Luận văn Thạc sĩ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính: Giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên ở các trại giam khu vực Trung Trung Bộ

Chia sẻ: Vica999 Vica999 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:112

Thêm vào BST

Báo xấu

15
lượt xem 4
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là trên cơ sở nghiên cứu lý luận về GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên và khảo sát tình hình phạm nhân, cũng như GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên tại các trại giam vùng Trung Trung Bộ, đề xuất quan điểm và giải pháp tăng cường GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên vùng Trung Trung Bộ nói riêng và cả nước nói chung.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính: Giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên ở các trại giam khu vực Trung Trung Bộ

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ ................/............... ......../....... HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA MAI ĐÌNH PHONG GIÁO DỤC PHÁP LUẬT CHO PHẠM NHÂN LÀ NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN Ở CÁC TRẠI GIAM KHU VỰC TRUNG TRUNG BỘ LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH THỪA THIÊN HUẾ - NĂM 2018
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ ................/............... ......../....... HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA MAI ĐÌNH PHONG GIÁO DỤC PHÁP LUẬT CHO PHẠM NHÂN LÀ NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN Ở CÁC TRẠI GIAM KHU VỰC TRUNG TRUNG BỘ LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH Chuyên ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số: 60 38 01 02 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC: PGS. TS. LÊ THỊ HƯƠNG THỪA THIÊN HUẾ - NĂM 2018
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu khoa học độc lập của riêng tôi. Các số liệu sử dụng phân tích trong luận văn có nguồn gốc rõ ràng. Các kết quả nghiên cứu trong luận văn do tôi tự tìm hiểu, phân tích một cách trung thực, khách quan và phù hợp với thực tiễn tình hình công tác quản lý, giáo dục, cải tạo phạm nhân ở các trại giam nói chung cũng như phạm nhân là người chưa thành niên ở các trại giam khu vực Trung Trung Bộ, Tổng cục VIII, Bộ công an nói riêng. Các kết quả này chưa từng được công bố trong bất kỳ nghiên cứu nào khác. Thừa Thiên Huế, ngày tháng năm 2018 Học viên Mai Đình Phong
LỜI CẢM ƠN Trân trọng cảm ơn Cô giáo – PGS.TS Lê Thị Hương; quý thầy, cô giáo khoa Sau Đại học, Học viện Hành chính quốc gia và Phân viện Học viện Hành chính quốc gia khu vực miền Trung đã quan tâm giúp đỡ, hướng dẫn tận tình đầy trách nhiệm trong quá trình tác giả học tập, nghiên cứu và thực hiện luận văn. Đặc biệt, xin bày tỏ lòng biết ơn chân thành đến Đảng ủy, lãnh đạo, cán bộ chiến sĩ các đơn vị: Trại giam Xuân Hà, Trại giam Đồng Sơn, Trại giam Nghĩa An, Trại giam Bình Điền và Trại giam An Điềm đã tạo điều kiện, đóng góp những thông tin, số liệu vô cùng quý báu giúp tác giả hoàn thành luận văn này. Trân trọng cản ơn! Học viên Mai Đình Phong
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ................................................................................................................ 1 Chương 1. CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ GIÁO DỤC PHÁP LUẬT CHO PHẠM NHÂN LÀ NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN………………………7 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên…………………………………………………………………… 7 1.2. Các yếu tố cấu thành của giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên .............................................................................................................. 19 1.3. Các yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên .............................................................................................................. 26 Chương 2. THỰC TRẠNG GIÁO DỤC PHÁP LUẬT CHO PHẠM NHÂN LÀ NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN Ở CÁC TRẠI GIAM KHU VỰC TRUNG TRUNG BỘ ......................................................................................................... 32 2.1. Các yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên ở các trại giam khu vực Trung Trung Bộ .............................................. 32 2.2. Hoạt động giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên chấp hành án ở các trại giam khu vực Trung Trung Bộ .................................................. 44 2.3. Nhận xét về giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên ở các trại giam khu vực Trung Trung Bộ ........................................................................ 62 Chương 3. QUAN ĐIỂM VÀ GIẢI PHÁP TĂNG CƯỜNG GIÁO DỤC PHÁP LUẬT CHO PHẠM NHÂN LÀ NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN Ở CÁC TRẠI GIAM KHU VỰC TRUNG TRUNG BỘ ........................................................... 72 3.1. Quan điểm tăng cường giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên ....................................................................................................................... 72 3.2. Giải pháp tăng cường giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên ....................................................................................................................... 77 KẾT LUẬN .......................................................................................................... 94 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO PHỤ LỤC
DANH MỤC TỪ VIẾT TẮT ANQG An ninh Quốc gia ANTT An ninh trật tự CAND Công an nhân dân CBCS Cán bộ chiến sỹ CBGD Cán bộ giáo dục CBQG Cán bộ Quản giáo CHAPT Chấp hành án phạt tù GDPL Giáo dục pháp luật LHS Luật Hình sự NQTG Nội quy trại giam NXB Nhà xuất bản TG Trại giam THCS Trung học cơ sở THPT Trung học phổ thông THAHS Thi hành án hình sự THAHS & HTTP Thi hành án hình sự và Hỗ trợ tư pháp TTHS Tố tụng hình sự
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài “Vì lợi ích mười năm trồng cây, vì lợi ích trăm năm trồng người”, sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn nhắc nhở, đề cao và quan tâm đến sự nghiệp giáo dục, đặc biệt là giáo dục thế hệ trẻ nói chung và thanh thiếu niên nói riêng. Bởi vì đối với mỗi quốc gia, dù ở thời đại nào, thanh thiếu niên bao giờ cũng có vai trò hết sức to lớn, là tương lai của dân tộc, là lớp người kế tục sự nghiệp xây dựng và bảo vệ đất nước. Tuy nhiên, không thể phủ nhận một thực trạng thanh thiếu niên sống hời hợt, vô cảm, thiếu trách nhiệm, thậm chí sa ngã, hư hỏng đang diễn ra khá phổ biến hiện nay. Không ít người trẻ đắm chìm trong thế giới mạng của Internet như game online, facebook ... mà sao nhãng nhiệm vụ học tập, sống ảo tưởng, xa rời thực tế. Không ít người trẻ đua đòi, a dua chạy theo những phong trào "phản văn hóa" lai căng khiến tâm hồn, nhân cách trở nên méo mó, lệch lạc. Không ít người trẻ có lối sống ích kỉ chỉ biết nhận mà không biết cho, chỉ biết hưởng thụ mà không chịu cống hiến, trốn tránh nghĩa vụ quân sự, chỉ lo vun vén cho lợi ích bản thân mà quên đi nghĩa vụ đối với đất nước. Đáng báo động hơn, khi nhiều năm trở lại đây, báo chí liên tục đưa tin về những vụ án giết người tàn bạo, dã man gây rúng động dư luận mà thủ phạm là những người trẻ tuổi. Chúng ta cảm thấy hoang mang, phẫn nộ khi nghe nhắc đến những cái tên của những kẻ sát nhân máu lạnh tuổi thanh thiếu niên như Lê Ngọc Chung (16 tuổi), Phạm Đình Cử, Nguyễn Văn Trọng (14 tuổi) ... Theo tổng kết sơ bộ của Tổng cục Cảnh sát phòng chống tội phạm (Bộ Công an), có hơn 75% tội phạm hình sự là thanh thiếu niên, chỉ trong 6 năm (từ 2007 đến 2013) cả nước xảy ra 63.600 vụ án hình sự do 94.300 đối tượng là người chưa thành niên gây ra, tăng gần 4.300 vụ án so với 6 năm trước đó [16]. Điều đáng nói là so với những năm trước, đối tượng phạm tội ngày càng trẻ hóa, hành vi phạm tội cũng như tính chất mức độ phạm tội ngày càng nghiêm trọng hơn. Thủ đoạn phạm tội không còn đơn thuần là bồng bột, thiếu suy nghĩ mà có sự tính toán, chuẩn bị kĩ càng, thậm chí có tổ chức thành các băng, ổ, nhóm hành động phạm tội mất nhân tính. Đây là một 1
vấn đề lớn mà toàn xã hội phải quan tâm, một thực trạng đáng báo động về giáo dục văn hóa và lối sống cho thanh thiếu niên. Hàng loạt vụ phạm tội của một bộ phận người trẻ gần đây đang dấy lên sự lo ngại về tình trạng gia tăng bạo lực trong giới trẻ, tội phạm đang bị trẻ hóa. Tình trạng ấy cũng dẫn đến hệ lụy tất yếu là phạm nhân là người chưa thành niên phạm tội đến các trại giam chấp hành án ngày càng gia tăng. Điều này gây không ít khó khăn cho công tác quản lý, giáo dục của cán bộ trại giam, đặc biệt là GDPL bởi GDPL không chỉ dừng lại ở mục đích là giáo dục cho phạm nhân là người chưa thành niên biết tuân thủ NQTG, không vi phạm kỉ luật trong thời gian chấp hành án mà mục đích cao cả đặt ra là trang bị cho những đối tượng này những kiến thức pháp luật, ý thức tuân thủ pháp luật để họ nhìn ra sai phạm của mình, khi hết án có kiến thức và ý chí làm lại cuộc đời không đi vào con đường tái phạm tội. Chính vì thế, GDPL cho phạm nhân nói chung và GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên phạm tội nói riêng là một trong những nhiệm vụ hết sức quan trọng của lực lượng Cảnh sát THAHS & HTTP. Trong những năm qua, được sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, dưới sự chỉ đạo sát sao của Tổng cục VIII và lãnh đạo các trại giam, GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên đã đạt được nhiều kết quả đáng khích lệ. Nhiều phạm nhân là người chưa thành niên đã có sự chuyển biến trong nhận thức, tư tưởng, tích cực tham gia học tập, cải tạo, học nghề, có kiến thức pháp luật và có ý thức tuân thủ NQTG. Dù vậy, bên cạnh kết quả đạt được, công tác GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên phạm tội còn rất nhiều hạn chế, nhược điểm nhất định, như vẫn còn phạm nhân bỏ trốn khỏi trại giam, còn có phạm nhân vi phạm nội quy, quy chế trại giam, vẫn có phạm nhân phạm tội mới sau khi mãn hạn CHAPT... Hạn chế đó do từ chính đối tượng được giáo dục còn thiếu hiểu biết, tuổi đời còn non trẻ, thiếu kinh nghiệm sống, thiếu tư tưởng, nghị lực. Một mặt do chính chủ thể tiến hành gây ra bởi trình độ hạn chế, thiếu tinh thần trách nhiệm, tổ chức giáo dục mang tính chiếu lệ, đại khái, không có lòng tin vào GDPL cho số đối tượng là người chưa thành niên phạm tội. 2
Xuất phát từ tình hình trên, tác giả nhận thấy, việc nghiên cứu lý luận về GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên, khảo sát, đánh giá thực trạng, nguyên nhân, chỉ ra những yếu tố ảnh hưởng tới công tác này để trên cơ sở đó, đề xuất các quan điểm và giải pháp nâng cao hiệu quả GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên trong các trại giam hiện nay là một việc làm có ý nghĩa thiết thực góp phần quan trọng vào công tác giáo dục thế hệ trẻ nói chung và thanh thiếu niên nói riêng. Vì thế, việc nghiên cứu đề tài: “Giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên ở các trại giam khu vực Trung Trung Bộ” là hoàn toàn mang tính cấp thiết cả trên phương diện lý luận và thực tiễn. 2. Tình hình nghiên cứu GDPL là một trong những nội dung quan trọng của Khoa học Lý luận và lịch sử Nhà nước và pháp luật; GDPL cho phạm nhân cũng là một vấn đề được nhiều nhà nghiên cứu quan tâm, tìm hiểu nhằm tìm ra nhiều giải pháp nâng cao hiệu quả công tác GDPL cho phạm nhân trong các trại giam. Ta có thể thấy có một số công trình nghiên cứu cụ thể như: Luận án Giáo dục pháp luật cho phạm nhân trong các trại giam ở Việt Nam của Tiến sỹ Ngô Văn Trù; Luận án Vai trò giáo dục pháp luật đối với phạm nhân đang chấp hành án tại các trại giam thuộc Bộ Công an của Tiến sỹ Dương Văn Đại; Luận văn thạc sĩ của tác giả Đàm Văn Quyến: Nâng cao hiệu quả công tác giáo dục pháp luật cho phạm nhân tại trại giam Nam Hà theo chức năng của lực lượng cảnh sát Thi hành án và hỗ trợ thi pháp;… cùng nhiều bài viết trên các trang báo, tạp chí như: Tăng cường giáo dục pháp luật cho các đối tượng tù và lang thang cơ nhỡ của tác giả Nguyễn Hưng trên Báo Mới ngày 17/10/2017; Tăng cường giáo dục pháp luật cho người đang chấp hành hình phạt tù của tác giả Hoàng Duy in trên Báo Mới ngày 24/10/2017… Tất cả đã trình bày, giới thiệu về công tác GDPL cho phạm nhân nói chung một cách khá đầy đủ và có hệ thống. Đó là nền lí luận quý báu mà thế hệ nghiên cứu đi sau như chúng tôi được tiếp thu và có những học hỏi, vận dụng trong quá trình thực hiện đề tài. Mặt khác, trước thực trạng trẻ vị thành niên phạm tội ngày càng gia tăng, tội phạm vị thành niên ngày một trở thành vấn đề nhức nhối, vấn đề giáo dục phạm 3
nhân vị thành niên trở thành vấn đề “nóng”, đã có nhiều tác giả quan tâm nghiên cứu và có những bài viết, công trình có giá trị. Có thể kể đến như: Phòng ngừa thanh thiếu niên phạm tội của Giáo sư, Tiến sỹ Nguyễn Xuân Yêm, Giám đốc Học viện Cảnh sát nhân dân của NXB CAND năm 2004; Luận văn Nâng cao hiệu quả công tác giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên ở các trại giam thuộc Tổng cục VII, Bộ Công an của tác giả Lê Thị Minh Trang; Nâng cao hiệu quả công tác giáo dục phạm nhân là người chưa thành niên tại các Trại giam thuộc Bộ Công an của tác giả Ngô Xuân Phương - Nguyễn Thị Tuyết Mai in trên tạp chí Khoa học và quản lý, giáo dục tội phạm số 28/11/2017. Trong những công trình, bài viết trên, các tác giả đã đề cập đến công tác GDPL cho phạm nhân và đã khoanh vùng đối tượng phạm tội, phạm nhân là những người chưa thành niên, tuy nhiên chỉ mới dừng lại ở một số địa bàn nhất định chứ chưa có sự nghiên cứu đầy đủ, kĩ lưỡng ở khu vực Trung Trung Bộ. Có thể nói, các tác giả đã gợi mở đến vấn đề GDPL cho phạm nhân, tuy nhiên, đó mới là những khảo sát chung chung, chứ chưa có sự khai thác trọng tâm và đi vào phạm vi đối tượng cụ thể trên những địa bàn khu vực trại giam xác định, cụ thể ở đây là khu vực Trung Trung Bộ. Đi sâu nghiên cứu đề tài “Giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên ở các trại giam khu vực Trung Trung Bộ” là một hướng nghiên cứu hứa hẹn nhiều khám phá, phát hiện thú vị và mới mẻ. 3. Mục đích, nhiệm vụ nghiên cứu đề tài 3.1. Mục đích nghiên cứu Trên cơ sở nghiên cứu lý luận về GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên và khảo sát tình hình phạm nhân, cũng như GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên tại các trại giam vùng Trung Trung Bộ, đề xuất quan điểm và giải pháp tăng cường GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên vùng Trung Trung Bộ nói riêng và cả nước nói chung. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Để đạt được mục đích trên, trong quá trình nghiên cứu cần giải quyết những nhiệm vụ cụ thể sau: 4
- Hệ thống hóa cơ sở lý luận về GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên như: Khái niệm, đặc điểm, vai trò, nội dung, hình thức, phương pháp và các yếu tố bảo đảm GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên. - Phân tích đặc điểm tình hình phạm nhân là người chưa thành niên và thực trạng GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên đang chấp hành án tại các trại giam khu vực Trung Trung Bộ thuộc Tổng cục VIII, Bộ Công an trên các phương diện tổ chức quản lý, giáo dục, kết quả đạt được, ưu điểm, tồn tại, nguyên nhân. - Đề xuất quan điểm và giải pháp tăng cường GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên chấp hành án tại các trại giam thuộc khu vực Trung Trung Bộ nói riêng cũng như các trại giam trong cả nước nói chung. 4. Đối tượng, phạm vi nghiên cứu đề tài 4.1. Đối tượng nghiên cứu GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên đang chấp hành án tại các trại giam thuộc khu vực Trung Trung Bộ dưới góc độ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính. 4.2. Phạm vi nghiên cứu - Thời gian: Từ năm 2010 đến nay. - Không gian: Các trại giam khu vực Trung Trung Bộ thuộc Tổng cục VIII, Bộ Công an. - Nội dung: Các quy định pháp luật liên quan đến GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên. 5. Phương pháp nghiên cứu đề tài Đề tài được nghiên cứu dựa trên cơ sở phương pháp luận chủ nghĩa Mác - Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh cùng với quan điểm của Đảng và Nhà nước trong GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên đang CHAPT tại các trại giam khu vực Trung Trung Bộ nói riêng, phạm nhân nói chung. Trong quá trình thực hiện, đề tài còn sử dụng một số phương pháp cụ thể như quan sát, thống kê, tổng hợp, phân tích, so sánh, chuyên gia, tọa đàm… Trong đó đặc biệt sử dụng phương pháp thống kê, nghiên cứu điển hình. 5
6. Ý nghĩa khoa học của đề tài - Về lý luận: Kết quả nghiên cứu của đề tài góp phần bổ sung hoàn thiện hệ thống lý luận về GDPL cho phạm nhân nói chung, GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên nói riêng. Đồng thời, đề tài cũng là tài liệu tham khảo, sử dụng, phục vụ cho công tác học tập, nghiên cứu, giảng dạy trong các trường CAND, trường Luật, Học viện HCQG... góp phần làm phong phú thêm lý luận chuyên ngành. - Về thực tiễn: Qua nghiên cứu đề tài tìm hiểu những đặc điểm, phát hiện những khó khăn, vướng mắc làm hạn chế hiệu quả GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên khu vực Trung Trung Bộ nói riêng. Từ đó, đưa ra các kiến nghị, giải pháp có cơ sở giúp cho các đơn vị trại giam vùng Trung Trung Bộ nói riêng cũng như các trại giam trên cả nước nói chung nghiên cứu, tham khảo, vận dụng vào thực tế công tác của đơn vị mình. Đồng thời là nguồn tài liệu phục vụ cho nghiên cứu, học tập của chuyên ngành Cảnh sát THAHS & HTTP trong các trường CAND, trường Luật, Học viện Hành chính Quốc gia.. 7. Kết cấu của đề tài Ngoài phần mở đầu, kết luận, phần phụ lục và danh mục tham khảo đề tài được chia làm 3 chương: Chương 1: Cơ sở lý luận và pháp lý về giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên. Chương 2: Thực trạng giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên ở các trại giam khu vực Trung Trung Bộ. Chương 3: Quan điểm và giải pháp tăng cường giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên ở các trại giam khu vực Trung Trung Bộ. 6
Chương 1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ GIÁO DỤC PHÁP LUẬT CHO PHẠM NHÂN LÀ NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN 1.1. Khái niệm, đặc điểm, vai trò của giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên 1.1.1. Khái niệm phạm nhân và phạm nhân là người chưa thành niên - Khái niệm phạm nhân Về nguồn gốc xuất xứ, phạm nhân là một từ Hán - Việt dùng để chỉ người phạm tội. Theo từ điển Tiếng Việt - NXB Khoa học xã hội Hà Nội năm 1988 đã đưa ra khái niệm về phạm nhân: “Phạm nhân là người có tội bị xử án và đang ở tù” [23]. Trong từ điển nghiệp vụ phổ thông - Viện Khoa học Công an năm 1977 cũng nêu: “Phạm nhân là người phạm tội khi Tòa án xét xử đang chấp hành án tại trại giam”. Theo từ điển Luật học thì phạm nhân được định nghĩa như sau: phạm nhân theo nghĩa rộng là người đã bị Tòa án hình sự tuyên xử là đã phạm tội và bị hình phạt, bản án đã có hiệu lực pháp luật. Theo nghĩa hẹp, phạm nhân là người đã bị Tòa án phạt tù và đang bị giam giữ hoặc bị án tử hình [24]. Tại khoản 2, Điều 3, Chương 1 của Luật THAHS được Quốc hội khóa XII, kỳ họp thứ 7 thông qua ngày 17/6/2010 và chính thức có hiệu lực từ ngày 01/7/2011 có nêu: “phạm nhân là người đang chấp hành án phạt có thời hạn, tù chung thân” [30]. Như vậy, các khái niệm trên đều đưa ra những nét cơ bản về phạm nhân. Đó là những người đã thực hiện hành vi phạm tội, xâm hại đến các mối quan hệ xã hội được LHS bảo vệ. Họ bị Tòa án xét xử, kết tội và buộc phải vào trại giam chấp hành án (tù chung thân hoặc tù có thời hạn). Theo lẽ đó, tác giả đồng nhất quan điểm một người được coi là phạm nhân khi họ phạm tội, bị Tòa án kết án phạt tù và được đưa đến các trại giam để chấp hành án. 7
Phạm nhân là những công dân có địa vị pháp lý đặc biệt khác với những công dân bình thường ngoài xã hội. Trong thời gian chấp hành bản án, họ bị tước và hạn chế một số quyền công dân theo pháp luật quy định. Mọi hành động của họ đều phải tuyệt đối tuân thủ nội quy, quy định của Luật THAHS, của trại giam. Tuy nhiên, phạm nhân vẫn được pháp luật bảo đảm một số quyền như quyền sống, quyền được học tập, lao động kể cả những quyền khiếu nại, tố cáo... Dưới góc độ tâm lý, phạm nhân cũng được coi là những công dân đặc biệt, ở họ hình thành những nét tâm lý tiêu cực, chứa đựng những suy nghĩ lệch lạc với các chuẩn mực đạo đức xã hội, đi ngược lại lợi ích chung của dân tộc, cộng đồng. - Khái niệm người chưa thành niên NCTN có vai trò quan trọng đối với sự phát triển của một đất nước, quốc gia, dân tộc; chính vì vậy người chưa thành niên là đối tượng dành được sự quan tâm đặc biệt của toàn xã hội. Hầu hết các quốc gia đều thống nhất cùng quan điểm: người chưa thành niên là những người chưa hoàn toàn phát triển đầy đủ về thể chất, nhân cách, chưa có các quyền và nghĩa vụ như một công dân bình thường. Pháp luật của mỗi quốc gia quy định không hoàn toàn giống nhau về độ tuổi của người chưa thành niên. Theo Điều 1 Công ước quốc tế về Quyền trẻ em được Đại hội đồng Liên hợp quốc thông qua ngày 20/11/1989 đã khẳng định: “Trong phạm vi công ước này, trẻ em có nghĩa là người dưới 18 tuổi, trừ trường hợp luật pháp áp dụng đối với trẻ em có quy định tuổi thành niên sớm hơn”. Như vậy, theo quan điểm của Liên hợp quốc thì người chưa thành niên là người dưới 18 tuổi. Tuy nhiên, xuất phát từ sự khác biệt về thể chất, ý thức pháp luật và quan điểm luật pháp của từng quốc gia, độ tuổi của người chưa thành niên được quy định khác nhau. Ví dụ như ở Sinhgapo và ở Anh độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự là 8 tuổi; ở Mỹ, Ai Cập và Irac độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự là 7 tuổi; ở Pháp là 13 tuổi; ở Nga là 14 tuổi; Thụy Điển là 15 tuổi… [34]. Việc quy định độ tuổi chịu trách nhiệm hình sự không chỉ phản ánh chính sách hình sự của Nhà nước đối với người chưa thành niên phạm tội mà còn xuất phát từ sự trưởng thành của con người theo độ tuổi của họ. Mỗi con người bình thường phải đến một độ tuổi nhất định mới có thể hình 8
thành và phát triển khả năng nhận thức, khả năng điều khiển hành vi của bản thân phù hợp với những đòi hỏi, yêu cầu của xã hội. Và lúc này mới đặt ra vấn đề trách nhiệm hình sự đối với họ. Việt Nam thừa nhận Công ước quốc tế trong quy định về quyền trẻ em nhưng căn cứ vào điều kiện, hoàn cảnh thực tế của Việt Nam để quy định độ tuổi của người chưa thành niên. Độ tuổi của người chưa thành niên được xác định thống nhất trong các văn bản pháp luật như Hiến pháp, Bộ luật LHS, Bộ luật TTHS, Bộ luật Lao động, Bộ luật Dân sự, Luật Xử lý vi phạm hành chính… Theo đó, độ tuổi của người chưa thành niên ở Việt Nam được quy định là dưới 18 tuổi và có những chế định pháp luật riêng đối với người chưa thành niên trong từng lĩnh vực cụ thể, chẳng hạn như: Tại Điều 18, Bộ luật Dân sự quy định: “Người từ đủ 18 tuổi trở lên là người thành niên. Người chưa đủ 18 tuổi là người chưa thành niên”. Theo Điều 12, Bộ luật LHS Việt Nam quy định: “Người từ đủ 16 tuổi trở lên phải chịu trách nhiệm hình sự về mọi tội phạm, trừ những tội phạm mà Bộ luật này có quy định khác. Người từ đủ 14 tuổi đến dưới 16 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự về tội phạm rất nghiêm trọng, tội phạm đặc biệt nghiêm trọng quy định tại một trong các điều 123, 134, 141, 142, 143, 144, 150, 151, 168, 169, 170, 171, 173, 178, 248, 249, 250, 251, 252, 265, 266, 286, 287, 289, 290, 299, 303 và 304 của Bộ luật này” [27]. Tuy nhiên, người chưa thành niên (dưới 18 tuổi) do chưa phát triển đầy đủ, hoàn thiện về thể chất, tinh thần, chưa có đầy đủ các quyền và nghĩa vụ công dân nên hình phạt do pháp luật quy định sẽ thấp hơn người phạm cùng tội danh nhưng đã thành niên. Đó cũng thể hiện tính nhân đạo của Đảng và Nhà nước đồng thời phù hợp với sự phát triển của từng lứa tuổi [27]. - Khái niệm phạm nhân là người chưa thành niên Theo khoản 2, Điều 3, Chương 1, Luật THAHS nêu rõ: “Phạm nhân là người đang CHAPT có thời hạn, tù chung thân”. Theo cách hiểu đó phạm nhân là người 9
chưa thành niên trước hết là những người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi phạm tội, bị kết án phạt tù và đang chấp hành án tại các trại giam [30]. Tội phạm là những hành vi nguy hiểm cho xã hội do người có năng lực trách nhiệm hình sự thực hiện một cách cố ý hoặc vô ý mà xâm phạm đến các quan hệ xã hội được LHS bảo vệ. Người chưa thành niên phạm tội là những người thực hiện hành vi phạm tội khi chưa đủ 18 tuổi. Đó là những người chưa phát triển đầy đủ về thể chất, tinh thần, tâm sinh lý, họ chưa có sự nhận thức đúng đắn về hậu quả do hành vi của mình gây ra. Theo khoản 5, khoản 6, Điều 91 Bộ Luật LHS 2015, được sửa đổi, bổ sung năm 2017 và có hiệu lực từ ngày 01/01/2018 quy định: “Không xử phạt tù chung thân hoặc tử hình đối với người dưới 18 tuổi phạm tội. Tòa án chỉ áp dụng hình phạt tù có thời hạn đối với người dưới 18 tuổi phạm tội khi xét thấy các hình phạt và biện pháp giáo dục khác không có tác dụng răn đe, phòng ngừa. Khi xử phạt tù có thời hạn, Tòa án cho người dưới 18 tuổi phạm tội được hưởng mức án nhẹ hơn mức án áp dụng đối với người đủ 18 tuổi trở lên phạm tội tương ứng và với thời hạn thích hợp ngắn nhất. Không áp dụng hình phạt bổ sung đối với người dưới 18 tuổi phạm tội” [27]. So với các phạm nhân khác thì phạm nhân là người chưa thành niên có một số đặc điểm riêng biệt như: Về lứa tuổi: Phạm nhân là người chưa thành niên là những người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi, là lứa tuổi thấp nhất so với các phạm nhân khác đang chấp hành án tại các trại giam. Về tâm lý: Xuất phát từ đặc điểm của lứa tuổi nên các phạm nhân là người chưa thành niên thường bồng bột, non nớt, thiếu chín chắn, dễ bị ảnh hưởng bởi mọi người và môi trường xung quanh, dễ bị kích động, lôi kéo. Phạm nhân là người chưa thành niên đang ở giai đoạn hình thành cái “tôi”, luôn mong muốn được thể hiện, khẳng định mình. Chính đặc điểm tâm lý này, nếu có biện pháp giáo dục phù hợp, CBGD dễ tác động vào kết cấu tâm lý chưa mấy bền vững của phạm nhân là người chưa thành niên từ đó giúp họ nhận ra sai phạm, đẩy lùi mặt tiêu cực, phát huy yếu tố tích cực trong nhân cách của họ. 10
- Về nhận thức: Do ở độ tuổi còn nhỏ, ít kinh nghiệm cuộc sống nên nhận thức của phạm nhân là người chưa thành niên gắn liền và thông thường tỷ lệ thuận với trình độ văn hóa của họ. Số phạm nhân là người chưa thành niên mù chữ, biết đọc, biết viết hoặc mới học hết cấp 1, cấp 2 phần lớn có nhận thức thấp kém, mơ hồ về mọi mặt của cuộc sống. Nhận thức về lối sống, tác phong sinh hoạt, ý thức tổ chức kỷ luật, ý thức tuân thủ pháp luật, quy tắc cộng đồng… đều tự do, bừa bãi, thậm chí đi ngược lại với các chuẩn mực đạo đức xã hội. Đáng quan tâm và lo ngại nhất là nhận thức về pháp luật cũng như ý thức tôn trọng, tuân thủ pháp luật của phạm nhân là người chưa thành niên rất hạn chế. Đây là một trong những nguyên nhân dẫn đến hành vi phạm tội ở lứa tuổi chưa thành niên. Phần lớn phạm nhân là người chưa thành niên coi các quy định của pháp luật là sự gò bó, mất tự do của bản thân, hạn chế sự phát triển của bản thân, chỉ là những quy định mang tính hình thức. Khi bị kết án phạt tù phải vào trại giam chấp hành án nhiều phạm nhân là người chưa thành niên còn cho rằng mình không phạm tội, sợ hãi mà chấp hành các quy định của trại giam, mệnh lệnh cán bộ chứ thực sự không hiểu biết việc chấp hành tốt có ý nghĩa như thế nào đối với bản thân, gia đình và xã hội. - Về tình cảm Đời sống tình cảm của người chưa thành niên nói chung rất đa dạng và phong phú, có thể nói lứa tuổi này có nhu cầu tình cảm cao bao gồm cả tình bạn, tình yêu, tình đồng hương… Đối với phạm nhân là người chưa thành niên nét nổi bật trong tình cảm của họ là tính thích được chia sẻ, kết bạn. Đặc điểm về tình cảm này do đặc trưng của lứa tuổi; một phần do phải xuất thân từ những gia đình không hoàn thiện, kinh tế khó khăn, một số bị bỏ rơi hoặc gia đình ở xa xôi, nghèo khó không có điều kiện thăm nom; một phần do đời sống đơn điệu trong trại giam vì vậy họ thường thiếu thốn tình cảm, mong muốn được chia sẻ, kết giao. Nhiều phạm nhân ít được thăm gặp, nhận quà từ gia đình, nhưng khi có quà họ thường thích được chia sẻ cho các phạm nhân khác cùng buồng, cùng đội, chứ không sử dụng một mình. Phạm nhân là người chưa thành niên có xu hướng kết giao, tụ họp thành các nhóm cùng sở thích, 11
cùng quê, quan hệ khăng khít, có ảnh hưởng đến tư tưởng, tình cảm, hành vi của nhau. - Về nhu cầu Theo từ điển tâm lý, nhu cầu là sự đòi hỏi, là điều kiện cần thiết để đảm bảo sự tồn tại và phát triển, nhu cầu được thỏa mãn thì dễ chịu, thiếu hụt thì khó chịu, cẳng thẳng, ấm ức. Khi vào trại giam chấp hành án, hoàn cảnh sống thay đổi khác trước, nhiều quan hệ, thói quen sinh hoạt, nhu cầu hàng ngày không được đáp ứng như mong muốn. Có rất nhiều nhu cầu, tuy nhiên có thể chia thành ba dạng cơ bản đó là nhu cầu về vật chất, nhu cầu về tinh thần và nhu cầu về hoạt động. - Về tâm trạng Tâm trạng là hiện tượng tâm lý, là thái độ cảm xúc của con người nảy sinh dưới sự tác động của hoàn cảnh sống, nó ảnh hưởng đến hoạt động tâm lý khác cũng như hoạt động sống của con người. Ví dụ tâm trạng vui vẻ, thoải mái thì sẽ có những hành vi tích cực, đúng đắn; tâm trạng bất mãn, không vui dễ nảy sinh những hành vi tiêu cực. Tâm trạng của phạm nhân là người chưa thành niên chịu ảnh hưởng mạnh mẽ của môi trường trại giam, phản ảnh đầy đủ các yếu tố của điều kiện sống như yếu tố ăn, ở, mặc, lao động, học tập… trong trại giam. Tâm trạng của phạm nhân là người chưa thành niên khác nhau tại các thời điểm, cụ thể qua khảo sát thực tế tâm trạng của họ tại ba thời điểm đó là mới vào trại giam chấp hành án, trong quá trình chấp hành án và chuẩn bị hết án có các nét cơ bản khác nhau. Tâm trạng của phạm nhân ảnh hưởng đến hành vi, thái độ chấp hành án của phạm nhân đó, vì vậy chủ thể giáo dục cần nghiên cứu để nắm được tâm trạng cùng các biểu hiện của tâm trạng tại các thời điểm để có tác động tâm lý phù hợp, giúp họ định hướng hành vi tránh đi vào tiêu cực, vi phạm NQTG. 1.1.2. Khái niệm và đặc điểm giáo dục pháp luật cho phạm nhân là người chưa thành niên Trại giam là nơi chấp hành hình phạt tù của người bị kết án tù có thời hạn và tù chung thân. Như vậy, có thể hiểu phạm nhân là những người phạm tội đã bị Tòa 12
án tuyên án phạt tù, bản án đã có hiệu lực pháp luật và đang chấp hành án tại các trại giam. Không coi là phạm nhân đối với những người được miễn, hoãn, tạm đình chỉ chấp hành hình phạt tù hoặc vì một lí do nào đó không phải chấp hành bản án tại trại giam. Trong thời gian chấp hành hình phạt tù phạm nhân bị quản lý, giam giữ nghiêm ngặt, chặt chẽ và được GDCD, văn hóa, pháp luật, đạo đức… để trở thành những công dân có ích cho xã hội. GDPL cho phạm nhân nói chung và GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên nói riêng liên quan đến đường lối, chính sách của Đảng, pháp luật của Nhà nước và đặc biệt liên quan đến quyền của công dân. Vì vậy, trong quá trình tiến hành GDPL cho phạm nhân cũng như phạm nhân là người chưa thành niên phải tuyệt đối tuân thủ các văn bản quy phạm pháp luật điều chỉnh lĩnh vực này. Giáo dục phạm nhân nói chung và GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên nói riêng thực chất là công tác giáo dục lại, quá trình này có nhiệm vụ cực kì quan trọng đó là nhằm phát hiện, sửa chữa những tư tưởng, tình cảm, thói quen, hành vi xấu; hình thành ở phạm nhân những nhận thức mới phù hợp với các chuẩn mực đạo đức xã hội và hệ thống luật pháp trật tự xã hội hiện hành. Công tác giáo dục phạm nhân cũng như GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên không chỉ thể hiện bản chất nhân đạo của Đảng và Nhà nước mà còn mang tính phòng ngừa xã hội sâu sắc, lâu dài. Đối với phạm nhân là người chưa thành niên, GDPL càng có ý nghĩa quan trọng. Phần lớn ở lứa tuổi dưới 18, họ chưa có nhận thức đúng đắn, đầy đủ về các quy định của pháp luật, chưa ý thức được hậu quả, tính chất nguy hiểm do hành vi phạm tội của mình gây ra. Thiếu kiến thức pháp luật, thiếu kinh nghiệm sống, bồng bột, non nớt trong suy nghĩ nhận thức cùng với sự hạn chế về mặt giáo dục của gia đình, nhà trường, tác động của các mặt trái tiêu cực trong xã hội đã dẫn họ đi vào con đường phạm tội. GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên là một quá trình lâu dài được tiến hành từ khi phạm nhân vào trại giam chấp hành án đến khi họ chấp hành xong bản án trở về với gia đình, cộng đồng xã hội. Trong thời gian này nhiệm vụ của lực 13
lượng Cảnh sát THAHS & HTTP là phải cung cấp cho phạm nhân là người chưa thành niên những kiến thức cơ bản về chính trị, xã hội, văn hóa, các quy định của pháp luật, các quyền và nghĩa vụ của phạm nhân cũng như của công dân… để phạm nhân là người chưa thành niên nhận thức được hành vi của mình là đi ngược lại các chuẩn mực đạo đức xã hội, chà đạp lên các truyền thống đạo lý của dân tộc. Từ đó, họ thừa nhận tính đúng đắn của bản án, tích cực chấp hành các quy định của trại giam, tự giác học tập, lao động, lập công chuộc tội, trở thành những công dân có ích cho xã hội. Như vậy, có thể hiểu: GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên ở trại giam là quá trình lực lượng Cảnh sát THAHS & HTTP sử dụng tổng hợp các biện pháp theo quy định của pháp luật, phù hợp với điều kiện, khả năng nhận thức, đặc điểm tâm lý của phạm nhân là người chưa thành niên để tác động, hình thành ở họ những hiểu biết đúng đắn về các quy định của pháp luật làm cho họ nhận thức được tội lỗi, ăn năn hối cải, từ đó xây dựng thói quen sống và làm việc tuân theo pháp luật. GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên có ý nghĩa hết sức quan trọng không chỉ trong thời gian phạm nhân chấp hành án ở trại giam mà kết quả của công tác này còn phát huy tác dụng khi phạm nhân hết án trở về với cuộc sống xã hội. Khác với công tác GDPL cho những công dân bình thường ngoài xã hội hay công tác GDPL được tiến hành trong các trường phổ thông, đại học, GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên được tiến hành với những đặc điểm mang tính đặc thù và chắc chắn điều này sẽ ảnh hưởng tới nội dung, phương pháp giáo dục và cả chất lượng của công tác này. GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên có các đặc điểm sau đây: - GDPL cho phạm nhân là người chưa thành niên được tiến hành trong môi trường đặc biệt là trại giam. Trại giam là những công cụ đặc biệt của nhà nước để tổ chức thi hành án phạt tù đối với người phạm tội bị xử phạt tù có thời hạn, tù chung thân; Là nơi thi hành bản án đối với người vi phạm pháp luật phải đưa vào quản lý và giáo dục. 14