua những đặc điểm riêng trong âm nhạc. Cả ba nhạc sĩ đều có những tác động và ảnh hưởng không ít tới những thế hệ nhạc sĩ sau họ. Tìm hiểu phong cách sáng tác của mỗi nhạc sĩ là để thấy rõ hơn chân dung của từng tác giả, những giá trị nghệ thuật họ đã đạt được, từ đó phát huy truyền thống và khuyến khích những sáng tạo mới, độc đáo cho thế hệ trẻ, làm cho nền âm nhạc thính phòng - giao hưởng Việt Nam trở nên ngày càng phong phú. 2
Chính những lý do đó đã thôi thúc chúng tôi chọn đề tài luận án là: “Phong cách sáng tác khí nhạc của 3 nhạc sĩ: Quang Hải, Nguyễn Văn Nam và Ca Lê Thuần”. 2. Lịch sử nghiên cứu Đã có nhiều nghiên cứu trong nước có liên quan đến sự hình thành và phát triển khí nhạc Việt Nam. Bên cạnh đó cũng có nhiều nghiên cứu về đặc điểm âm nhạc hoặc thủ pháp sáng tác khí nhạc của các nhạc sĩ. 2.1. Những nghiên cứu theo hướng lịch sử âm nhạc Trước tiên phải kể đến là Âm nhạc mới Việt Nam - tiến trình và thành tựu [47]. Đây là công trình đồ sộ gồm 3 phần, 28 chương, 1000 trang của nhóm biên soạn gồm PGS.TS. Tú Ngọc, PGS.TS. Nguyễn Thị Nhung, TS. Vũ Tự Lân, Nguyễn Ngọc Oánh, Thái Phiên, do Viện âm nhạc xuất bản năm 2000. Cuốn sách là một công trình lý luận mang tính lịch sử, tổng kết toàn bộ quá trình hình thành và phát triển của nền âm nhạc mới Việt Nam. Trong đó, âm nhạc thính phòng và giao hưởng được xác định hình thành vào khoảng cuối những năm 50 của thế kỷ XX, trong giai đoạn xây dựng chủ nghĩa xã hội trên miền Bắc, đấu tranh thống nhất đất nước và trong cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước (1954-1975). Chương XIX của công trình đã khái quát quá trình hình thành và phát triển của âm nhạc thính phòng và giao hưởng Việt Nam, giới thiệu một số tác phẩm và đặc trưng âm nhạc của các tác phẩm khí nhạc Việt Nam giai đoạn 1945-1975; chương XXV khái quát sự phát triển của âm nhạc thính phòng - giao hưởng trong giai đoạn 1975 đến nay, giới thiệu tác phẩm và đôi điều về ngôn ngữ âm nhạc: Hình thức và thể loại, chủ đề nội dung, chất liệu chủ đề âm nhạc, hoà âm và phức điệu, thủ pháp phối khí. Vì công trình mang tính chất lịch sử, nên về mặt nghiên cứu đặc trưng ngôn ngữ âm nhạc chỉ dừng ở mức giới thiệu sơ lược trên diện rộng. 3
Công trình thứ hai cũng mang tính lịch sử âm nhạc là Âm nhạc thính phòng – giao hưởng Việt Nam, sự hình thành và phát triển, tác phẩm, tác giả của PGS.TS. Nguyễn Thị Nhung, do Viện âm nhạc xuất bản năm 2001 [51]. Công trình gồm 3 chương, 420 trang. Ở đây, tác giả tập trung sâu hơn về hai yếu tố đó là sự phát triển của Hình thức và Thể loại qua một số tác phẩm tiêu biểu thuộc dòng âm nhạc thính phòng - giao hưởng Việt Nam, sơ lược về chủ đề, hình tượng và đôi nét về tính chất âm nhạc. Chương III của công trình phác thảo “Đôi nét về đặc trưng âm nhạc của âm nhạc thính phòng - giao hưởng VN”, chủ yếu thông qua chất liệu chủ đề biểu hiện hình tượng âm nhạc. Công trình thứ ba là Tổng tập Âm nhạc Việt Nam- Tác giả- tác phẩm với 1040 trang do Viện Âm nhạc xuất bản năm 2010, GS Trọng Bằng chủ biên [19]. Công trình đã giới thiệu khái quát về tiểu sử, quá trình hoạt động và các tác phẩm tiêu biểu của 61 nhạc sĩ thuộc giai đoạn đầu của nền nhạc mới Việt Nam. Trong đó, phần viết về nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam gồm 28 trang (Nguyễn Thị Minh Châu viết) và nhạc sĩ Ca Lê Thuần gồm 22 trang (Phạm Tú Hương viết). Bên cạnh các công trình sách, còn có một số luận án nghiên cứu liên quan đến đề tài này như: Nhạc giao hưởng Việt Nam - một tiến trình lịch sử của Nguyễn Thế Tuân (Hà Nội, 2006) [60], và Sự hình thành và phát triển âm nhạc giao hưởng việt nam và một số vấn đề biểu diễn dàn nhạc giao hưởng của Ngô Hoàng Linh (Hà Nội, 2008) [37]. Trong luận án của Nguyễn Thế Tuân, tác giả tiếp cận âm nhạc giao hưởng Việt Nam ở góc độ lịch sử trên một bình diện rộng có liên quan đến các lĩnh vực khác như Văn hoá âm nhạc, Mỹ học âm nhạc, Xã hội học âm nhạc vv… Luận án có đề cập đến những đặc điểm âm nhạc như nội dung, đề tài, thể loại, hình thức và phương pháp xây dựng chủ đề nhưng ở mức độ khái quát. 4
Luận án của Ngô Hoàng Linh, tập trung vào mục tiêu nghiên cứu những biện pháp nhằm nâng cao chất lượng nghệ thuật biểu diễn do vậy mà các kết quả nghiên cứu không nói nhiều về đặc điểm âm nhạc. 2.2. Những nghiên cứu theo hướng phân tích đặc điểm âm nhạc Năm 2007, Nhà xuất bản âm nhạc lần đầu tiên xuất bản cuốn sách viết về một nhạc sĩ thuộc dòng nhạc thính phòng giao hưởng Việt Nam. Đó là cuốn Giao hưởng một đời người của Nguyễn Thị Minh Châu [12]. Cuốn sách mang màu sắc của một tiểu thuyết danh nhân, lồng vào đó là những phân tích âm nhạc khá tỉ mỉ theo lối miêu tả cảm xúc. Cùng với những cảm nhận âm nhạc cá nhân của người viết và phong cách diễn giải âm nhạc thành lời văn, tác giả giúp cho những người ngoài ngành có thể dễ dàng hơn trong việc tiếp cận với loại hình âm nhạc đồ sộ và phức tạp này - nhạc giao hưởng. Những phân tích ở đây cũng đã giới thiệu khái quát về nội dung tám bản giao hưởng của nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam, hiểu được cuộc sống, tính cách, tình cảm của nhạc sĩ, hoàn cảnh ra đời của các tác phẩm. Tuy nhiên, tác giả cũng chưa đánh giá đầy đủ về mặt học thuật, chưa phân tích tỷ mỉ các thủ pháp sáng tác. Luận án Tiến sĩ của Nguyễn Thiếu Hoa (Hà Nội 2009): Âm nhạc giao hưởng Nga – Xô viết và sự ảnh hưởng đối với lĩnh vực âm nhạc giao hưởng Việt Nam. [25] Tác giả phân tích hai tác phẩm của hai nhạc sĩ Việt Nam: Giao hưởng số 5 của nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam và Rhapsody “Việt Nam” của nhạc sĩ Đỗ Hồng Quân. Mục đích chính của luận án là giới thiệu lĩnh vực âm nhạc giao hưởng Nga - Xô viết, nghiên cứu và phân tích những tác phẩm nổi bật của các nhạc sĩ Nga - Xô viết lỗi lạc, nêu ra những ảnh hưởng sâu rộng của nó đối với lĩnh vực âm nhạc giao hưởng Việt Nam. Vì vậy mà các đặc điểm âm nhạc trong hai tác phẩm Việt Nam chưa được phân tích kỹ. Một số thủ pháp sáng tác tiêu biểu trong âm nhạc thế kỷ XX, là công trình nghiên cứu thuộc lĩnh vực lý thuyết của Phạm Phương Hoa gồm 3 phần: I. Sự hình thành và phát triển các khuynh hướng âm nhạc trong bối cảnh 5
lịch sử thế kỷ 20; II. Những đổi mới trong ngôn ngữ âm nhạc thế giới thế kỷ 20; III. Đặc điểm âm nhạc trong tác phẩm khí nhạc của các nhạc sĩ Việt Nam [26]. Ở phần III, Tác giả tổng hợp một số thủ pháp sáng tác tiêu biểu bao gồm nguồn chất liệu để xây dựng chủ đề, cách sử dụng chồng âm, một vài thủ pháp phức điệu, một số luật nhịp không phổ biến, cách phối khí thêm nhạc cụ dân tộc…mà các nhạc sĩ Việt Nam đã sử dụng trong tác phẩm. Luận văn Thạc sĩ: Vận dụng cách viết giao hưởng nhiều chương của phương Tây trong giao hưởng nhiều chương Việt Nam của Trương Quỳnh Như (Hà Nội, 2004) [48]; Tìm hiểu ngôn ngữ âm nhạc trong vũ kịch Ngọc trai đỏ của nhạc sĩ Ca Lê Thuần của Trần Hoàng Thị Ái Cầm (Hồ Chí Minh, 2006) [11]; Các tác phẩm giao hưởng của nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam của Nguyễn Thị Thiều Hương (Hà Nội, 2010) [29]. Luận văn tốt nghiệp Đại học: Tìm hiểu ngôn ngữ âm nhạc của nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam qua bản giao hưởng số 6 của Nguyễn Thị Thư Nhường (Hồ Chí Minh, 2000) [53]; một số thủ pháp hoà âm trong vũ kịch “Ngọc trai đỏ” của nhạc sĩ Ca Lê Thuần của Nguyễn Minh Quý (Hồ Chí Minh, 2004) [55]; Tính dân tộc và hiện đại trong tác phẩm giao hưởng số 5 “Mẹ Việt Nam” của nhạc sĩ Nguyễn Văn Nam của Võ Thế Nam (Hồ Chí Minh, 2004) [44]; Opera “Người giữ cồn” của nhạc sĩ Ca Lê Thuần của Nguyễn Thị Ngọc Dung (Hồ Chí Minh, 2012) [15]. Các luận văn đã thể hiện sự nghiêm túc trong nghiên cứu, dựa trên cơ sở lý thuyết là những kiến thức đã được học tại trường. Các nghiên cứu chủ yếu so sánh những thủ pháp sáng tác được các nhạc sĩ tiếp thu từ âm nhạc cổ điển phương Tây, sử dụng trong tác phẩm. Nghiên cứu tập trung vào đặc điểm sáng tạo riêng trong âm nhạc của từng tác giả chưa được quan tâm nhiều. Thông qua các công trình nghiên cứu đi trước có liên quan đến lĩnh vực nhạc giao hưởng thính phòng, chúng tôi cũng thu nhận được nhiều kết quả bổ ích. Phần nhiều xoay quanh các thủ pháp sáng tác như cấu trúc hình 6
thức và xây dựng chủ đề; một số tài liệu phân tích về hoà âm, phức điệu, phối khí… Tuy nhiên, do nhiều mục đích nghiên cứu khác nhau nên kết luận của các nghiên cứu chưa thể xác định được phong cách sáng tác riêng của từng tác giả. 3. Mục đích nghiên cứu Mục đích chính: Xác định phong cách sáng tác của các nhạc sĩ thông qua các tác phẩm cho khí nhạc, để thấy được sự khác biệt của mỗi người, dấu ấn tài năng cũng như những cống hiến của họ cho nền âm nhạc kinh viện của nước nhà. Mục tiêu cụ thể: Phát hiện những đặc điểm riêng, nổi bật trong cách lựa chọn, sử dụng các phương tiện biểu hiện của âm nhạc mà các tác giả đã dùng để miêu tả, xây dựng hình tượng nội dung của tác phẩm. 4. Đối tượng, phạm vi, tài liệu nghiên cứu Luận án lựa chọn nghiên cứu các tác phẩm khí nhạc của ba nhạc sĩ: Quang Hải, Nguyễn Văn Nam và Ca Lê Thuần. Đây là những “cây đại thụ” của âm nhạc Việt Nam, đại diện cho khu vực phía Nam, đi đầu trong thể loại âm nhạc thính phòng và giao hưởng. Trong khối lượng lớn tác phẩm của ba nhạc sĩ trên, luận án chỉ tập trung phân tích những tác phẩm viết cho dàn nhạc giao hưởng. Bởi vì chính ở những tác phẩm này chúng ta có thể thấy được sự tập trung nhất của những kỹ năng, thủ pháp sáng tác, thể hiện tâm hồn và trí lực của một nhạc sĩ. Tuy nhiên, luận án không liệt kê tất cả các thủ pháp sáng tác được sử dụng trong tác phẩm, mà chỉ tập trung vào những đặc điểm nổi bật của từng nhạc sĩ, những thói quen cũng như những sở thích của tác giả trong quá trình sáng tạo tác phẩm, nhằm tìm ra phong cách riêng của họ. Tài liệu dùng để phân tích là những tổng phổ giấy do các tác giả cung cấp, bên cạnh đó là phần âm thanh của một số bản nhạc có được từ các buổi 7