Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng (1888-1980)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:197

Thêm vào BST

Báo xấu

79
lượt xem 13
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn tập trung nghiên cứu, khảo sát, phục dựng bức tranh toàn diện về lịch sử hình thành, phát triển của cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng trên các phương diện chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội; từ đó xác định vị trí, vai trò, đóng góp của cộng đồng người Hoa với sự hình thành và phát triển của thành phố Hải Phòng trong Lịch sử.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng (1888-1980)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN …………………………………………. LÊ HUY ĐỨC CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở THÀNH PHỐ HẢI PHÕNG (1888-1980) LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Hà Nội – 2020
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI TRƢỜNG ĐẠI HỌC KHOA HỌC XÃ HỘI VÀ NHÂN VĂN …………………………………………. LÊ HUY ĐỨC CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở THÀNH PHỐ HẢI PHÕNG (1888-1980) Chuyên ngành Lịch sử văn hóa Việt Nam Mã số: 8229040.01 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: TS. Nguyễn Thị Hoài Phương Hà Nội – 2020
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Luận văn này là sản phẩm nghiên cứu của tôi. Các ý kiến tham khảo, trích dẫn của các tác giả khác đều được dẫn nguồn đầy đủ. Tôi xin chịu mọi trách nhiệm về nghiên cứu của mình Tác giả Lê Huy Đức
LỜI CẢM ƠN Trong suốt quá trình thực hiện luận văn, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình, những lời động viên khích lệ của các thầy cô, gia đình và bạn bè. Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới các thày cô giáo trong Khoa Lịch sử cũng như Bộ môn Văn hóa học và Lịch sử Văn hóa Việt Nam- Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn đã tạo mọi điều kiện thuận lợi cho tôi trong quá trình học tập tại Khoa cũng như khi nghiên cứu đề tài. Tôi xin gửi lời tri ân tới TS. Nguyễn Thị Hoài Phương, người đã khơi mở ý tưởng về đề tài cũng như tạo điều kiện cho tôi về tư liệu, định hướng cách tiếp cận và nghiên cứu vấn đề trong suốt quá trình thực hiện luận văn này. Tôi xin trân thành cảm ơn sự giúp đỡ của lãnh đạo và cán bộ Trung tâm Lưu trữ thành phố Hải Phòng, Thư viện Khoa học Tổng hợp thành phố Hải Phòng, Sở Văn hóa Thể thao và Du lịch thành phố Hải Phòng, Sở Xây dựng Thành phố Hải Phòng, Ủy ban Mặt trận Tổ quốc Việt Nam thành phố Hải Phòng, Cục Thống Kê Thành phố Hải Phòng, Ban Dân vận Thành ủy Hải Phòng, Bảo tàng thành phố Hải Phòng đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi khi tiếp cận và khai thác các nguồn tư liệu tại địa phương. Tôi xin cảm ơn Đảng ủy, Ủy ban nhân dân các phường Phạm Hồng Thái, phường Phan Bội Châu, phường Hoàng Văn Thụ đã giúp đỡ tôi trong quá trình khảo sát tại đại bàn nghiên cứu. Đồng thời, tôi xin cảm ơn tất cả ông/bà đã giúp đỡ và tham gia phỏng vấn tại Hải Phòng, Hà Nội, thành phố Hồ Chí Minh và nhiều nơi khác để tôi có được những nguồn tư liệu quý giá phục vụ cho luân văn này. Chân thành cảm ơn! Tác giả Lê Huy Đức
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ............................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài. ............................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề. ................................................................................ 2 3. Mục đích nghiên cứu. ......................................................................................... 7 4. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. ..................................................................... 8 5. Tư liệu và phương pháp nghiên cứu. ................................................................. 8 6. Đóng góp của luận văn. .................................................................................... 11 7. Cấu trúc của luận văn. ...................................................................................... 11 CHƢƠNG 1: CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở THÀNH PHỐ HẢI PHÕNG, LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ QUÁ TRÌNH BIẾN ĐỔI ............................... 12 1.1. Cơ sở lý thuyết ............................................................................................. 12 1.1.1. Khái niệm “người Hoa” ............................................................................ 12 1.1.2. Một số vấn đề về lý thuyết di cư. ................................................................ 15 1.1.3. Nguyên nhân quá trình di dân của cộng đồng người Hoa vào Việt Nam.. 18 1.1.4. Chính sách của các chính quyền đối với người Hoa di cư vào Việt Nam. 21 1.2. Tổng quan quá trình hình thành và phát triển thành phố Hải Phòng .. 32 1.2.1. Điều kiện tự nhiên của thành phố Hải Phòng ............................................ 32 1.2.2. Tổng quan quá trình hình thành và phát triển đô thị Hải Phòng .............. 33 1.2.3. Đặc điểm kinh tế, dân cư, văn hóa – xã hội. .............................................. 40 1.3 Lịch sử hình thành và quá trình biến đổi của cộng đồng ngƣời Hoa tại thành phố Hải Phòng. ........................................................................................ 42 1.3.1. Lịch sử hình thành ...................................................................................... 42 1.3.2. Dân số, các nhóm dân cư. .......................................................................... 44 1.3.3. Tổ chức hành chính, thiết chế xã hội ......................................................... 45 Tiểu kết chƣơng 1 ............................................................................................... 46 CHƢƠNG 2: HOẠT ĐỘNG KINH TẾ CỦA NGƢỜI HOA TẠI HẢI PHÕNG 48 2.1. Thể chế tổ chức kinh tế của cộng đồng ngƣời Hoa tại Hải Phòng.......... 48 2.2. Hoạt động thƣơng mại – dịch vụ ............................................................... 49
2.3. Kinh tế thủ công nghiệp – công nghiệp. ................................................... 64 2.4. Tác động của hoạt động kinh tế Hoa kiều vào nền kinh tế chung của thành phố Hải Phòng. ........................................................................................ 68 Tiểu kết chƣơng 2. .............................................................................................. 70 CHƢƠNG 3: ĐỜI SỐNG VĂN HÓA – XÃ HỘI CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA TẠI THÀNH PHỐ HẢI PHÕNG ............................................ 72 3.1. Văn hóa vật chất. ......................................................................................... 72 3.1.1. Kiến trúc đô thị........................................................................................... 72 3.1.2. Nhà ở. ......................................................................................................... 74 3.1.3. Cơ sở tín ngưỡng tôn giáo. ........................................................................ 76 3.1.4. Cơ sở sinh hoạt cộng đồng. ........................................................................ 80 3.1.5. Trang phục. ................................................................................................ 81 3.1.6. Ẩm thực. ..................................................................................................... 82 3.1.7. Phương tiện đi lại. ...................................................................................... 88 3.2. Văn hóa tinh thần ........................................................................................ 89 3.2.1. Tôn giáo, tín ngưỡng .................................................................................. 89 3.2.2. Các phong tục, nghi lễ truyền thống. ......................................................... 95 3.2.3. Văn hóa nghệ thuật. ................................................................................. 105 3.2.4. Giáo dục ................................................................................................... 108 3.3. Đời sống và mối quan hệ xã hội. .............................................................. 110 3.3.1. Quan hệ hôn nhân, gia đình và dòng họ. ................................................. 110 3.3.3. Các quan hệ xã hội trong và ngoài cộng đồng người Hoa. ..................... 114 Tiểu kết chƣơng 3. ............................................................................................. 117 CHƢƠNG 4: NHỮNG BIẾN ĐỘNG VÀ QUÁ TRÌNH HỒI HƢƠNG CỦA CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA CUỐI THẾ KỶ XX ....................................... 119 4.1. Những biến cố lịch sử và nguyên nhân.................................................... 119 4.2. Quá trình hồi hƣơng. ................................................................................ 123 4.3. Sự tác động của cuộc hồi cƣ tới hoạt động kinh tế, đời sống xã hội tại thành phố Hải Phòng. ...................................................................................... 134
4.4. Mối quan hệ giữa cộng đồng ngƣời Việt gốc Hoa ở Hải Phòng với ngƣời thân, gia tộc, họ hàng ở nƣớc ngoài. ............................................................... 137 Tiểu kết chƣơng 4. ............................................................................................ 142 KẾT LUẬN ....................................................................................................... 145 TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................... 149 PHỤ LỤC .......................................................................................................... 156
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài. Việt Nam là một quốc gia đa tộc người với một nền văn hóa đa dạng, phong phú và giàu bản sắc. Trải qua quá trình lịch sử dựng nước và giữ nước lâu đời, cộng đồng các tộc người sinh sống ở Việt Nam đã xây dựng lên những giá trị văn hóa tốt đẹp, góp phần tạo sự thống nhất trong đa dạng của văn hóa Việt Nam. Trong nhiều năm qua đã có rất nhiều công trình khoa học trong và ngoài nước nghiên cứu về vấn đề cộng đồng các tộc. Hướng nghiên cứu di dân, dịch chuyển, hồi cư của cộng đồng các tộc người luôn được quan tâm và tập trung nguồn lực cho các công trình nghiên cứu. Trong số đó, những nghiên cứu về cộng đồng người Hoa cũng không phải là số lượng nhỏ. Tuy nhiên các công trình khoa học hầu hết tập trung chủ yếu nghiên cứu về cộng đồng người Hoa ở khu vực miền Trung và Nam Bộ, mà ở Bắc Bộ lại ít được quan tâm hơn. Hải Phòng là một đô thị cảng biển trẻ, ra đời vào cuối thế kỷ XIX với vai trò là khu vực nhượng địa của người Pháp. Không bắt đầu từ một lũy trị sở của chính quyền phong kiến, Hải Phòng gắn liền với quá trình tạo lập và phát triển của một vùng cửa sông ven biển, với một quân cảng kiêm thương cảng lớn nhất xứ Bắc Kỳ. Từ cuối thế kỷ XIX đến nửa đầu thế kỷ XX, chỉ trong vòng nửa thế kỷ, Hải Phòng đã vươn mình trở thành một trong ba trung tâm kinh tế lớn nhất của miền Bắc. diện mạo đời sống kinh tế, chính trị, văn hóa, xã hội của đô thị Hải Phòng đã thay đổi hoàn toàn. Ngoài chính quyền người Pháp và những cư dân bản địa, không thể không nhắc đến những công sức đóng góp của cộng đồng người Hoa cư trú tại nơi đây trong việc xây dựng và phát triển thành phố Hải Phòng. Trước năm 1979, cộng đồng người Hoa sinh sống tại Hải Phòng có trên 10 nghìn người [28, 105], tuy nhiên do những biến cố lịch sử, đặc biệt là dưới sự ảnh hưởng của quan hệ hai nước Việt – Trung từ những năm 70 của thế kỷ XX, hiện nay những người gốc Hoa chỉ còn hơn 2000 người[43]. Cộng đồng người Hoa ở Hải Phòng đã để lại những dấu ấn mạnh trong mọi mặt đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của thành phố mà hiện nay vẫn còn hiện hữu. Tuy nhiên, có thể nói hiện nay chưa có công trình khoa học nào nghiên cứu đầy đủ, cụ thể và chi tiết về cộng đồng người Hoa ở Hải Phòng nói riêng và ở Bắc Bộ nói chung. Với quan điểm văn hóa là nền tảng vật chất và tinh thần của xã hội, là mục tiêu và độc lực của sự phát triển, vì thế nghiên cứu về văn hóa của cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng để thấy được vai trò của những Hoa kiều trong sự phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của thành phố trong từng giai đoạn cũng như sự tác động của các yếu tố bản địa đến đặc điểm văn hóa của cộng đồng người Hoa. Đó 1
là những lý do khiến tôi chọn đề tài “Cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng (1888-1980)” làm đề tài luận văn Thạc sĩ của mình. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề. 2.1. Các công trình nghiên cứu về người Hoa ở Việt Nam. Có rất nhiều tư liệu, công trình nghiên cứu về người Hoa ở Việt Nam nói chung. Ngay từ thời phong kiến đã xuất hiện các tư liệu. Các sách “Đại Nam thực lục”, “Gia định thành thông chí”, “Khâm Định Việt Sử thông giám cương mục”… đều đề cập đến sự có mặt của người Hoa ở Việt Nam. Không chỉ trên phương diện chính trị, quan hệ bang giao giữa hai quốc gia, các nhà viết sử các vương triều phong kiến cũng đã đề cập tới đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của người Hoa khi sinh sống tại Việt Nam. Trong nhiều năm qua đã có nhiều đề tài, công trình khoa học nghiên cứu về cộng đồng người Hoa sinh sống tại Việt Nam cũng như đề tài về quá trình di dân, di cư. Năm 1924, lần đầu tiên ở Việt Nam một công trình nghiên cứu mang tính chất chính luận của Đào Trinh Nhất về cộng đồng người Hoa: Thế lực khách trú và vấn đề di dân vào Nam Kỳ. Trong khi mô tả quá trình di cư của người Hoa vào Nam Kỳ, Đào Trinh Nhất có quan tâm đến các yếu tố hình thành các nhóm cộng đồng của họ, nhưng chủ yếu đề cao vai trò của người Hoa trong quá trình hình thành và phát triển nền kinh tế hành hóa ở miền Nam Việt Nam. Trong những năm 40 của thế kỷ XX, trên các tập san của trường Viễn Đông Bác Cổ và Đô Thành Hiếu Cổ xuất hiện một số các bài viết của các học giả trong đó có cố giáo sư Đào Duy Anh, đáng chú ý nhất là bài nghiên cứu “Phố Lở, người Trung Quốc ở Huế trước thời kỳ thuộc địa”, đây là công trình đầu tiên ở Việt Nam đi sâu mô tả cấu trúc và các giai đoạn phát triển của cộng đồng người Hoa nói chung. Từ những năm 60 của thế kỷ XX, vấn đề người Hoa ở Việt Nam được các nhà nghiên cứu trong nước quan tâm đến nhiều hơn. Trên các tạp chí chuyên ngành cũng như trong các cuộc hội thảo được tổ chức tại Hà Nội năm 1985 và 1989, nhiều ý kiến khoa học bàn về vấn đề người Hoa ở Việt Nam được đưa ra thảo luận sôi nổi. Đã có một số công trình tổng hợp của một số học giả đã giúp chúng ta hiểu khá đầy đủ về người Hoa như công trình nghiên cứu Người Hoa tại Việt Nam (Nguyễn Văn Huy, 1993). Nội dung của công trình nghiên cứu này nhấn mạnh đến khía cạnh có tính chính trị và ảnh hưởng của những thành quả kinh tế mà cộng đồng người Hoa phát triển trong đời sống xã hội Việt Nam. Bên cạnh đó, các sinh hoạt khác như văn hóa, xã hội cũng được đề cập đến. Với công trình nghiên cứu này, tác giả đã nghiên cứu một phần sinh hoạt của cộng đồng người Hoa như chuyên đề về lịch sử, văn hóa, kinh tế. Qua đó tác giả cũng khẳng định đây không phải là một tài liệu nghiên cứu về xã hội học, chủng tộc học hay sắc tộc học mà là đóng góp để khám phá và hiểu rõ thêm những đặc tính về một cộng đồng. Cũng trong tác phẩm này, tuy không có một chương riêng 2
cho cộng đồng người Hoa ở Hải Phòng, nhưng tác giả đã cung cấp những thông tin có giá trị về nguồn gốc hình thành, vai trò, vị trí của người Hoa ở thành phố này; đồng thời cung cấp các tư liệu, số liệu về dân số, đời sống dân cư, ngành nghề, những hoạt động trước và sau cuộc di cư những năm 70 – 80 của thế kỷ XX…, đặc biệt tại phần 2 Qua các thời đại…, các mục II Thực dân Pháp đến Việt Nam, mục III Thời Việt Nam Dân Chủ Cộng Hòa (1954-1975), mục V Dưới chế độ cộng sản (sau 1975). Luận án tiến sĩ Tìm hiểu sự hình thành các nhóm cộng đồng người Hoa ở Việt Nam trong bối cảnh lịch sử Đông Nam Á (1989) của tác giả Châu Thị Hải đã nghiên cứu các vấn đề của quá trình di dân, định cư của người Minh Hương và các lớp cư dân Hoa kiều. Luận án đã góp phần xác định một số khái niệm và thuật ngữ trong hệ thống đề tài nghiên cứu, phân loại các hình thức di cư của cộng đồng người Hoa, các loại hình liên kết cũng như tính chất và đặc điểm của các loại hình liên kết đó. Góp phần đánh giá đúng vai trò và vị trí kinh tế, xã hội của người Hoa ở Việt Nam nói riêng và trong mối quan hệ quốc tế của khu vực Đông Nam Á cuối thế kỷ XX. Thông qua công trình nghiên cứu này, người nghiên cứu đã tiếp thu được cách phân loại các hình thức di cư, tụ cư của cộng đồng người Hoa cũng như lý do họ di cư đến Việt Nam. Đồng thời tại công trình nghiên cứu Các nhóm cộng đồng người Hoa ở Việt Nam của TS. Châu Thị Hải, tác giả đã đề cập tới loại hình liên kết của cộng đồng người Hoa ở Việt Nam, các tổ chức như “bang”, “hội”,.. trong hoạt động kinh tế, xã hội. Công trình nghiên cứu Hôn nhân và gia đình của người Hoa ở Nam Bộ (Nguyễn Duy Bính, 1999, tp. Hồ Chí Minh) đã khái quát về người Hoa ở Nam Bộ, cộng đồng, dân số, hoạt động kinh tế văn hóa; những quan niệm trong hôn nhân, quy tắc và nghi lễ; hình thức và cấu trúc gia đình người Hoa ở Nam Bộ; chức năng và những nghi lễ gia đình. Đây là nền tảng để so sánh, phân tích sự giống nhau và khác nhau của Hoa Kiều ở miền Bắc và cộng đồng người Hoa ở miền Nam. Sách Vai trò người Hoa trong nền kinh tế các nước Đông Nam Á (Nhà xuất bản Đà Nẵng, 2000) của tác giả Trần Khánh cố gắng tập trung phân tích những yếu tố và quá trình xã hội tác động đến sự thay đổi các hình thức kinh doanh, hoạt động thương mại của người Hoa và vai trò của họ trong sự hình thành và phát triển ngành kinh tế then chốt của các quốc gia Đông Nam Á nói chung và Việt Nam nói riêng từ cuối thế kỷ XIX, đặc biệt từ sau khi các nước trong khu vực giành độc lập đến cuối những năm 1980. Tác giả cũng đã phân tích nguyên nhân, lý do người Hoa ở Việt Nam di cư về nước hoặc các nước lân cận, đề cập một phần nhỏ quá trình di cư của cộng đồng này khu vực phía bắc Việt Nam. 3
Công trình nghiên cứu khoa học Người Hoa trong xã hội Việt Nam: thời Pháp thuộc và dưới chế độ Sài Gòn (Nhà xuất bản Khoa học Xã hội, 2002) của tác giả Trần Khánh đã phân tích, nghiên cứu đầy đủ bức tranh toàn cảnh về sự hình thành và phát triển của cộng đồng người Hoa ở Việt Nam qua các giai đoạn lịch sử; đi sâu phân tích các hoạt động của người Hoa, vai trò của họ trong đời sống kinh tế, xã hội và chính trị cũng như tiến trình hội nhập của họ vào xã hội Việt Nam tử nửa sau thế kỷ XIX đến năm 1979. Đồng thời còn có rất nhiều công trình khoa học, đề tài nghiên cứu người Hoa ở Nam và Trung bộ của các học giả trong và ngoài nước, đây là những cơ sở khoa học giúp cho tác giả định hướng được cách thức tiếp cận cũng như so sánh sự khác biệt giữa cộng đồng Hoa kiều và người Hoa Minh hương, cộng đồng người Hoa ở Bắc Bộ với cộng đồng người Hoa ở Trung và Nam Bộ,… Tiêu biểu là các công trình nghiên cứu Định cư của người Hoa trên đất Nam Bộ: từ thế kỷ XVII đến năm 1945 (2000) của nhóm tác giả Nguyễn Cẩm Thúy, Nguyễn Quang Chuyền, Võ Văn Sổ, Cao Tự Thanh; Người Hoa ở Nam Bộ (2005) của tác giả Phan An, Đề tài nghiên cứu khoa học Người Hoa ở Bình Dương – lịch sử và hiện trạng (2010) của Hội khoa học Lịch sử tỉnh Bình Dương, Luận văn thạc sĩ Văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Bạc Liêu (2016) của Th.S Lưu Thị Liên;… Tựu chung lại, các công trình nghiên cứu chuyên khảo kể trên và đa phần các công trình nghiên cứu khác phần nhiều tập trung vào người Hoa ở Nam Bộ, khu vực có nhiều người Hoa cư trú nhất trong cả nước. Còn cộng đồng người Hoa ở khu vực Bắc Bộ cũng như tại Hải Phòng nói riêng chỉ được đề cập một cách khái quát. Đề cập tới cộng đồng người Hoa trong lịch sử tại khu vực phía bắc cũng có một số công trình nghiên cứu nổi bật như bài viết Những vị khách được nuông chiều hay những người yêu nước tận tụy? Người Hoa ở Bắc Việt Nam thời kỳ 1954-1978 của tác giả Xiaorong Han (2009) trên tạp chí International Journal of Asian Studies (tập 6, số 1, trang 1-36) đã đánh giá quan hệ cộng đồng người Hoa ở miền Bắc Việt Nam đối với chính quyền Việt Nam và Trung Quốc. Đặc biệt bài viết tập trung vào việc phân tích mối quan hệ bản sắc quốc gia và dân tộc của Hoa kiều ở miền Bắc Việt Nam, trong thời kỳ 1954 đến năm 1978. Công trình nghiên cứu đã chỉ ra các đặc điểm, địa vị công dân và cung cấp các số liệu liên quan tới cộng đồng người Hoa ở miền Bắc Việt Nam và ở Hải Phòng. Phân tích vị trí, sự ảnh hưởng của chính quyền Trung Quốc, chính quyền Việt Nam giai đoạn 1954 – 1978 tác động tới đời sống của cộng đồng cư dân này, cũng như phục dựng lại quá trình di cư của cộng đồng người Hoa về nước hoặc đi tới các quốc gia trong khu vực từ năm 1977-1978 4
Công trình nghiên cứu Người Hoa trong xã hội Việt Nam, nửa đầu thế kỷ XIX (Dương Văn Huy, 2011, Hà Nội) đã trình bày, phân tích hoạt động kinh tế của người Hoa và vị trí của người Hoa trong nền kinh tế Việt Nam trong thế kỷ XIX. Bằng phương pháp lịch sử, tác giả đã cung cấp một cái nhìn toàn diện về người Hoa trong xã hội Việt Nam thời kỳ này để phục vụ cho những nghiên cứu giai đoạn sau. Luận văn thạc sĩ Diện mạo khu phố người Hoa ở Hà Nội nửa đầu thế kỷ XX qua tư liệu địa chính (Trần Thị Mai, 2014 Hà Nội) nghiên cứu quá trình hình thành và phát triển của cộng đồng người Hoa tại Hà Nội. Cách thức tiếp cận của tác giả ở đây là qua tư liệu địa chính, địa bạ, đây là một cách tiếp cận rất hữu ích cho luận văn nghiên cứu cộng đồng người Hoa ở Hải Phòng cũng như giúp người viết có cái nhìn tổng quát hơn quá trình hình thành và phát triển của người Hoa ở Bắc Bộ. 2.2. Các công trình nghiên cứu về cộng đồng người Hoa tại Hải Phòng. Theo tổng hợp của tác giả luận án, hiện nay có khá ít công trình nghiên cứu trực tiếp về cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng. Tuy vậy đây là một cộng đồng mạnh, có vai trò lớn trong việc hình thành và phát triển thành phố nên được đề cập nhiều trong ghi chép của các thương nhân, giáo sĩ, những nhà quân sự phương tây, tại các văn bản hành chính của các chính quyền; trong các công trình nghiên cứu chuyên khảo về thành phố Hải Phòng. Từ cuối thế kỷ XIX, mặc dù xuất phát từ những mục đích chính trị, những ý định về quân sự, kinh tế nhưng tại các báo cáo, các văn bản hành chính của người Pháp tại khu vực Hải Phòng có những ghi chép giá trị nhất định về cộng đồng người Hoa tại đây. Trong đó có thể kể tới những ghi chép của Jean Dupuis in trong Một chuyến du hành lên Vân Nam và việc mở cửa sông Hồng cho thương mại; của Raymond Bonnal trong cuốn Ở Bắc Kỳ, 1872-1881-1886: ghi chép và kỷ niệm; Thư của Jules Harmand gửi Bộ trưởng Hải quân và Thuộc địa ngày 30/11/1883; Người Pháp ở Bắc kỳ và miền Nam Trung Quốc của Alfred Cunningham (1903),…; các báo cáo, biên bản cuộc họp của Phòng Thương mại Hải Phòng các năm 1899-1929. Các ghi chép này không chỉ giúp ta hình dung về vùng đất Hải Phòng cuối thế kỷ XIX, đầy thế kỷ XX mà còn giải thích, cung cấp nhiều thông tin giá về quá trình hình thành cộng đồng người Hoa tại thành phố Hải Phòng, hoạt động kinh tế, đời sống văn hóa, xã hội, chính trị của họ. Những nghiên cứu về Hải Phòng chỉ thực sự nở rộ vào những năm 80 của thế kỷ XX. Những cuộc hội thảo khoa học đã tập hợp nhiều nghiên cứu của các học giả trong nước về nhiều chủ đề liên quan tới Hải Phòng, trong đó có một số nghiên cứu về cộng đồng người Hoa nói riêng. Có thể kể đến tờ Nghiên cứu Lịch sử Hải Phòng ra đời. Đây là một tạp chí chuyên ngành hiếm hoi của một địa phương. Mặc dù thời gian tồn tại của tạp chí này khá ngắn ngủi (từ năm 1985-1988), nhưng nó đã trở 5
thành một diễn đàn bổ ích – nơi đăng tải nhiều nghiên cứu quan trọng về lịch sử Hải Phòng, Nổi bật trong số này có các bài viết Vài nét về sự ra đời của thành phố Hải Phòng số 3/1986 của hai tác giả Nguyễn Thừa Hỷ, Trịnh Ngọc Viện; Quá trình hình thành và phát triển không gian đô thị Hải Phòng số 1-/1986 của Nguyễn Ngọc Quỳnh. Cũng trong những năm 80, hội thảo khoa học Hải Phòng – Bước ngoặt lịch sử đầu thế kỷ XX (1988) của Ban Nghiên cứu Lịch sử Đảng Thành ủy Hải Phòng được thực hiện, trong đó có bài nghiên cứu Bước đầu tìm hiểu về tư bản Hoa kiều và Việt Nam ở Hải Phòng của tác giả Đoàn Trường Sơn. Bài nghiên cứu đã nêu nên vai trò quan trọng của cộng đồng người Hoa trong nền kinh tế ở Hải Phòng trong những năm đầu thế kỷ XX. Trong hai cuốn sách Địa chí Hải Phòng (1990) và Lược khảo đường khố Hải Phòng (1990) của Hội đồng lịch sử thành phố Hải Phòng đã đề cập tới địa bàn tập trung cư trú của cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng, các địa điểm, công trình kiến trúc được người Hoa xây dựng với mục đích hoạt động thương mại, buôn bán, sinh hoạt xã hội. Luận án tiến sĩ Đô thị Hải Phòng giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX của tác giả Nguyễn Thị Hoài Phương đã tập trung nghiên cứu, phân tích những nhân tố hình thành và phát triển của đô thị Hải Phòng trong đó nhấn mạnh đến các lĩnh vực: thể chế chính trị, hoạt động kinh tế, đời sống xã hội, các đặc trưng văn hóa, diện mạo đô thị,... Trong luận án, tác giả đã đề cập tới cộng đồng người Hoa tại Hải Phòng nhưng chỉ là một phần nội dung của luận án, chưa nghiên cứu chuyên sâu và thời gian mới dừng lại ở năm 1945 mà chưa tìm hiểu về cộng đồng người Hoa ở giai đoạn sau, đặc biệt là những biến động cuối thế kỷ XX. Đối với các công trình nghiên cứu về Hải Phòng ở nước ngoài, phải nhắc đến học giả người Pháp Gilles Raffi Bắt đầu từ một nghiên cứu vào niên khóa 1987-1988 tại trường Đại học Provence với tiêu đề Monographie de la cite portuaire de Haiphong des origines a 1940 (Chuyên khảo về cảng thị Hải Phòng từ khởi thủy đến năm 1940), cung cấp những thông tin căn bản về đời sống kinh tế cũng như diện mạo của thành phố cảng Hải Phòng từ thuở sơ khai đến thập niên 40 của thế kỷ XX. Trên cơ sở những nghiên cứu này, đến năm 1994, ông viết luận án tiến sĩ với tiêu đề Haiphong: Origines, conditions et modolités du dévelopment Juquén 1921 (Hải Phòng - nguồn gốc, điều kiện và thể thức phát triển cho đến năm 1921). Đây là công trình nghiên cứu cho thấy cái nhìn toàn thể đối với cảng Hải Phòng trong sự phát triển kinh tế, chính trị, văn hóa – xã hội và đại lý của thành phố xét trong mối quan hệ bên trong cũng như bên ngoài của các tác nhân phát triển. Trong đó, vấn đề cộng đồng người Hoa được đề cập tới nhiều, cung cấp một lượng lớn thông tin có giá trị, số liệu cụ thể về kinh tế, đời sống dân cư, các hoạt động, mối quan hệ với chính quyền và người dân bản địa của cộng đồng người Hoa tại Hải Phòng giai đoạn này. 6
Một nghiên cứu có liên quan trực tiếp đến Hải Phòng là The French in Tonkin and South China của Afred Cunningham, Hongkong Daily Press năm 2004, trong đó lịch sử, kinh tế, xã hội của Hải Phòng bước đầu được giới thiệu trong hệ thống các đô thị ở Bắc Kỳ và Nam Trung Quốc thời cận đại. Về cộng đồng người Hoa và vai trò của thương nhân người Hoa ở Hải Phòng có bài viết của Julia Martinez với tựa đề Chinese Rice Trade and Shipping from the North Vietnamese Port of Hải Phòng, in trên tạp chí Chinese Southern Diaspora Studies, Volome 1, năm 2007. Năm 2011, nhóm tác giả Nola Cooke, Li Tana, James A. Anderson công bố một nghiên cứu tổng hợp The Tonking Guft through History do Đại học Pennsylvania, Philadelphia, Hoa Kỳ xuất bản, đã đặt đời sống kinh tế của Hải Phòng trong mối quan hệ kinh tế với các đô thị khác trong khu vực vịnh Bắc Bộ cũng như trong mối giao thương quốc tế. Tóm lại, các nghiên cứu trong và ngoài nước đã phục dựng được bức tranh về lịch sử hình thành của đô thị Hải Phòng, cũng như tìm hiểu về đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội của cộng đồng người Hoa tại nơi đây. Tuy vậy, một nghiên cứu có hệ thống về lịch sử hình thành và phát triền của cộng đồng người Hoa tại Hải Phòng cũng như bức tranh toàn cảnh về đời sống kinh tế, văn hóa, xã hội họ trong từng giai đoạn lịch sử thì chưa có. 3. Mục đích nghiên cứu. 3.1. Mục đích nghiên cứu: Luận văn tập trung nghiên cứu, khảo sát, phục dựng bức tranh toàn diện về lịch sử hình thành, phát triển của cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng trên các phương diện chính trị, kinh tế, văn hóa, xã hội; từ đó xác định vị trí, vai trò, đóng góp của cộng đồng người Hoa với sự hình thành và phát triển của thành phố Hải Phòng trong Lịch sử. Đồng thời luận văn còn tập trung khảo tả về biến động chính trị và cuộc hồi hương của cộng đồng người Hoa trong những thập niên 70 – 80 của thế kỷ XX cũng như tìm hiểu về mối liên hệ thân tộc của những thế hệ người Việt gốc Hoa còn ở lại thành phố Hải Phòng với gia tộc, họ hàng ở Trung Quốc trong thực tế cuộc sống hiện nay; khẳng định tính đa dạng, phong phú trong đời sống văn hóa của các nhóm cư dân của thành phố Hải Phòng trong thế kỷ mới. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu: - Nghiên cứu tổng thể, hệ thống về quá trình hình thành, phát triển của cộng đồng người Hoa ở Hải Phòng, từ lịch sử các cuộc di cư, quá trình tụ cư đến đời sống kinh tế, xã hội và các đặc trưng văn hóa của cộng đồng này từ khi hình thành đến cuối thế kỷ XX. - Phục dựng lại cuộc di cư của cộng đồng người Hoa vào những năm 70 - 80 của thế kỷ XX và mối liên hệ của họ với các thế hệ con cháu ở lại thành phố Hải Phòng. 7
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu. 4.1. Đối tượng nghiên cứu. Đối tượng nghiên cứu của luận văn là cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng, từ quá trình hình thành và phát triển đến đời sống kinh tế, văn hóa xã hội của họ; nhằm mục đích làm rõ được các yếu tố văn hóa cũng như sự tác động qua lại giữa văn hóa của cộng đồng Hoa kiều với những cộng đồng dân cư khác sinh sống tại Hải Phòng. 4.2. Phạm vi nghiên cứu: 4.2.1 Phạm vi không gian: đề tài nghiên cứu cộng đồng người Hoa trong khu vực địa giới của thành phố Hải Phòng hiện nay, đặc biệt được giới hạn tại các tuyến phố Quang Trung, Lý Thường Kiệt, Phan Bội Châu và khu vực quận Lê Chân. 4.2.2. Phạm vi thời gian: Luận văn tập trung nghiên cứu cộng động người Hoa ở Hải Phòng từ năm 1888 (năm thành lập thành phố) đến cuối những năm 70 - 80 của thế kỷ XX (giai đoạn xảy ra xung đột biên giới Việt – Trung và diễn ra phong trào hồi cư của cộng đồng Hoa kiều). Tuy nhiên, khung thời gian của luận văn có thể kéo về phía trước hoặc về phía sau để có được cái nhìn hệ thống và các mối quan hệ tương quan. 5. Tƣ liệu và phƣơng pháp nghiên cứu. 5.1. Nguồn tư liệu: Luận văn sử dụng 3 nguồn tư liệu chính: tư liệu tiếng Việt, tư liệu phương Tây (tiếng Anh và tiếng Pháp) và tư liệu điền dã thực tế của tác giả. Nguồn tài liệu tiếng Việt, đầu tiên phải kể đến những bộ chính sử của các triều đại phong kiến Việt Nam như: Đại Nam thực lục, Khâm định Đại Nam hội điển sự lệ, Khâm định Việt sử thông giám cương mục,… Các bộ chí như: Dư địa chí, Hải Dương phong vật chí, Hải Dương toàn hạt dư địa chí… Bên cạnh đó là kế thừa những kết quả của các nhà nghiên cứu đi trước, tập trung chủ yếu trong các công trình: Quá trình hình thành phát triển thành phố và đặc tính người Hải Phòng, Hải Phòng bước ngoặt lịch sử đầu thế kỷ XX (đều dưới dạng kỷ yếu), Địa chí Hải Phòng, Từ điển bách khoa địa danh Hải Phòng, Lược khảo đường phố Hải Phòng, Hải Phòng – di tích lịch sử văn hóa của Hội đồng lịch sử thành phố Hải Phòng… Các công trình nghiên cứu về Hải Phòng và dân cư có: Lịch sử Đảng bộ thành phố Hải Phòng, Lịch sử Đảng bộ quận Hồng Bàng, Lịch sử Đảng bộ quận Lê Chân, Luận án tiến sĩ Đô thị Hải Phòng giai đoạn cuối thế kỷ XIX đầu thế kỷ XX của TS. Nguyễn Thị Hoài Phương, Luận văn thạc sĩ Đặc điểm và giá trị kiến trúc công cộng tại khu phố Pháp Hải Phòng của TS. Nguyễn Như Khánh, Hải Phòng cũ và mới của tác giả Phạm Hiền, Kỷ yếu Hội thảo “Hải Phòng bước ngoặc lịch sử đầu thế kỷ XX” của Hội đồng nghiên cứu lịch sử Hải Phòng. 8
Về các công trình nghiên cứu về cộng đồng người Hoa có thể kể tới: Người Hoa trong xã hội Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX của tác giả Dương Văn Huy; các công trình nghiên cứu Các nhóm cộng đồng người Hoa ở Việt Nam, Người Hoa với đôi bờ biên giới Việt – Trung thời mở cửa, Người Hoa trong đời sống kinh tế - văn hóa – xã hội ở Việt Nam và các nước Đông Nam Á của tác giả Châu Thị Hải; các công trình nghiên cứu Vai trò người Hoa trong nền kinh tế các nước Đông Nam Á, Người Hoa trong xã hội Việt Nam (thời Pháp thuộc và dưới chế độ Sài Gòn), Nguyên nhân di cư và các dạng di trú của người Hoa trong lịch sử, Những yếu tố văn hóa và sự hội nhập của người Hoa vào xã hội Việt Nam hiện đại, Phân tích dân số học tộc người cộng đồng người Hoa ở Việt Nam của tác giả Trần Khánh, Chính sách của Bắc Kinh đối với người Hoa ở Đông Nam Á của tác giả Lê Văn Khuê; Một số vấn đề trong nghiên cứu người Hoa ở Đông Nam Á của Hoàng Kim; Cộng đồng người Hoa một thế lực kinh tế và chính trị hùng mạnh của tác giả Hoàng Giáp. Về nguồn tư liệu tiếng Pháp, luận văn tập trung khai thác các ghi chép, các báo cáo của người Pháp từ những thập kỷ cuối thế kỷ XIX, các văn bản nghị định, sắc lệnh về quá trình tổ chức hành chính xã hội của thành phố. Đây là các tài liệu lưu trữ về dân số dân cư, quản lý hành chính – xã hội, quy hoạch đô thị, các báo cáo về kinh tế. Hầu hết các tài liệu gốc được lưu trữ tại Trung tâm Lưu trữ Quốc gia I, một số lượng nhỏ ở Thư viện Quốc gia và phòng Địa chí, Thư viện thành phố Hải Phòng. Ngoài ra tác giả còn khai thác các văn bản, văn thư, các bài báo, mẩu tin vắn quảng cáo, bản đồ địa bạ… của chính quyền thực dân và người dân thời kỳ Pháp thuộc được khai thác từ trang thư viện điện tử http://gallica.bnf.fr/ của Trung tâm Lưu trữ quốc gia Pháp. Bên cạnh đó, luận văn cũng sử dụng một số các tài liệu nghiên cứu của các học giả phương Tây như The Overseas Chinese of South East Asia – History, Culture, Business của tác giả Ian Rae và Morgen Witzel, Nhóm tộc người Trung Quốc ở Đông Nam Á của các tác giả G.F. Kim, G.I. Chufrin, G.I. Levinson công bố năm 1986,… Với một đề tài nghiên cứu rộng, việc khảo sát điền dã thực tế là rất cần thiết, không chỉ cung cấp thêm những tư liệu mới mà còn kiểm tra, bổ sung cho những tư liệu thành văn đã có. 5.2. Phương pháp nghiên cứu Phương pháp tiếp cận khu vực học có vai trò quan trọng đối với nghiên cứu mang tính tổng hợp, giải quyết các vấn đế tồng hợp về kinh tế, văn hóa, xã hội của các cộng đồng người. Vận dụng phương pháp tiếp cận khu vực học, người viết sẽ khoanh vùng phạm vi nghiên cứu là thành phố Hải Phòng mà tập trung nhất là nơi từng có đông người Hoa sinh sống; từ đó nghiên cứu, tìm hiểu về điều kiện tự nhiên, đặc điểm kinh tế, dân cư, văn hóa, xã hội và mối liên hệ, 9
tác động qua lại giữa khu vực nghiên cứu và các khu vực xung quanh, các khu vực rộng lớn hơn bao trùm lên nó. Tiếp cận liên ngành là phương pháp nghiên cứu rất cần được áp dụng trong nghiên cứu văn hóa. Tiếp cận liên ngành là việc sử dụng cách tiếp cận các khoa học chuyên ngành khách nhau để cùng nghiên cứu một đối tượng mà ở đây là cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng. Trong đó tiếp cận liên ngành với khoa học lịch sử có vai trò quan trọng đối với nghiên cứu văn hóa, bởi lịch sử luôn là một phần, thậm chí là phần quan trọng trong văn hóa. Các giá trị văn hóa và đặc điểm văn hóa được hình thành trong lịch sử và được bồi đắp theo thời gian. Lịch sử không chỉ chứa đựng căn nguyên văn hóa, mà còn là nguồn cung cấp các yếu tố chi phối văn hóa đương đại. Vì vậy phương pháp liên ngành giữa khoa học lịch sử và văn hóa học rất cần thiết trong việc nghiên cứu cộng đồng người Hoa ở Hải Phòng. Phương pháp nghiên cứu Nhân học là phương pháp bao gồm cả điều tra xã hội học và điền dã dân tộc học, là một phương pháp đặc trưng trong nghiên cứu dân tộc học và văn hóa học. Nhằm khảo sát đặc điểm văn hóa, xã hội của cộng đồng người Hoa ở Hải Phòng, tác giả sẽ tiến hành phỏng vấn các thế hệ người Hoa ở lại Hải Phòng cũng như tìm kiếm cầu nối liên lạc phỏng vấn với cộng đồng người Hoa đã hồi cư. Tất cả các câu hỏi đều hướng tới xác định về đời sống kinh tế, văn hóa xã hội của cư dân Hoa kiều sinh sống tại Hải Phỏng trong mỗi giai đoạn. Điều tra điền dã dân tộc học nhằm tiếp cận vấn đề một cách trực quan sinh động, kiểm tra đánh giá xác thực, bổ sung đầy đủ hơn những hiểu biết về đối tượng nghiên cứu, đồng thời cũng là cách kiểm chứng lại các tài liệu đã tổng hợp được. Phương pháp lịch sử có vai trò quan trọng trong nghiên cứu văn hóa, bởi lịch sử luôn là một phần quan trọng trong văn hóa. Văn hóa là những hiện tượng xuyên thời gian và là quá trình được xây đắp trong lịch sử. Các giá trị văn hóa và đặc điểm văn hóa được hình thành trong lịch sử và được bồi đắp theo thời gian. Lịch sử không chỉ chứa đựng căn nguyên văn hóa, mà còn cung cấp các yếu tố chi phối văn hóa đương đại. Vận dụng phương pháp lịch sử để nghiên cứu, sử dụng các tư liệu lịch sử để trình bày lịch sử hình thành và phát triển của thành phố Hải Phòng; quá trình hình thành cộng đồng người Hoa và các bước vận động, phát triển… Từ đó thấy được tính liên tục, phát hiện ra các đặc điểm văn hóa, xu hướng phát triển của các yếu tố văn hóa đó. Tác giả tổng hợp, phân tích và sử dụng những số liệu thống kê về người Hoa ở Hải Phòng trên các phương diện dân số, địa bàn phân bổ, tình hình sản 10
xuất kinh tế, phong tục tập quán,… để từ đó đánh giá xác thực đặc điểm văn hóa của cộng đồng cư dân này, đề xuất bảo tồn các yếu tố văn hóa của cộng cư dân người Hoa. Số liệu thống kê được khai thác từ nhiều nguồn như: Trung tâm lưu trữ Pháp, Trung tâm lưu trữ Quốc gia I, Sở văn hóa Thể thao và Du lịch thành phố Hải Phòng, Cục thống kê Thành phố Hải Phòng,… 6. Đóng góp của luận văn. Luận văn là một nghiên cứu tổng quan về cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng trên các phương diện kinh tế, văn hóa, xã hội… từ khi định cư cho đến khi những biến động cuối thế kỷ XX. Trình bày một cách có hệ thống các thành tố văn hóa của cộng đồng người Hoa ở Hải Phòng từ văn hóa vật chất đến văn hóa tinh thần. Phân tích, xác định vai trò, vị trí, đóng góp của người Hoa đối với sự phát triển kinh tế - văn hóa - xã hội của thành phố Hải Phòng. 7. Cấu trúc của luận văn. Ngoài phần Mở đầu, Kết luận, Phụ lục, Tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn được chia thành 4 chương: Chương 1: Cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng, Lịch sử hình thành và quá trình biến đổi. Chương 2: Hoạt động kinh tế của người Hoa ở thành phố Hải Phòng. Chương 3: Đời sống văn hóa xã hội của cộng đồng người Hoa ở thành phố Hải Phòng. Chương 4: Những biến động chính trị và quá trình hồi hương của cộng đồng người Hoa cuối thế kỷ XX 11
CHƢƠNG 1: CỘNG ĐỒNG NGƢỜI HOA Ở THÀNH PHỐ HẢI PHÕNG, LỊCH SỬ HÌNH THÀNH VÀ QUÁ TRÌNH BIẾN ĐỔI 1.1. Cơ sở lý thuyết 1.1.1. Khái niệm “người Hoa” Người Hoa là một trong những cộng đồng có dân di trú lớn nhất, lâu đời nhất, có tiềm lực kinh tế mạnh nhất và dân số phát triển nhanh nhất so với các cộng đồng người di trú trên thế giới. Do người Hoa có mặt ở khắp các quốc gia trên thế giới nên có nhiều cách gọi về họ. Khái niệm “người Hoa” là một khái niệm rộng, có nội hàm phức tạp bởi nó có sự thay đổi đối với từng giai đoạn lịch sử và từng mục đích sử dụng khác nhau. Ở Việt Nam có rất nhiều cách gọi liên quan tới người Hoa. Có những cách gọi dựa theo tên các triều đại phong kiến thống trị ở Trung Hoa trong từng giai đoạn lịch sử như: người Hán, người Đường, người Tống, người Minh, người Thanh,… Cũng có thể gọi người Hoa theo các nhóm địa phương như người Quảng Đông, người Phúc Kiến, người Hải Nam, người Hẹ,… Đó là tên của một vùng đất, quê hương, nơi xuất phát điểm của từng nhóm cộng đồng người Hoa ở Trung Hoa. Cũng có một có cách gọi khác như người Tàu, Khách Trú, Hoa Kiều dùng để gọi cộng đồng này. Tại công trình nghiên cứu The Chinese diaspora: The current distribution of the overseas Chinese population của hai tác giả Dubley.L. Poston và Juyin Helen Wong (đại học Texas, Mỹ, 2006) đã đưa ra một khái niệm về người Hoa tương ứng với khái niệm người Hoa hải ngoại hay Hoa Kiều (Chinese overseas) như sau: là những người có huyết thống hoặc xuất phát từ Trung Hoa lục địa, Hồng Kông, Macao và Đài Loan , ra nước ngoài vì lý do kinh tế, chính trị, xuất khẩu lao động,… sinh sống ổn định ở nước ngoài nhưng không còn quốc tịch Trung Quốc, sinh sống lâu đời giữa nhiều thế hệ [54, 349]. Còn trong công trình The Encyclopedia of the Chinese Overseas (tạm dịch: Bách khoa thư về người Hoa hải ngoại) của trung tâm di sản Trung Hoa (Singapore), học giả Li Tana đã có một bài viết chuyên đề về người Hoa ở Việt Nam [65]. Bà đã đưa ra phân tích hai tên gọi người Hoa ở Việt Nam là “Chú Khách” (Uncle Guest) và “Tàu” (Tau people) đều xuất phát từ quá trình di cư, buôn bán của người Hoa tới Việt Nam bằng đường biển. Do đi lại trên biển nên phương tiện chủ yếu là tàu thuyền, chính vì vậy người Việt thường gọi là Tàu, người bên Tàu, hàng Tàu, đồ Tàu,… Tuy nhiên, theo Li Tana cho rằng thuật ngữ Tàu thường mang ý nghĩa miệt thị hơn bởi nó mang cả ý nghĩa mang đến cho người Việt cơ hội (làm ăn buôn bán) và cả tai họa khi gắn với nạn cướp biển (Tàu Ô). Thuật ngữ “Khách Chú”, “Chú Khách” hay “Các Chú” xuất phát từ người Minh Hương ở vùng Nam Bộ. Người Hoa coi nhau như là anh em nên 12
thường gọi nhau là các chú trong cách xưng hô thân mật. Dần dần, người Việt bắt chước mà và đọc chệch đi thành Khách Chú. Theo tác giả Châu Hải trong công trình Các nhóm cộng đồng người Hoa ở Việt Nam (1992) khái niệm người Hoa bao gồm “tất cả những người di cư từ đất nước Trung Hoa đến các nước trong khu vực, và khái niệm đó thuộc phạm trù biến đổi chứ không phải là một phạm trù ổn định. Đó là khả năng chuyển từ khái niệm “Hoa kiều” đến khái niệm “người Hoa” và đến một thời điểm lịch sử nào đó họ không còn là Hoa nữa. Và cùng với nó, những hình thức liên kết cộng đồng cũng biến đổi theo và mang ý nghĩa của một thực thể chính trị, kinh tế, văn hóa và xã hội” [13, 15]. Ý kiến này đã đặt ra hai đối tượng cần được lý giải là “người Hoa” và “Hoa kiều” rất đáng lưu ý trong phương pháp tiếp cận, nghiên cứu về cộng đồng người Hoa. Tác giả Trần Khánh trong sách Cộng đồng người Hoa, Hoa Kiều ở châu Á (2018) cho rằng hai thuật ngữ “người Hoa” và “Hoa kiều” được sử dụng bắt đầu từ nửa sau thế kỷ XIX. “Người Hoa” được chính quyền phong kiến Mãn Thanh sử dụng để chỉ những người Hoa sinh sống bên trong lãnh thổ của Trung Quốc, những người sinh sống ngoài lãnh thổ Trung Quốc là những công dân của các vương quốc khác. Còn thuật ngữ “Hoa kiều” sử dụng chính thức trong văn bản Hiệp định ký kết giữa Pháp và chính quyền Mãn Thanh tại Thiên Tân năm 1858. Thuật ngữ này ám chỉ những chính khách của triều đình Mãn Thanh làm việc ở nước ngoài chứ không bao hàm tất cả những người Trung Hoa di trú sống tạm thời ở nước ngoài [88, 226]. Phải đến Hiệp định Hòa bình và Thương mại ký giữa Pháp và Trung Quốc tại Thiên Tân trong những năm 1885-1887, thuật ngữ Hoa kiều được sử dụng để chỉ tất cả những người Trung Hoa di trú và sống tạm thời ở nước ngoài. Trần Khánh đã đưa ra nội dung khái niệm về “người Hoa” như sau: “người Hoa là những người gốc Hán hay bị Hán hóa, sống tương đối ổn định, thường xuyên tại các quốc gia Đông Nam Á, đã nhập tịch nước sở tại, còn giữ được những nét đặc trưng nền văn hóa Trung Hoa và tự nhận mình là người Hoa. Họ là những cộng đồng dân nhập cư có nguồn gốc Trung Hoa ít hoặc chưa bị đồng hóa, là những nhóm tộc người đang trong quá trình liên kết hóa dân tộc, một bộ phận dân tân tộc của các quốc gia Đông Nam Á, đang từng bước điều chỉnh, hội nhập vào các thể chế kinh tế - xã hội, chính trị và văn hóa của từng quốc gia – dân tộc, khu vực và quốc tế” [28, 35]. Đối với một số cộng đồng người Hoa sinh sống ở nước ngoài luôn sử dụng từ “người Hoa” thay thế từ “Hoa kiều” để gọi về cộng đồng mình. Theo ý kiến của nhiều học giả trên thế giới, họ tự gọi mình là người Hoa để tránh né những vấn đề chính trị liên quan đến Trung Quốc, luôn ý thức về dân tộc cho dù lấy vợ gả chồng với người bản địa, hoặc trở thành người Hoa lai. Cùng với thuật ngữ người Hoa, những người Hoa sinh sống ở nước ngoài có nguồn gốc lâu đời, những người Hoa lai cũng có những danh xưng tại bản địa như người Minh Hương ở Việt Nam, người 13