Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Phát triển kĩ năng tự học với sách giáo khoa trong dạy học Lịch sử lớp 12 ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:108

Thêm vào BST

Báo xấu

12
lượt xem 2
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn tập trung nghiên cứu việc phát triển kỹ năng tự học với sách giáo khoa trong bài nghiên cứu kiến thức mới nhằm tích cực hóa học sinh góp phần nâng cao chất lượng dạy học Lịch sử. Để hiểu rõ hơn mời các bạn cùng tham khảo nội dung chi tiết của luận văn này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Phát triển kĩ năng tự học với sách giáo khoa trong dạy học Lịch sử lớp 12 ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh

ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM VŨ THỊ KIM DUNG PHÁT TRIỂN KĨ NĂNG TỰ HỌC VỚI SÁCH GIÁO KHOA TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 12 Ở TRƯỜNG THPT THỊ XÃ QUẢNG YÊN TỈNH QUẢNG NINH LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM VŨ THỊ KIM DUNG PHÁT TRIỂN KĨ NĂNG TỰ HỌC VỚI SÁCH GIÁO KHOA TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 12 Ở TRƯỜNG THPT THỊ XÃ QUẢNG YÊN TỈNH QUẢNG NINH Ngành: Lịch sử Việt Nam Mã số: 8.22.90.13 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Người hướng dẫn khoa học: TS. Lê Thị Thu Hương THÁI NGUYÊN - 2019 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan: Đề tài “Phát triển kĩ năng tự học với sách giáo khoa lịch sử lớp 12 ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh” là công trình nghiên cứu của riêng tôi và được thực hiện dưới sự hướng dẫn của TS. Lê Thị Thu Hương. Kết quả trong đề tài này là trung thực, không sao chép từ bất kì công trình nào khác mà không trích dẫn. Đề tài cũng chưa từng công bố trong bất kì công trình nào. Tôi xin chịu hoàn toàn trách nhiệm về lời cam đoan của mình. Thái Nguyên, tháng 11 năm 2019 Tác giả luận văn Vũ Thị Kim Dung Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới cô giáo hướng dẫn - TS. Lê Thị Thu Hương, cùng các thầy cô trong Khoa Lịch sử, trường Đại học Sư phạm - Đại học Thái Nguyên đã chỉ bảo tận tình, động viên, khích lệ tôi trong suốt quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Tôi xin trân trọng cảm ơn Ban Giám hiệu, tổ Khoa học xã hội trường THPT Minh Hà, thị xã Quảng Yên, Quảng Ninh đã tạo điều kiện thuận lợi về mọi mặt để tôi hoàn thành Luận văn. Trong thời gian điều tra khảo sát và tiến hành thực nghiệm, tôi đã nhận được sự giúp đỡ nhiệt tình của Ban Giám hiệu, đồng nghiệp và các em học sinh ở các trường THPT thị xã Quảng Yên, Quảng Ninh. Tôi xin chân thành cảm ơn sự giúp đỡ quý báu đó. Cuối cùng, tôi xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới gia đình, bạn bè, đồng nghiệp đã động viên, giúp đỡ tôi trong quá trình học tập và hoàn thành luận văn. Thái Nguyên, ngày 15 tháng 11 năm 2019 Tác giả luận văn Vũ Thị Kim Dung Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN .......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN ............................................................................................................... ii MỤC LỤC ................................................................................................................... iii DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT ............................................................................. iv DANH MỤC BẢNG, HÌNH ........................................................................................ v MỞ ĐẦU ...................................................................................................................... 1 1. Lý do chọn đề tài ...................................................................................................... 1 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề ........................................................................................ 3 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu ................................................................................ 8 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu ............................................................................... 9 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu ............................................. 9 6. Giả thuyết khoa học và đóng góp của luận văn ...................................................... 10 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài ................................................................ 10 8. Cấu trúc đề tài ......................................................................................................... 11 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN KĨ NĂNG TỰ HỌC VỚI SÁCH GIÁO KHOA TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG............................... 12 1.1. Cơ sở lý luận .................................................................................................... 12 1.1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài ............................................................. 12 1.1.2. Cơ sở xuất phát của vấn đề phát triển kĩ năng tự học với sách giáo khoa trong dạy học lịch sử lớp 12 THPT ................................................................. 19 1.1.3. Những điều kiện để phát triển kĩ năng tự học với sách giáo khoa trong DHLS lớp 12 ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh ............................ 25 1.1.4. Ý nghĩa của việc phát triển kĩ năng tự học với sách giáo khoa trong dạy học lịch sử ............................................................................................................... 29 1.2. Cơ sở thực tiễn ................................................................................................. 30 1.2.1. Địa điểm, thời gian, đối tượng khảo sát ........................................................... 30 1.2.2. Kế hoạch và nội dung tiến hành điều tra, khảo sát .......................................... 31 1.2.3. Kết quả điều tra, khảo sát................................................................................. 31 1.2.4. Nhận xét chung về thực trạng việc phát triển kĩ năng tự học với sách giáo khoa trong dạy học lịch sử ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh ........... 37 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Chương 2. CÁC BIỆN PHÁP PHÁT TRIỂN KĨ NĂNG TỰ HỌC VỚI SÁCH GIÁO KHOA TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ LỚP 12 Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG THỊ XÃ QUẢNG YÊN TỈNH QUẢNG NINH ............................................................................................................... 39 2.1. Mục tiêu và nội dung cơ bản của Lịch sử lớp 12 ở trường THPT ................... 39 2.1.1. Mục tiêu ........................................................................................................... 39 2.1.2. Nội dung cơ bản lịch sử lớp 12 ở trường phổ thông ........................................ 39 2.2. Một số biện pháp phát triển kĩ năng tự học với sách giáo khoa trong dạy học lịch sử lớp 12 ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh ................ 42 2.2.1. Yêu cầu khi sử dụng biện pháp phát triển KNTH với SGK trong DHLS lớp 12 ở các trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh ............................ 42 2.2.2. Một số biện pháp phát triển kĩ năng tự học với sách giáo khoa trong dạy học lịch sử lớp 12 ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh ................ 44 2.3. Thực nghiệm sư phạm ..................................................................................... 66 2.3.1. Mục đích của thực nghiệm ............................................................................... 66 2.3.2. Đối tượng và địa bàn thực nghiệm................................................................... 66 2.3.3. Nội dung và phương pháp tiến hành thực nghiệm ........................................... 66 2.3.4. Kết quả thực nghiệm ........................................................................................ 68 KẾT LUẬN, KIẾN NGHỊ ........................................................................................ 72 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO ................................................................ 75 PHỤ LỤC Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT Stt Cách viết tắt Nghĩa 1 DHLS Dạy học lịch sử 2 GV Giáo viên 3 HS học sinh 4 KN Kỹ năng 5 KNTH Kỹ năng tự học 6 LS Lịch sử 7 NL Năng lực 8 PPDH Phương pháp dạy học 9 SGK Sách giáo khoa 10 THPT Trung học phổ thông Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
DANH MỤC BẢNG, HÌNH Bảng: Bảng 1.1. Kết quả điều tra về ý nghĩa của hoạt động tự học trong DHLS .... 32 Bảng 1.2. Kết quả điều tra các KNTH với SGK thầy (cô) đã sử dụng ......... 33 Bảng 1.3. Kết quả điều tra những khó khăn của HS khi tự học với SGK LS .....36 Bảng 2.1. Bảng tổng hợp kết quả kiểm tra của 2 lớp 12a8 và 12a4 .............. 69 Bảng 2.2. Bảng tổng hợp kết quả trung bình của lớp 12a8 và 12a4.............. 70 Bảng 2.3. Bảng so sánh độ chênh lệch điểm của 12a8 và 12a4 .................... 70 Hình: Hình 2.1. Biểu đồ so sánh kết quả kiểm tra của hai lớp 12a8 và 12a4 ........... 69 Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Giáo dục Việt Nam ở thế kỷ XXI đang đứng trước những cơ hội và thách thức lớn: Xu thế hòa nhập, toàn cầu hóa, dân chủ hóa... đang diễn ra mạnh mẽ trên thế giới, tác động đến nền giáo dục của nước ta. Mục tiêu của nền giáo dục nước nhà là nhằm đào tạo nhân lực, bồi dưỡng nhân tài và nâng cao dân trí. Công cuộc đổi mới đòi hỏi nhà trường phải tạo ra những con người tự chủ, năng động và sáng tạo đáp ứng nhu cầu của xã hội. Báo cáo chính trị tại Đại hội IX đã khẳng định: “Phát triển giáo dục và đào tạo là một trong những động lực quan trọng thúc đẩy sự nghiệp công nghiệp hóa - hiện đại hóa, là điều kiện để phát huy nguồn lực con người. Tiếp tục nâng cao chất lượng giáo dục toàn diện, đổi mới nội dung PPDH, hệ thống trường lớp và hệ thống quản lý giáo dục, thực hiện chuẩn hóa, hiện đại hóa và xã hội hóa” [5]. Mục đích cuối cùng là để từng cá nhân, mỗi tập thể, mỗi công dân tự mình có ý thức tạo dựng được một cuộc cách mạng học tập trong mỗi bản thân con người. Trong Nghị quyết Hội nghị Trung ương VIII khóa XI về đổi mới căn bản, toàn diện giáo dục và đào tạo đã đề cập tới 9 nhóm nhiệm vụ và giải pháp quan trọng nhằm đổi mới căn bản và toàn diện giáo dục, trong đó có nhóm giải pháp: “Tiếp tục đổi mới mạnh mẽ phương pháp dạy và học theo hướng hiện đại; phát huy tính tích cực, chủ động, sáng tạo và vận dụng kiến thức, KN của người học, khắc phục lối truyền thụ một chiều, ghi nhớ máy móc. Tập trung dạy cách học, cách nghĩ, khuyến khích tự học, tạo cơ sở để người học tự cập nhật đổi mới tri thức, KN, phát triển năng lực” [6, tr.7]. Sống trong thế kỉ XXI, chúng ta đang chứng kiến sự phát triển nhảy vọt của cách mạng khoa học công nghệ, đặc biệt là công nghệ thông tin và truyền thông, lượng kiến thức của nhân loại tăng lên một cách nhanh chóng. Vì vậy, việc tiếp thu kiến thức của HS nếu chỉ dựa vào các tiết học ở trên lớp là chưa đủ, GV phải Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
dạy cho HS cách học để có thể giúp các em trở thành những người có khả năng tự học suốt đời. Trong những năm vừa qua, ngành giáo dục và hệ thống các cấp trường học đã tổ chức nhiều hội thảo, chuyên đề để bàn về đổi mới PPDH trong đó có nói tới KNTH của HS. Điều đó cho thấy, tự học là khả năng tiềm tàng trong mỗi con người và được rất nhiều người làm công tác giáo dục quan tâm. Tuy nhiên, đa số các cuộc bàn luận đó mới chỉ dừng lại ở lý luận, còn trong thực tiễn dạy học, GV và HS còn gặp rất nhiều khó khăn và lúng túng. Nhiều GV chưa được tập huấn cách hướng dẫn tự học cho HS, hầu hết HS chưa ý thức được tầm quan trọng của việc tự học nên chưa quan tâm tới việc rèn KN này. Đối với bộ môn LS, cho đến nay vẫn còn tồn tại nhiều quan niệm cho rằng LS là môn phụ, không cần tư duy sáng tạo, chỉ cần học thuộc sự kiện, học LS không phục vụ nhiều cho cuộc sống... Tuy nhiên, cũng có một số HS yêu thích LS, nhưng đa số các em lại không có KNTH với SGK nên chưa khai thác được triệt để nội dung trong SGK một cách chủ động, sáng tạo. Trên thực tế, lượng kiến thức của ở các bài học ở bộ môn này ngày càng nhiều, trong thời gian của một tiết học, có những bài GV không thể truyền tải hết nội dung kiến thức tới các em HS. Vì vậy muốn học tốt, muốn chất lượng bộ môn được cải thiện thì HS phải có KNTH mà trước hết là KNTH với SGK. Quảng Yên là mảnh đất giàu truyền thống văn hóa - LS của tỉnh Quảng Ninh, tại đây phần lớn các em HS chọn ban Khoa học xã hội trong đó có môn LS để thi tốt nghiệp. Nhưng đa phần đó chỉ là sự lựa chọn khi các em không thể tìm được giải pháp tối ưu hơn. Các em không có khả năng học môn tự nhiên, nên đành đặt niềm hi vọng, gửi gắm sự may mắn ở các bộ môn môn xã hội. Vì vậy, để HS tiếp nhận đầy đủ và sâu sắc về các sự kiện, nhân vật, vấn đề LS là vô cùng cần thiết. Phương pháp tốt nhất để thực hiện được mục tiêu ấy không gì hơn là phải phát huy được tính tích cực, chủ động của HS, trong đó hướng dẫn HS tự Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
học với SGK cũng là một nhiệm vụ quan trọng của người GV. Tăng cường hoạt động học tập của HS với SGK dưới sự hướng dẫn của GV là một trong những hướng đổi mới PPDH nhằm phát huy tính tích cực, chủ động của HS. Mặt khác với nội dung kiến thức phần LS lớp 12 hết sức phong phú đòi hỏi HS phải dành thêm cả thời gian tự học, tự làm việc với SGK. Từ SGK, HS có thể tiếp cận được những kiến thức cơ bản, có tính hệ thống của môn LS từ đó nâng cao hiệu quả học tập cả về kiến thức và KN cho bản thân mình. Xuất phát từ những lí do trên, chúng tôi đã chọn vấn đề “Phát triển kỹ năng tự học với sách giáo khoa trong dạy học Lịch sử 12 ở trường THPT thị xã Quảng Yên, tỉnh Quảng Ninh” làm đề tài nghiên cứu. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề 2.1. Các công trình nghiên cứu ở nước ngoài Vào đầu thế kỉ XX, có rất nhiều những tài liệu nước ngoài đã viết về vai trò của SGK, phương pháp sử dụng SGK hay đề cập tới việc tự học, tự tìm hiểu, tự nghiên cứu. Tiêu biểu như: T.A. Ilina, Thomas J. Lasley II, N.A. Rubakin, I.F. Kharlamov, N.G. Đairi… T.A. Ilina trong cuốn giáo trình “Giáo dục học” đã đưa ra nhận xét cho phương pháp làm việc với SGK. Tác giả cho rằng đây là PPDH có nhiều ưu điểm: “Vấn đề mở rộng phạm vi học tập của HS theo sách và tài liệu tham khảo được xem như là phương tiện để HS độc lập thu nhận kiến thức trong nhà trường và để chuẩn bị cho họ tự bồi dưỡng và học tập ở các trường đại học và chuyên nghiệp là vấn đề rất bức thiết” (dẫn theo [36, tr.80]). Trong cuốn sách “Phát huy tính tích cực của HS như thế nào”, tác giả I.F Kharlamo đã khẳng định: “Công tác tự học giữ một vai trò to lớn trong việc nâng cao tính tích cực hoạt động trí tuệ của HS khi thông hiểu và tiếp thu tri thức mới” [27, tr.48]. Tác giả đề cao cao vai trò của việc nghiên cứu SGK trong giờ lên lớp của HS và nhấn mạnh việc GV hướng dẫn cho HS làm việc với SGK trong việc Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
ôn tập kiến thức cũ và lĩnh hội kiến thức mới: “Việc tổ chức một cách đúng đắn cho HS nghiên cứu SGK có ý nghĩa to lớn trong việc lĩnh hội những kiến thức vững chắc và sâu sắc và vận dụng chúng trong thực tiễn. Dưới dạng này hay dạng khác, việc HS nghiên cứu SGK phải có một vị trí trong mỗi giờ lên lớp…” [27, tr.63] Tác giả N.Đ. Đairi trong tác phẩm “Chuẩn bị giờ học Lịch sử như thế nào” đã trình bày một số nguyên tắc cơ bản trong giờ học LS ở trường phổ thông. Ông đã đưa ra sơ đồ xác định vị trí của SGK với những tài liệu khác, giữa vị trí của bài viết trong SGK và bài giảng để có thể khai thác tốt nội dung SGK trong một giờ học LS của GV và HS [36, tr.47]. Tác giả đã nhấn mạnh những yêu cầu đối với một giờ học LS và cho rằng để có một giờ học hiệu quả cao, GV phải chuẩn bị chu đáo giáo án lên lớp, sử dụng các nguồn tài liệu, vận dụng linh hoạt các phương pháp, kỹ thuật dạy học, đặc biệt là việc sử dụng SGK. N.A. Rubakin trong cuốn “Tự học như thế nào” đã khẳng định: “Việc giáo dục động cơ đúng đắn là điều kiện cơ bản để bạn tích cực chủ động trong tự học” [35, tr.36]. “Hãy mạnh dạn tự mình đặt ra câu hỏi rồi tự mình tìm lấy câu trả lời đó là phương pháp tự học” [35, tr.6]. Trong cuốn “Giáo dục học”, tác giả Savin đã khẳng định: “Để rèn luyện KN tự lực nghiên cứu tài liệu, SGK, HS cần được rèn luyện theo các bước: Xác định chủ đề, vấn đề cần biết, cần tìm hiểu; đọc chăm chú tài liệu, phân chia thành các phần và lập dàn ý; trả lời miệng cho các câu hỏi; đưa ra các ví dụ cụ thể; rút ra kết luận về toàn bộ những điều đọc được” [41, tr.179]. Hay GV có thể tổ chức việc tự học ở nhà của HS thông qua bài tập về nhà như: đọc SGK, làm bài tập thực hành và có phương pháp kiểm tra đánh giá phù hợp. Tác giả M.B. Kôrôkôva, Studennhikin trong cuốn “PPDH LS qua sơ đồ, bảng biểu và hình vẽ” cho rằng: Việc tổ chức chức các hoạt động tự học, tự nghiên cứu đòi hỏi GV cần phân tích (sau đó là phân hóa) NL của HS, cấu trúc nội dung và xây dựng nhiệm vụ phân hóa bằng cách “giao nhiệm vụ có cùng nội Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
dung như nhau nhưng có độ phức tạp khác nhau cho HS”. Các nhiệm vụ đó được xây dựng dựa trên các mục tiêu dạy học rõ ràng, định hướng đến các NL của HS như: NL tái hiện và tái tạo lại các biểu tượng lịch sử, NL phân tích, xử lý các nguồn thông tin; NL tư duy logic; NL sơ đồ hóa; NL đánh giá sự kiện, hiện tượng LS. Đặc biệt, khi trình bày đến những kiến thức lý luận dạy học bộ môn qua hệ thống sơ đồ, bảng biểu, hình vẽ của tác giả đã gợi mở một biện pháp phát triển KNTH để nhớ nhanh kiến thức [34, tr.51;162-163]. Cuốn “PPDH” của tác giả David A. Jacobsen; Paul Eggen; Donald Kauchak đã đưa ra các phương pháp và kĩ thuật dạy học nhằm khuyến khích vai trò chủ động của người học; hướng dẫn phương pháp tự học phù hợp với các phong cách học khác nhau của người học, từ đó hình thành các KN cần thiết để tự học hiệu quả [19]. Robert J. Marzano - Debra J. Pickering - Jane E. Pollock, trong cuốn “Các PPDH hiệu quả”, trên cơ sở tổng kết kinh nghiệm giảng dạy và nghiên cứu lí thuyết đã giới thiệu các PPDH đem lại hiệu quả như: nhận ra sự giống nhau và khác nhau; tóm tắt ghi ý chính; phương pháp khích lệ học tập và ghi nhận sự cố gắng; bài tập về nhà và thực hành… Đồng thời, cuốn sách cũng chỉ cho GV cách làm để phát huy cao độ khả năng tự học nói riêng và khả năng học tập nói chung của HS, qua đó nâng cao chất lượng dạy học [40]. Như vậy, việc nhấn mạnh phương pháp tự học đã và đang là xu thế chung của hệ thống giáo dục trên thế giới, lấy HS là trung tâm, xem cá nhân người học vừa là chủ thể vừa là mục đích cuối cùng của quá trình tiếp nhận tri thức. Tuy có nhiều quan điểm, ý kiến khác nhau nhưng các tác giả đều khẳng định vai trò to lớn của việc tự học. Đồng thời đề xuất các biện pháp để hình thành và phát triển KNTH cho HS trong đó có KNTH với SGK. 2.2. Các công trình nghiên cứu ở trong nước Ở trong nước đã có nhiều công trình nghiên cứu về vấn đề tự học và việc phát triển KNTH với SGK cho HS trong đó có HS THPT. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng khẳng định: Trong học tập phải “lấy tự học làm cốt”; phải xây dựng động cơ học tập đúng đắn và xác định rõ mục đích học tập; học hỏi là một việc phải được thực hiện suốt đời; Phải tự nguyện, tự giác xem công việc học tập là nhiệm vụ cách mạng, phải bền bỉ, kiên trì thực hiện kế hoạch đến cùng; phải cố gắng hoàn thành cho được. Tự học phải phát huy tính năng động, độc lập suy nghĩ và tự do tư tưởng. Trong cuốn “PPDH Lịch sử” của tác giả Phan Ngọc Liên và Trần Văn Trị chủ biên đã phát biểu: “tự học trong quá trình học tập của HS là việc các em độc lập hoàn thành những nhiệm vụ được giao, với sự giúp đỡ, hướng dẫn, kiểm tra của GV. Việc tự học bao gồm cả việc tập dượt nghiên cứu. Nó gây hứng thú học tập, sự cố gắng của HS và đóng góp phần nào cho xã hội” [31, tr.167]. Các tác giả còn cho rằng trong việc tự học, không chỉ chú ý đến việc HS tự đọc sách, tự làm việc mà còn phải chú trọng đến tinh thần, thái độ, ý chí, phương pháp làm việc của các em để nắm vững kiến thức và vận dụng kiến thức đã học vào đời sống. Việc rèn luyện KNTH cho HS, trong giáo trình này đã đưa ra các hình thức như: hướng dẫn HS tự nhận thức trên lớp khi nghe GV giảng bài (biết tự điều chỉnh để nghe giảng, chọn lọc kiến thức để ghi chép, tự trả lời câu hỏi GV nêu ra) và tự đọc SGK và các tài liệu học tập khác. Tác giả Nguyễn Thị Côi trong trong tác phẩm: “Các con đường, biện pháp nâng cao hiệu quả dạy học lịch sử ở trường phổ thông” cho rằng: “Hoạt động học tập là một khâu của quá trình dạy học, trong việc học thì “lấy tự học làm cốt”. Tự học là một vấn đề quan trọng. Bởi vì, đó là nhân tố nội lực quyết định chất lượng học tập, còn hoạt động dạy là ngoại lực có tác dụng định hướng, kích thích, điều khiển và chỉ đạo trực tiếp hoặc gián tiếp quá trình học” [15, tr.72]. Tác giả Nguyễn Thị Thế Bình trong bài viết “Tạo hứng thú tự học bộ môn LS cho HS” đăng trên Tạp chí Giáo dục số 258, năm 2011 đã cho rằng phát triển KNTH bộ môn LS là khâu liên tiếp và đan xen trong quá trình dạy học, đó là quá trình rèn luyện lâu dài, làm thử nhiều lần trong nhiều tình huống khác nhau để đi Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
đến thành thục [9]; Bài viết: “Phát triển KN TH cho HS trong dạy học bộ môn LS ở trường phổ thông” tạp chí Giáo dục số 273 năm 2011 đã đưa ra các biện pháp để phát triển KNTH LS cho HS như: tạo niềm tin hứng thú và biết cách tổ chức tự học; nhóm các biện pháp phát triển KN hướng dẫn HS thực hiện việc tự học; Hay trong bài viết “Phát triển KNTH với SGK cho HS trong DHLS ở trường phổ thông” tạp chí Giáo dục số 292 năm 2012, tác giả đã đề xuất việc phát triển KNTH cho HS trong DHLS thông qua việc tự học với SGK ở trên lớp và ở nhà. Trong các bài viết trên tác giả đều đề cập đến một trong các thành tố của NLTH môn LS như: hứng thú học tập bộ môn LS, hệ thống các KN tự học và đưa ra các biện pháp góp phần phát triển NLTH cho HS trong dạy học LS ở trường THPT. Nhìn chung, các bài viết đều nhấn mạnh đến việc tổ chức, hướng dẫn cho HS tự học, các tác giả đều đưa ra qui trình hướng dẫn tự học, qui trình tổ chức các hoạt động học tập theo hướng rèn luyện và phát triển NLTH cho HS. Tác giả Trần Bá Hoành trong cuốn “Đổi mới PPDH, chương trình và SGK” quan niệm: “Trong các phương pháp học thì cốt lõi là phương pháp tự học. Nếu rèn luyện cho người học có phương pháp, KN, thói quen tự học, biết linh hoạt vận dụng những điều đã học và những tình huống mới, biết tự lực phát hiện, đặt ra và giải quyết những vấn đề gặp phải trong thực tiễn thì sẽ tạo cho họ lòng ham học hỏi, khơi dậy tiềm năng vốn có trong mỗi người” [22, tr.44]. Bên cạnh đó ông liệt kê các dấu hiệu của người tự học như: người học tích cực chủ động, tự mình tìm ra tri thức kinh nghiệm bằng hành động của mình, tự thể hiện mình. Luận án Tiến sĩ của Nguyễn Duân đã tìm hiểu đề tài: “Sử dụng phương pháp làm việc với SGK để tổ chức hoạt động học tập của HS trong dạy HS học ở trường THPT”. Tác giả đã đề xuất nhiều biện pháp giúp GV và HS làm việc với SGK nhằm nâng cao chất lượng dạy và học môn LS. Tạp chí Giáo dục số 211 năm 2009, Nguyễn Duân đã viết bài “Qui trình tổ chức các hoạt động học tập cho HS THPT theo hướng rèn luyện KN làm việc với SGK trong dạy HS học”. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Khi nghiên cứu về KNTH với SGK, tác giả Trần Vân Anh và Trần Anh Tuấn đã viết bài đưa ra một số biện pháp giúp HS tự học với SGK môn LS cấp Trung học cơ sở như: KN theo dõi SGK kết hợp ghi chép trong giờ học; KN làm bài tập LS; KN tự kiểm tra, đánh giá; KN diễn đạt nội dung bài học trong SGK [2, tr.56-57; 41]. Trong tài liệu tập huấn phát triển chuyên môn GV trường THPT chuyên, môn LS (Tài liệu ban hành nội bộ, Hà nội 7- 2012) của Bộ Giáo dục và đào tạo, đã dành nhiều nội dung cho việc phát triển NL tự học trong dạy học môn LS ở trường THPT. Trong tài liệu này các tác giả đưa ra các biện pháp rèn luyện NL tự học môn LS cho HS chuyên trên cơ sở khẳng định vai trò của việc rèn luyện NL tự học như: Tạo hứng thú học tập bộ môn, giúp HS nắm vững kiến thức về phương pháp tự học và rèn luyện các KN tự học bộ môn. Như vậy, vấn đề tự học và hướng dẫn HS tự học với SGK đã có nhiều công trình nghiên cứu dưới những hình thức, mức độ khác nhau. Tuy nhiên, chưa có công trình cụ thể nào đi sâu tìm hiểu vấn đề phát triển KNTH với SGK trong DHLS lớp 12 ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh một cách có hệ thống. Tuy vậy, với thái độ cầu thị và trên cơ sở tiếp thu kết quả nghiên cứu của những người đi trước, toàn bộ các công trình nghiên cứu, bài viết,… nêu trên là những cơ sở quan trọng để chúng tôi đi sâu nghiên cứu đề tài này. 3. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu 3.1. Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là quá trình phát triển KNTH và những biện pháp sư phạm nhằm phát triển KNTH với SGK trong DHLS ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh. 3.2. Phạm vi nghiên cứu - Luận văn nghiên cứu những vấn đề lý luận về việc phát triển KNTH nói chung, KNTH với SGK nói riêng trong DHLS ở trường phổ thông. - Các biện pháp sư phạm đề xuất trong luận văn nhằm vào đối tượng dạy học là HS lớp 12 các trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
- Trong qua trình thực hiện đề tài chúng tôi tiến hành điều tra thực tế việc DHLS tại 3 trường THPT trên địa bàn thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh (THPT Minh Hà; THPT Đông Thành và THPT Bạch Đằng). Bên cạnh đó, chúng tôi chọn trường THPT Minh Hà để tiến hành thực nghiệm sư phạm các biện pháp mà Luận văn đề xuất. 4. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu 4.1. Mục đích Trên cơ sở khẳng định vai trò, ý nghĩa của vấn đề phát triển KNTH của HS trong DHLS ở trường THPT hiện nay, luận văn tập trung nghiên cứu việc phát triển KNTH với SGK trong bài nghiên cứu kiến thức mới nhằm tích cực hóa HS góp phần nâng cao chất lượng dạy học LS. 4.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, luận văn tập trung giải quyết những nhiệm vụ sau: - Tìm hiểu lí luận tâm lí học, giáo dục học, giáo dục LS viết về việc phát triển KNTH trong DHLS. - Khai thác nội dung chương trình SGK LS lớp 12, đề xuất một số hình thức, biện pháp phát triển KNTH với SGK trong DHLS lớp 12 THPT. - Điều tra thực tiễn việc phát triển KNTH với SGK trong DHLS lớp 12 ở các trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh. - Đề xuất một số biện pháp phát triển KNTH với SGK trong DHLS lớp 12 ở các trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh. - Thiết kế giáo án, tiến hành thực nghiệm và rút ra kết luận sư phạm. 5. Cơ sở phương pháp luận và phương pháp nghiên cứu 5.1. Cơ sở phương pháp luận Cơ sở phương pháp luận của đề tài là dựa trên cơ sở những quan điểm lý luận của chủ nghĩa Mác - Lênin, tư tưởng Hồ Chí Minh, quan điểm đường lối của Đảng, Nhà nước về công tác giáo dục, những vấn đề liên quan đến lý luận dạy học và những tài liệu liên quan đến đề tài nghiên cứu. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
5.2. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện đề tài, chúng tôi sử dụng các phương pháp nghiên cứu như sau: - Tìm hiểu, nghiên cứu các tài liệu về giáo dục và tâm lí học, giáo dục LS, PPDH bộ môn và các tài liệu LS có liên quan. - Nghiên cứu về chương trình, nội dung SGK LS lớp 12, xác định mục tiêu về kiến thức, KN, thái độ để đề xuất các biện pháp sư phạm nhằm phát triển KNTH với SGK trong DHLS ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh. - Nghiên cứu thực tiễn: thông qua việc điều tra, khảo sát, phỏng vấn để biết được thực trạng việc phát triển KNTH với SGK trong DHLS lớp 12 ở các trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh. - Soạn bài thực nghiệm sư phạm theo những biện pháp đã đề xuất trong luận văn và tiến hành thực nghiệm sư phạm. - Sử dụng phương pháp thống kê toán học, tập hợp và xử lí số liệu đã thu được để phân tích, rút ra nhận xét, kết luận và nêu kiến nghị. 6. Giả thuyết khoa học và đóng góp của luận văn 6.1. Giả thuyết khoa học Nếu vận dụng các biện pháp phát triển KNTH với SGK trong DHLS lớp 12 đáp ứng đầy đủ những yêu cầu đưa ra sẽ góp phần nâng cao chất lượng DHLS ở các trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh hiện nay. 6.2. Đóng góp của đề tài Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp phần: - Tiếp tục khẳng định vai trò, ý nghĩa của việc phát triển KNTH với SGK trong DHLS ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh. - Phác họa bức tranh thực trạng phát triển KNTH với SGK trong DHLS lớp 12 ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh. - Đề xuất một số biện pháp nhằm phát triển KNTH với SGK trong DHLS lớp 12 ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh. 7. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn của đề tài - Ý nghĩa khoa học Kết quả nghiên cứu góp phần làm phong phú thêm lí luận và phương pháp DHLS ở trường phổ thông. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
- Ý nghĩa thực tiễn Kết quả nghiên cứu là tài liệu tham khảo giúp cho bản thân và GV LS ở các trường THPT có thể vận dụng phát triển KNTH với SGK trong DHLS lớp 12, góp phần nâng cao chất lượng dạy học. 8. Cấu trúc đề tài Ngoài mở đầu, kết luận, tài liệu tham khảo và phụ lục, nội dung của luận văn bao gồm hai chương: Chương 1: Cơ sở lí luận và thực tiễn của vấn đề phát triển kĩ năng tự học với sách giáo khoa trong DHLS lớp 12 ở trường THPT Chương 2: Các biện pháp phát triển kĩ năng tự học với sách giáo khoa trong DHLS lớp 12 ở trường THPT thị xã Quảng Yên tỉnh Quảng Ninh. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ THỰC TIỄN CỦA VẤN ĐỀ PHÁT TRIỂN KĨ NĂNG TỰ HỌC VỚI SÁCH GIÁO KHOA TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG 1.1. Cơ sở lý luận 1.1.1. Một số khái niệm liên quan đến đề tài 1.1.1.1. Tự học Học là một trong hai hoạt động cơ bản của quá trình dạy và học. Tự học cũng là hình thức tổ chức dạy học song tự học mang tính độc lập và có quan hệ chặt chẽ với quá trình dạy học. Phát triển KNTH cho HS là biện pháp quan trọng để nâng cao hiệu quả dạy học và nâng cao chất lượng bộ môn. Trong bối cảnh ngày nay, với sự phát triển nhanh chóng của cách mạng khoa học - kĩ thuật, công nghệ thông tin và quá trình toàn cầu hóa thì tự học ngày càng quan trọng hơn bao giờ hết. Tự học sẽ giúp chúng ta thoát khỏi tình trạng lạc hậu, trì trệ và kém phát triển, chủ động vươn lên để chiếm lĩnh tri thức, thu nhận những thành tựu tiến bộ của xã hội. Vì vậy, tự học luôn là vấn đề được nhiều nhà giáo dục quan tâm và nghiên cứu. Có rất nhiều định nghĩa về tự học như: Tác giả Thái Duy Tuyên trong tập bài giảng chuyên đề “Dạy tự học cho sinh viên” trong các nhà tường trung học chuyên nghiệp, cao đẳng và đại học đã viết: “Tự học là hoạt động độc lập chiếm lĩnh kiến thức, KN, kĩ xảo, là tự mình động não, suy nghĩ, sử dụng các năng lực trí tuệ (quan sát, phân tích, so sánh, tổng hợp…), cùng các phẩm chất động cơ, tình cảm để chiếm lĩnh tri thức một lĩnh vực hiểu biết nào đó hay những kinh nghiệm LS xã hội của nhân loại, biến nó thành sở hữu của chính bản thân người học” [47, tr.53]. Theo tác giả Nguyễn Cảnh Toàn: Tự học là quá trình chủ thể dùng các giác quan để thu nhận thông tin rồi sau đó sử dụng nhiểu yếu tố như năng lực trí tuệ, phẩm chất cá nhân, thế giới quan, động cơ tình cảm để chiếm lĩnh tri thức của nhân loại và biến những tri thức đó thành sở hữu của riêng mình. Số hóa bởi Trung tâm Học liệu và Công nghệ thông tin – ĐHTN http://lrc.tnu.edu.vn