Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Quá trình hình thành và phát triển các làng xã ven sông Hàn (Đà Nẵng) từ thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XIX

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:196

Thêm vào BST

Báo xấu

122
lượt xem 12
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Quá trình hình thành và phát triển các làng xã ven sông Hàn (Đà Nẵng) từ thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XIX trình bày khái quát Đà Nẵng đến giữa thế kỷ XIX; quá trình hình thành các làng xã ven sông Hàn (trong các thế kỷ XV, XVI, XVII); quá trình xây dựng, phát triển các làng xã ven sông Hàn (trong các thế kỷ XVII, XVIII và nửa đầu thế kỷ XIX).

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Lịch sử: Quá trình hình thành và phát triển các làng xã ven sông Hàn (Đà Nẵng) từ thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XIX

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH ------------------------- PHAN VĂN THIỆU QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CÁC LÀNG XÃ VEN SÔNG HÀN (ĐÀ NẴNG) TỪ THẾ KỶ XV ĐẾN GIỮA THẾ KỶ XIX LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ Thành phố Hồ Chí Minh – Năm 2012
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO TRƯỜNG ĐẠI HỌC SƯ PHẠM TP. HỒ CHÍ MINH ------------------------- PHAN VĂN THIỆU QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH VÀ PHÁT TRIỂN CÁC LÀNG XÃ VEN SÔNG HÀN (ĐÀ NẴNG) TỪ THẾ KỶ XV ĐẾN GIỮA THẾ KỶ XIX Chuyên ngành: LỊCH SỬ VIỆT NAM Mã số: 60 22 54 LUẬN VĂN THẠC SĨ LỊCH SỬ NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: TS. LÊ HUỲNH HOA Thành phố Hồ Chí Minh – Năm 2012
3 LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. Các số liệu, kết quả nêu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trong bất kỳ công trình nào khác. Tác giả luận văn Phan Văn Thiệu
4 LỜI CẢM ƠN Trước hết, tôi xin chân thành cảm ơn cô Lê Huỳnh Hoa, người hướng dẫn của tôi đã giúp tôi có được những nhận thức sâu sắc về một công trình khoa học, đóng góp nhiều ý kiến có giá trị, chỉ bảo tận tình những lỗi mà tôi gặp phải trong quá trình thực hiện đề tài. Chính nhờ sự tận tình chỉ bảo đó mà tôi hoàn thành được công trình này. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn đối với ông Hồ Tấn Tuấn, Giám đốc trung tâm Quản lý di sản thành phố Đà Nẵng và các ông bà công tác tại đây đã tạo điều kiện để cho tôi khai thác các nguồn tư liệu tại trung tâm. Xin cảm ơn các ông (bà) công tác tại Ban văn hóa ở các phường thuộc thành phố Đà Nẵng đã giúp đỡ tôi trong quá trình thực hiện đề tài. Xin cảm ơn các ông đại diện cho các đình làng, tộc họ ở Đà Nẵng và vùng ven sông Hàn đã cung cấp cho tôi nhiều tư liệu quý để thực hiện đề tài này. Xin cảm ơn thầy Nguyễn Văn Đoàn, thầy Lưu Trang trường Đại học sư phạm Đà Nẵng đã cung cấp nhiều tư liệu để tôi thực hiện đề tài này. Tôi cũng xin bày tỏ lòng biết ơn đối với phòng Sau đại học, khoa Lịch sử trường Đại học sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, khoa Lịch sử trường Đại học sư phạm Đà Nẵng, thư viện Khoa học tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh, thư viện trường Đại học sư phạm thành phố Hồ Chí Minh, phòng Địa chí thư viện Tổng hợp Đà Nẵng, Bảo tàng Đà Nẵng và các cá nhân, tổ chức khác đã giúp đỡ tôi hoàn thành công trình này. Mặc dù nhận được nhiều sự giúp đỡ, song luận văn vẫn còn những thiếu sót và sai lầm. Tất cả những thiếu sót và sai lầm này hoàn toàn do tôi chịu trách nhiệm. Trân trọng
5 MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa .............................................................................................................. 1 Lời cam đoan ............................................................................................................... 2 Lời cảm ơn .................................................................................................................. 3 Mục lục ........................................................................................................................ 4 Danh mục các bảng ..................................................................................................... 8 MỞ ĐẦU .................................................................................................................... 9 1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu ............................................................ .9 1.1 Lý do chọn đề tài. ...................................................................................... 9 1.2 Mục đích nghiên cứu ............................................................................... 10 2.Lịch sử nghiên cứu vấn đề. .................................................................................... 11 3.Đối tượng và phạm vi nghiên cứu .......................................................................... 16 3.1 Đối tượng nghiên cứu .............................................................................. 16 3.2 Phạm vi nghiên cứu.................................................................................. 17 4.Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu ........................................................... 17 4.1Nguồn tư liệu............................................................................................. 17 4.2 Phương pháp nghiên cứu.......................................................................... 19 5.Đóng góp của luận văn ........................................................................................... 19 6.Cấu trúc của luận văn ............................................................................................. 20 CHƯƠNG 1. KHÁI QUÁT ĐÀ NẴNG ĐẾN GIỮA THẾ KỶ XIX................... 22 1.1 Điều kiện địa lý tự nhiên Đà Nẵng...................................................................... 22
6 1.2 Đà Nẵng trước thế kỷ XIV .................................................................................. 25 1.3 Quá trình Đà Nẵng gia nhập Đại Việt (1306-1471) ............................................ 28 1.4 Đà Nẵng từ sau khi gia nhập Đại Việt cho đến giữa thế kỷ XIX........................ 30 1.5 Quá trình di cư của người Việt vào Đà Nẵng ..................................................... 35 CHƯƠNG 2. QUÁ TRÌNH HÌNH THÀNH CÁC LÀNG XÃ VEN SÔNG HÀN (TRONG CÁC THẾ KỶ XV, XVI, XVII) ................................................. 41 2.1. Điều kiện thuận lợi vùng ven sông Hàn ............................................................. 41 2.1.1 Vài nét về danh xưng “Hàn”. ................................................................ 41 2.1.2 Điều kiện tự nhiên vùng ven sông Hàn ................................................ .42 2.2 Công cuộc khai phá, lập làng ở vùng ven sông Hàn từ cuối thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XVI. ........................................................................................................ 44 2.2.1 Bối cảnh chính trị, xã hội ...................................................................... 44 2.2.2 Vùng ven sông Hàn – nơi định cư sớm của lưu dân người Việt ở Đà Nẵng..................................................................................................................... 45 2.2.3 Các làng xã ven sông Hàn hình thành (từ cuối thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XVI) ....................................................................................................... 46 2.2.3.1 Cơ sở hình thành làng xã ........................................................ 46 2.2.3.2 Sự hình thành các làng xã ven sông Hàn từ cuối thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XVI. ............................................................................... 48 2.3 Quá trình khai phá, lập làng ở vùng ven sông Hàn từ giữa thế kỷ XVI đến cuối thế kỷ XVII. ....................................................................................................... 62 2.3.1 Bối cảnh lịch sử mới. ............................................................................ 62 2.3.2 Các làng xã ven sông Hàn tiếp tục hình thành (từ giữa thế kỷ XVI đến cuối thế kỷ XVII). ...................................................................................... 64
7 2.4 Quê quán và thành phần những lưu dân đến khai phá, lập làng ở vùng ven sông Hàn trong các thế kỷ từ XV đến XVII............................................................. .74 2.4.1 Quê quán của những lưu dân. ............................................................... 74 2.4.2 Thành phần xuất thân của những lưu dân. ............................................ 78 2.5 Hệ thống các làng xã ven sông Hàn hồi giữa thế kỷ XVIII ............................... .79 CHƯƠNG 3. QUÁ TRÌNH XÂY DỰNG, PHÁT TRIỂN CÁC LÀNG XÃ VEN SÔNG HÀN (TRONG CÁC THẾ KỶ XVII, XVIII VÀ NỬA ĐẦU THẾ KỶ XIX) ................................................................................................ 84 3.1 Tổ chức bộ máy quản lý, bảo vệ làng xã ở vùng ven sông Hàn ......................... 84 3.1.1 Về tổ chức bộ máy chính quyền làng xã .......................................................... 84 3.1.2 Việc thiết lập hệ thống phòng thủ ở vùng ven sông Hàn trong nửa đầu thế kỷ XIX ................................................................................................................. 87 3.2 Về chế độ sở hữu ruộng đất. ............................................................................... 92 3.3 Sự phát triển kinh tế các làng xã ven sông Hàn. ............................................... 103 3.3.1 Hoạt động kinh tế nông nghiệp ........................................................... 103 3.3.2 Hoạt động kinh tế thủ công nghiệp. .................................................... 108 3.3.3 Hoạt động kinh tế ngư nghiệp và nghề làm muối. .............................. 111 3.3.3.1 Kinh tế ngư nghiệp ................................................................. 111 3.3.3.2 Nghề sản xuất muối .............................................................. 113 3.3.5 Sự phát triển kinh tế thương nghiệp ................................................... .114 3.3.5.1 Kinh tế nội thương ................................................................ 114 3.3.5.2 Kinh tế ngoại thương. ........................................................... 118 3.4 Đời sống vật chất và các hoạt động văn hóa tinh thần của cư dân các làng xã ven sông
8 Hàn………………………………………………………………………… .124 3.4.1 Đời sống vật chất. ............................................................................... 124 3.4.2 Đời sống văn hóa tinh thần . ............................................................... 126 3.4.2.1 Tín ngưỡng, tục lệ .................................................................. 126 3.4.2.2 Tư tưởng, tôn giáo .................................................................. 133 3.4.2.3 Các hoạt động lễ hội............................................................... 135 KẾT LUẬN ............................................................................................................ 138 TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................................................... 145 PHỤ LỤC ............................................................................................................... 161
9 DANH MỤC CÁC BẢNG STT Tên bảng Trang 1 Bảng 1.Bảng thống kê quê quán một số tộc họ đến vùng 75 ven sông Hàn trong các thế kỷ từ XV đến XVII. 2 Bảng 2. Bảng thống kê hệ thống các làng xã ven sông 80 Hàn hồi giữa thế kỷ XVIII. 3 Bảng 3. Biểu đo diện tích ruộng đất bằng thước ruộng. 94 4 Bảng 4. Bảng thống kê cơ cấu sở hữu ruộng đất ở Quảng 94-95 Nam vào đầu thế kỷ XIX. 5 Bảng 5.Bảng thống kê cơ cấu sở hữu ruộng đất các làng 102-103 xã ven sông Hàn đầu thế kỷ XIX. 6 Bảng 6. Bảng thống kê diện tích điền thổ các làng xã ven 106-107 sông Hàn vào đầu thế kỷ XIX.
10 MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài và mục đích nghiên cứu. 1.1 Lý do chọn đề tài. Lý do khoa học Đà Nẵng có một vai trò quan trọng trong lịch sử dân tộc, vùng đất gắn với quá trình Nam tiến của người Việt. Đà Nẵng nằm ở phía Nam Hải Vân Quan, nơi được mệnh danh là “đệ nhất hùng quan”; phía Bắc giáp với tỉnh Thừa Thiên Huế - trung tâm chính trị của Đàng Trong và cả nước trong các thế kỷ XVII, XVIII, XIX; phía Nam giáp tỉnh Quảng Nam giàu có với thương cảng Hội An từng là đô thị sầm uất bậc nhất nước. Đà Nẵng nằm ở vị trí trung độ của đất nước, là một trung tâm giao thông đường thủy, đường bộ của cả nước. Ở Đà Nẵng, sông Hàn có một vai trò đặc biệt. Đây là con sông gắn liền với lịch sử vùng đất này. Khu vực ven sông Hàn là nơi các làng xã được hình thành thuộc vào loại sớm nhất ở Đà Nẵng, có vai trò quan trọng đối với lịch sử Đà Nẵng. Nhờ vị trí của cảng Đà Nẵng, vùng ven sông Hàn nhanh chóng phát triển, trở thành trung tâm của phố cảng Đà Nẵng trong thế kỷ XIX và thành phố Đà Nẵng ngày nay. Đây còn là nơi diễn ra các hoạt động ngoại giao, quốc phòng quan trọng của triều Nguyễn trong nửa đầu thế kỷ XIX, là khu vực được triều Nguyễn cho xây dựng các công trình phòng thủ trước sự dòm ngó của thực dân phương Tây. Quân dân ở đây chính là những người đầu tiên đứng lên chiến đấu chống sự xâm lược của liên quân Pháp – Tây Ban Nha vào năm 1858. Tuy vậy, nghiên cứu lịch sử Đà Nẵng, các học giả chủ yếu tập trung tìm hiểu giai đoạn từ thế kỷ XIX trở lại nay, đặc biệt từ sau sự kiện ngày 1-9-1858 khi liên quân Pháp – Tây Ban Nha nổ súng tại cửa biển Đà Nẵng mở đầu cho cuộc xâm lược vũ trang đối với nước ta. Nghiên cứu về các làng xã ở Đà Nẵng
11 đã có một số học giả quan tâm nghiên cứu, song việc làm đó chưa được tiến hành một cách hệ thống và toàn diện. Việc dựng lại bức tranh về sự hình thành và phát triển các làng xã ven sông Hàn (Đà Nẵng) có một ý nghĩa quan trọng. Việc làm này vừa giúp chúng ta nhìn nhận sự phát triển của Đà Nẵng trong lịch sử một cách hoàn chỉnh, xuyên suốt đặc biệt là trong giai đoạn đầu khi người Việt di cư vào đây, cho tới giai đoạn phát triển của Đà Nẵng sau này. Măt khác, nó giúp bổ sung thêm nguồn tư liệu lịch sử Đà Nẵng trong giai đoạn trước thế kỷ XIX- giai đoạn giới nghiên cứu chưa có một cái nhìn đầy đủ, có tính hệ thống. Bên cạnh đó, việc nghiên cứu đề tài này cũng góp phần cung cấp thêm một số tư liệu về công cuộc Nam tiến, mở cõi về phương Nam của cha ông chúng ta. Ngoài ra, việc nghiên cứu các làng xã ven sông Hàn còn giúp chúng ta có một cái nhìn tổng thể về đời sống của cư dân vùng ven sông Hàn giai đoạn từ thế kỷ XV đến thế kỷ XIX, đặc biệt là đời sống kinh tế và các hoạt động văn hóa tinh thần. Lý do thực tiễn Tìm hiểu các làng xã ven sông Hàn sẽ góp phần bổ sung nguồn tư liệu trong việc giảng dạy lịch sử địa phương, giáo dục truyền thống yêu quê hương, đất nước cho học sinh. Đề tài này cũng mong muốn thông qua việc phục dựng bức tranh làng quê cổ, sẽ góp phần trong việc tận dụng các yếu tố lịch sử, văn hóa truyền thống vào sự phát triển của địa phương. Xuất phát từ những yêu cầu về thực tiễn và khoa học đó, tác giả chọn đề tài: “Quá trình hình thành và phát triển các làng xã ven sông Hàn (Đà Nẵng) từ thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XIX” làm đề tài tốt nghiệp thạc sĩ. 1.2 Mục đích nghiên cứu. Đề tài này nhằm dựng lại quá trình hình thành và phát triển các làng xã ven sông Hàn từ khi ra đời cho đến giữa thế kỷ XIX. Tác giả cũng đi vào tìm
12 hiểu cụ thể một số vấn đề như tổ chức bộ máy làng xã, chế độ ruộng đất, đời sống vật chất, tinh thần của cư dân nơi đây. Luận văn còn nhằm làm rõ vị trí của các làng xã ven sông Hàn đối với lịch sử Đà Nẵng, góp thêm tư liệu về quá trình Nam tiến của người Việt, thông qua đó bổ sung thêm nguồn tư liệu về lịch sử Đà Nẵng giai đoạn trước năm 1858. Bên cạnh đó, luận văn còn khắc họa lại một vấn đề xung quanh cuộc xâm lược của Pháp tại Đà Nẵng năm 1858, đó là các hoạt động quốc phòng của triều Nguyễn ở cửa biển Đà Nẵng và vùng ven sông Hàn trong nửa đầu thế kỷ XIX. 2. Lịch sử nghiên cứu vấn đề. Để thực hiện đề tài này, tác giả đã kế thừa các công trình nghiên cứu trước đây có liên quan đến nội dung của đề tài một cách nghiêm túc và cẩn trọng. - Ô châu cận lục của Dương Văn An, nhà xuất bản Thuận Hóa, xuất bản năm 2001. Tác phẩm được viết năm 1553, trong đó đề cập đến các làng xã ở vùng Thuận Hóa, Quảng Nam và một số nét về vật sản, phong tục vùng đất này. Đây là những tư liệu quý và sớm được ghi lại về vùng đất Đàng Trong. - Xứ Đàng Trong năm 1621 của Cristophoro Borri, nhà xuất bản Thành phố Hồ Chí Minh xuất bản năm 1998 đã ghi lại một số nét về Đàng Trong vào thời gian đầu thế kỷ XVII. - Hải ngoại kỷ sự của Thích Đại Sán, Viện Đại học Huế, Ủy ban phiên dịch sử liệu Việt Nam xuất bản năm 1963. Hành trình tác giả ghi lại khi đi đến Đàng Trong, trong đó có đi qua vùng ven sông Hàn (Đà Nẵng) vào năm 1695 là những tư liệu hết sức quý về vùng đất này vào cuối thế kỷ XVII. - Phủ biên tạp lục của Lê Quý Đôn, nhà xuất bản Khoa học xã hội, xuất bản năm 1962, được Lê Quý Đôn viết năm 1776, trong đó có đề cập đến
13 nhiều vấn đề về tình hình ở Đàng Trong. Đặc biệt, tác giả đã thống kê các làng xã ở vùng đất này, trong đó có nhiều làng xã vùng ven sông Hàn. - Đại Nam nhất thống chí- tỉnh Quảng Nam của Quốc sử quán triều Nguyễn, Nha văn hóa – Bộ quốc gia giáo dục, Sài Gòn xuất bản năm 1964. Công trình cung cấp nhiều tư liệu về địa lý vùng đất Quảng Nam, trong đó có vùng ven sông Hàn vào thế kỷ XIX. - Lịch sử truyền giáo ở Việt Nam của Nguyễn Hồng, nhà xuất bản Hiện Tại, Sài Gòn xuất bản năm 1959, đã đề cập tới một số nguồn tư liệu về hoạt động truyền giáo ở Việt Nam trong đó có những hoạt động truyền giáo đầu tiên ở Đà Nẵng. - Cuốn luận văn cao học sử học có tên Lịch sử Đà Nẵng 1306-1950 của Võ Văn Dật, viết năm 1974 đã đề cập đến nhiều mặt của Đà Nẵng từ 1306 đến 1950. Đáng chú ý, người viết đã hệ thống được một số tư liệu, trong đó có tư liệu nước ngoài viết về Đà Nẵng, đề cập đến hoạt động thương nghiệp ở cảng Đà Nẵng và vùng ven sông Hàn vào thế kỷ XVIII, XIX. - Quảng Nam qua các thời đại của Phan Du, Ban tự nhiên – thư thị Hội cổ học Đà Nẵng xuất bản năm 1974, đã trình bày khái lược về lịch sử Quảng Nam qua các thời kỳ. - Tạp chí Đất Quảng, số 49, năm 1987, có bài viết “Quảng Nam- Đà Nẵng thế kỷ XIV-XV” của Võ Văn Thắng, đã đề cập tới quá trình sát nhập vùng đất Quảng Nam – Đà Nẵng vào Đại Việt. Tạp chí Đất Quảng, số xuân Kỷ Tỵ, năm 1989 có bài “Đà Nẵng thời Tây Sơn” của Nguyễn Văn Xuân được dịch từ bản du ký của phái đoàn Macartnay – Anh quốc nói về một số nét ở Đà Nẵng và vùng ven sông Hàn vào thời vua Nguyễn Quang Toản. - Luận án phó Tiến sỹ có tên Công cuộc khai khẩn và phát triển làng xã ở Bắc Quảng Nam từ thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XVIII của Huỳnh Công Bá, được bảo vệ năm 1996, bản lưu tại thư viện Tổng hợp thành phố Hồ Chí Minh. Công trình được chia làm 4 chương, trong đó chương 2 và chương 3 trình bày về công cuộc khai khẩn và phát triển làng xã ở vùng Bắc Quảng
14 Nam trong các thế kỷ từ XV đến giữa XVIII. Do quy mô nghiên cứu rất rộng nên tác giả chưa đề cập tới các làng xã cụ thể ở vùng ven sông Hàn. Tuy vậy, đề tài có thể kế thừa công trình này ở góc độ nhìn nhận sự thành lập làng xã vùng ven sông Hàn trong tính tổng thể của cả vùng Bắc Quảng Nam, để có sự so sánh, đối chiếu hợp lý, khách quan, khoa học. - Lịch sử Đà Nẵng của Dương Trung Quốc (chủ biên), nhà xuất bản Đà Nẵng xuất bản lần đầu năm 1996, tái bản vào năm 2001. Nội dung của tác phẩm này chủ yếu trình bày lịch sử Đà Nẵng từ năm 1858 đến nay, trong đó đáng chú ý là trình bày về cuộc kháng chiến chống Pháp của quân dân Đà Nẵng trong buổi đầu chống Pháp xâm lược. Đây là công trình mà các tư liệu công bố được kiểm chứng nghiêm túc, vì vậy đề tài có thể kế thừa một số tư liệu từ công trình này. - Thoại Ngọc Hầu và những cuộc khai phá miền đất Hậu Giang của Nguyễn Văn Hầu, nhà xuất bản Trẻ xuất bản năm 1999, đã đề cập một số nét về làng An Hải – quê hương của Thoại Ngọc Hầu Nguyễn Văn Thoại. - Xứ Đàng Trong lịch sử kinh tế-xã hội Việt Nam thế kỷ 17 và 18 của Li Tana, nhà xuất bản Trẻ xuất bản năm 1999, đã cung cấp nhiều tư liệu về tình hình Đàng Trong trong các thế kỷ XVII và XVIII. Đặc biệt tác giả đưa ra nhiều nhận định mới mẻ về chính quyền ở Đàng Trong. - Đô thị Việt Nam dưới thời Nguyễn của Nguyễn Thừa Hỷ, Đỗ Bang, Nguyễn Văn Đăng, nhà xuất bản Thuận Hóa, xuất bản năm 2000, trong đó Nguyễn Văn Đăng đã trình bày về đô thị Đà Nẵng dưới triều Nguyễn, khái quát về sự phát triển một số làng xã trung tâm, tạo cơ sở cho sự ra đời của đô thị Đà Nẵng . - Việt sử xứ Đàng Trong của Phan Khoang, nhà xuất bản thành Văn học, thành phố Hồ Chí Minh xuất bản năm 2001 đã trình bày nhiều mặt về lịch sử Đàng Trong dựa vào các nguồn sử liệu chính sử. Đây là một trong số ít công trình nghiên cứu về Đàng Trong của các sử gia Việt Nam.
15 - Nhân vật họ Lê trong lịch sử Việt Nam của Phạm Ngô Minh- Lê Duy Anh, nhà xuất bản Đà Nẵng xuất bản năm 2001. Phần liên quan tới đề tài, các tác giả đã đề cập tới dòng họ Lê ở Quảng Nam - Đà Nẵng, trong đó có họ Lê ở một số làng xã ven sông Hàn. Đây là nguồn tư liệu có thể kế thừa để tiến hành so sánh, đối chiếu trong việc nghiên cứu về các tộc họ ở vùng ven sông Hàn. - Tư liệu dạy học lịch sử địa phương Đà Nẵng của Nguyễn Văn Đoàn, in năm 2001, lưu tại phòng tư liệu – Khoa Lịch sử- Trường Đại học sư phạm Đà Nẵng. Công trình đã trình bày khái quát về lịch sử Đà Nẵng từ thời tiền sơ sử cho đến ngày nay, trong đó tác giả có khái quát về các làng xã ở Đà Nẵng. - Tạp chí Xưa và Nay, số 120, năm 2002 có bài: “Làng Nại Hiên Đông” của Lê Văn Hảo đã trình bày về sự hình thành của làng Nại Hiên Đông ở vùng ven sông Hàn và một số di tích lịch sử ở làng này. Tuy chỉ trình bày một cách khái lược nhưng bài viết cũng đã cung cấp một số tư liệu để tiến hành so sánh, đối chiếu khi tìm hiểu về làng Nại Hiên Đông. - Bán nguyệt san Xưa và Nay, nhà xuất bản Trẻ, xuất bản năm 2002, có bài: “Nguyễn Hoàng và bước mở cuộc Nam tiến của người Việt” của Keith Wtaylor. Trong bài viết này tác giả đã đề cập tới vai trò của Nguyễn Hoàng trong việc mở cõi của người Việt về phương Nam. - Bài viết “Mấy đặc điểm về làng xã Quảng Trị, Thừa Thiên –Huế, Quảng Nam, Đà Nẵng” của Huỳnh Công Bá đăng trên Nghiên cứu Huế, tập 4, xuất bản năm 2002. Tác giả đã nêu một số nét mang tính chất gợi mở về đặc điểm làng xã vùng Trung Trung Bộ. Đây là những gợi mở để tìm hiểu về vấn đề đặc điểm làng xã ở Đà Nẵng. - Bài viết “Thể chế chính quyền ở Đàng Trong dưới thời các chúa Nguyễn (thế kỷ XVI-XVIII)” của Trần Thị Vinh, đăng trên tạp chí Nghiên cứu lịch sử, số 341 (10), năm 2004, đã trình bày khá đầy đủ về bộ máy chính quyền của chúa Nguyễn ở Đàng Trong. Đây là nguồn tư liệu có thể kế thừa khi nghiên cứu về bộ máy làng xã.
16 - Lần giở lịch sử - văn hóa miền Thuận Quảng của Lê Duy Anh – Lê Hoàng Vinh, nhà xuất bản Đà Nẵng xuất bản năm 2004, đã trình bày khái quát về lịch sử vùng đất Thuận - Quảng sát nhập vào Đại Việt. Phần liên quan đến đề tài, tác giả có trình bày khái lược sự thành lập của một số làng xã ven sông Hàn. - Phố cảng Đà Nẵng (từ 1802 đến 1860) của Lưu Trang, nhà xuất bản Đà Nẵng xuất bản năm 2005. Đây là tác phẩm được xuất bản dựa trên luận án Tiến sĩ của tác giả được bảo vệ tại Đại học sư phạm Hà Nội năm 2004. Tác phẩm đã trình bày về sự hình thành của phố cảng Đà Nẵng, các hoạt động kinh tế, văn hóa, ngoại giao ở phố cảng Đà Nẵng trong nửa đầu thế kỷ XIX. Phần liên quan đến đề tài thuộc chương 1 (Đà Nẵng trước thế kỷ XIX) và một phần trong chương 2 (Phố cảng Đà Nẵng nửa đầu thế kỷ XIX), tác giả có khái quát sự thành lập một số làng xã ven sông Hàn tạo cơ sở cho sự hình thành phố cảng Đà Nẵng. Do không phải là trọng tâm của đề tài, nên tác giả chỉ nêu khái quát về sự hình thành các làng xã. Tuy vậy, đây là những tư liệu quan trọng để tiến hành so sánh, đối chiếu và kế thừa trong đề tài. - Đà Nẵng buổi đầu đánh Pháp (1858-1860) của Lưu Anh Rô, nhà xuất bản Đà Nẵng xuất bản năm 2005, đề cập đến một số hệ thống phòng thủ ở Đà Nẵng và cuộc kháng chiến của nhân dân Đà Nẵng chống lại sự xâm lược của quân Pháp. Đây là công trình nghiên cứu khá đầy đủ về cuộc tấn công của Pháp ở Đà Nẵng từ năm 1858 đến năm 1860. - Trong cuốn Thuận Hóa – Phú Xuân Thừa Thiên Huế 700 năm hình thành và phát triển,y do Hội khoa học lịch sử tỉnh Thừa Thiên Huế chủ trì, nhà xuất bản Chính trị quốc gia xuất bản năm 2010 đã tập hợp 44 bài tham luận tại Hội thảo khoa học 700 năm Thuận Hóa – Phú Xuân - Thừa Thiên Huế, trong đó có nhiều bài tham luận có liên quan tới đề tài như: “Đà Sơn- làng thành lập sớm ở châu Hóa vào thời Trần” của Lưu Trang đã trình bày về làng Đà Sơn- được xem là làng thành lập sớm nhất ở Đà Nẵng. Bài “Một số kết quả nghiên cứu về loại hình khẩn hoang vùng Thuận Quảng” của Huỳnh Công Bá,yyy đã
17 nêu lên những kết luận của tác giả trong quá trình nghiên cứu về việc khẩn hoang, lập làng ở vùng Thuận – Quảng, trong đó có việc chỉ ra quy luật khẩn hoang, lập làng ở vùng Thuận – Quảng. - Nghiên cứu địa bạ triều Nguyễn dinh Quảng Nam I,II (tỉnh Quảng Nam-TP. Đà Nẵng) của Nguyễn Đình Đầu, nhà xuất bản Đại học quốc gia thành phố Hồ Chí Minh xuất bản năm 2010. Tác phẩm đã dựa vào địa bạ triều Nguyễn để thống kê lại diện tích ruộng đất và tình hình sở hữu ruộng đất từng xã thôn ở Quảng Nam, Đà Nẵng trong đó có các làng xã ven sông Hàn. Đây là công trình nghiên cứu rất có giá trị và có những tư liệu quý mà đề tài có thể kế thừa, đặc biệt là về tình hình ruộng đất. Tóm lại, viết về các vấn đề liên quan đến đề tài đã có một số tác giả đề cập đến với những mức độ khác nhau, tuy nhiên chưa có công trình nào đề cập một cách hoàn chỉnh về quá trình hình thành và phát triển các làng xã ven sông Hàn (Đà Nẵng). Tuy vậy, đó là những nguồn tư liệu quý báu mà tác giả có thể kế thừa một cách nghiêm túc, cẩn trọng dựa trên cơ sở những kết quả nghiên cứu của bản thân. 3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu. 3.1 Đối tượng nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài này tập trung chủ yếu vào quá trình di cư, khai hoang lập ấp, thành lập các làng xã vùng ven sông Hàn của lưu dân người Việt; một số nét về tổ chức bộ máy làng xã, chế độ ruộng đất, các hoạt động kinh tế, văn hóa của cư dân các làng xã ven sông Hàn. Ngoài ra đề tài cũng khái quát về lịch sử Đà Nẵng để thấy được tính tổng thể của nó, đề cập tới một số hoạt động quốc phòng của triều Nguyễn ở vùng ven sông Hàn trước khi Pháp nổ súng xâm lược Việt Nam. 3.2 Phạm vi nghiên cứu. - Về mặt không gian.
18 Đề tài giới hạn trong phạm vi không gian các làng xã ở hai bên bờ sông Hàn (Đà Nẵng). Tuy nhiên trong quá trình nghiên cứu, đề tài chỉ tập trung nghiên cứu các làng xã tiêu biểu, có vai trò quan trọng đối với vùng ven sông Hàn và Đà Nẵng, dựa trên tính tổng thể. Luận văn cũng không chỉ dựa một cách duy nhất về cơ sở địa lý, việc nghiên cứu còn dựa trên cơ sở về lịch sử, văn hóa của những vùng đất có liên quan. - Về mặt thời gian. Đề tài này được giới hạn bởi hai mốc thời gian: + Mốc mở đầu từ thế kỷ XV, đây được xem là thời điểm bắt đầu quá trình thành lập các làng xã ở vùng Quảng Nam- Đà Nẵng trong đó có các làng xã ven sông Hàn. Thế kỷ XV có 2 mốc thời gian quan trọng: khởi đầu là năm 1402 khi nhà Hồ mở rộng lãnh thổ tới vùng Chiêm Động, Cổ Lũy (Quảng Nam, Quảng Ngãi ngày nay); tiếp theo là sự kiện năm 1471 khi vua Lê Thánh Tông tiến hành cuộc chiến mở rộng lãnh thổ về phương Nam. + Mốc kết thúc là giữa thế kỷ XIX, thời kỳ nhân dân ta bước vào cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp xâm lược, trong đó nhân dân các làng xã ven sông Hàn là những người đầu tiên đứng lên chiến đấu chống sự xâm lược của Pháp. 4. Nguồn tài liệu và phương pháp nghiên cứu. 4.1 Nguồn tư liệu. Đề tài đã kế thừa các nguồn tư liệu sau đây: - Tư liệu sách sử cổ: đó là các bộ sử biên niên thời quân chủ như: Đại Việt sử kí toàn thư, Khâm định Việt sử thông giám cương mục, Đại Nam thực lục, Quốc triều chính biên toát yếu. Ngoài ra, đề tài còn sử dụng tư liệu là các bộ địa chí cổ như: Ô châu cận lục, Phủ biên tạp lục, Đại Nam nhất thống chí. - Tư liệu văn bia, minh chuông: để thực hiện đề tài, tác giả tiến hành thu thập và khai thác các thông tin liên quan từ các văn bia, minh chuông được phát hiện ở vùng ven sông Hàn và các vùng phụ cận có liên quan. Tư liệu văn
19 bia bao gồm bia chùa, bia mộ, bia kỷ công trong đó có một số văn bia có niên đại từ thế kỷ XVII. Về minh chuông, mặc dù không nhiều và có niên đại muộn nhưng tác giả cũng cố gắng khai thác các thông tin có liên quan phục vụ cho đề tài. - Tư liệu địa bạ, bản đồ: Trong quá trình nghiên cứu, ngoài việc sử dụng công trình nghiên cứu về địa bạ đã được công bố của Nguyễn Đình Đầu, tác giả còn tiến hành thu thập thêm một số địa bạ được lưu giữ tại địa phương. Về bản đồ, đề tài khai thác các thông tin liên quan từ các bộ bản đồ như: Hồng Đức bản đồ, Thiên Nam tứ chí lộ đồ thư, Bình Nam đồ, Đại Nam nhất thống toàn đồ, Quảng Nam toàn đồ và một số bộ bản đồ có liên quan. - Tư liệu hồi ký: đề tài khai thác những thông tin liên quan từ các hồi ký của các thương nhân, tăng nhân, giáo sĩ nước ngoài khi đi qua Đà Nẵng và Đàng Trong, trong đó đáng chú ý là các hồi ký của các tác giả Cristophoro Borri, Thích Đại Sán, Macartnay… - Tư liệu gia phả, sắc phong, bộ lập làng: Về gia phả, luận văn khai thác các thông tin liên quan từ một số bộ gia phả của các tộc họ vùng ven sông Hàn. Về sắc phong, một số lượng lớn sắc phong còn được lưu giữ tại các đình làng thuộc các làng xã vùng ven sông Hàn được sử dụng làm tư liệu. Đó là những sắc phong thần, sắc phong tiền hiền. Về bộ lập làng, có một bộ lập làng còn được lưu giữ đã cung cấp nhiều thông tin về việc lập làng. - Tư liệu từ các công trình nghiên cứu liên quan: bao gồm các công trình nghiên cứu về quá trình Nam tiến của dân tộc, lịch sử Quảng Nam- Đà Nẵng và các công trình nghiên cứu về lịch sử địa phương, được xuất bản hoặc được đăng trên các báo, tạp chí, được trình bày tại các hội thảo khoa học có liên quan. - Tư liệu từ Internet: Đề tài khai thác nguồn tư liệu từ các Website có liên quan nhằm có thêm nhiều nguồn tư liệu để so sánh, đối chiếu. - Tư liệu thực địa: Đề tài sử dụng nguồn tư liệu thực địa phong phú được khai thác từ các di tích như đình làng, nhà thờ tiền hiền, chùa. Bên cạnh
20 đó, những tư liệu thông qua các hoạt động lễ hội, các hoạt động văn hóa dân gian khác ở vùng ven sông Hàn cũng được khai thác. Ngoài ra, tác giả còn tiến hành phỏng vấn những bậc cao niên, những người hiểu biết về lịch sử làng nhằm làm phong phú thêm nguồn tư liệu. 4.2 Phương pháp nghiên cứu. Để thực hiện đề tài, phương pháp lịch sử và phương pháp logic được xác định là những phương pháp chủ yếu được vận dụng trong quá trình nghiên cứu. Phương pháp lịch sử giúp làm rõ sự hình thành và phát triển các làng xã ven sông Hàn trong từng giai đoạn phát triển cụ thể của nó, trong những bối cảnh nhất định. Bên cạnh đó phương pháp lôgic góp phần làm rõ những vấn đề mang tính chất đặc trưng, riêng biệt ở vùng ven sông Hàn. Ngoài ra để hỗ trợ cho phương pháp lịch sử và phương pháp lôgic, đề tài còn sử dụng các phương pháp khác như: phương pháp thống kê phân tích, phương pháp tổng hợp, phương pháp so sánh đối chiếu, phương pháp mô tả, phương pháp điền dã và một số phương pháp liên ngành khác nhằm đi đến giải quyết vấn đề mang tính khách quan, phản ánh đúng bản chất của các sự kiện, hiện tượng. 5. Đóng góp của luận văn. Nghiên cứu về các làng xã ven sông Hàn, đề tài nhằm dựng lại quá trình hình thành và phát triển các làng xã ở khu vực, thông qua đó làm rõ vị trí quan trọng của vùng đất này đối với lịch sử Đà Nẵng, trong đó có sự ra đời của phố cảng Đà Nẵng. Thông qua tìm hiểu về quá trình hình thành, phát triển các làng xã ven sông Hàn, đề tài hy vọng góp phần bổ sung nguồn tư liệu về lịch sử Đà Nẵng giai đoạn trước thế kỷ XIX, đóng góp thêm tư liệu nhỏ trong việc nghiên cứu quá trình Nam tiến của dân tộc Việt. Luận văn cũng nhằm làm rõ những đóng góp của nhân dân các làng xã ven sông Hàn đối với lịch sử Đà Nẵng, đặc biệt là trong quá trình xây dựng