Luận văn Thạc sĩ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính: Quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Tòa án nhân dân thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ

Chia sẻ: Tomhum999 Tomhum999 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:100

Thêm vào BST

Báo xấu

47
lượt xem 10
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của luận văn là làm sáng tỏ những bất cập, hạn chế để đưa ra những giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật nhằm tăng cường quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại TAND cấp huyện. Đồng thời, qua đây, nhấn mạnh vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm quyền của bị cáo để chúng ta có cái nhìn đúng đắn hơn về vị trí, vai trò của cơ quan này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật Hiến pháp và Luật Hành chính: Quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Tòa án nhân dân thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ …………/………… ……/…… HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA HÀ THU HIỀN QUYỀN CỦA BỊ CÁO TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TẠI TÒA ÁN NHÂN DÂN THỊ XÃ PHÚ THỌ, TỈNH PHÚ THỌ LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH HÀ NỘI - NĂM 2020
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ NỘI VỤ …………/………… ……/…… HỌC VIỆN HÀNH CHÍNH QUỐC GIA HÀ THU HIỀN QUYỀN CỦA BỊ CÁO TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TẠI TÒA ÁN NHÂN DÂN THỊ XÃ PHÚ THỌ, TỈNH PHÚ THỌ LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HIẾN PHÁP VÀ LUẬT HÀNH CHÍNH Chuyên ngành: Luật Hiến pháp và Luật Hành chính Mã số: 8 38 01 02 NGƢỜI HƢỚNG DẪN KHOA HỌC: GS.TSKH. ĐÀO TRÍ ÚC HÀ NỘI - NĂM 2020
LỜI CAM ĐOAN Tác giả luận văn xin cam đoan công trình nghiên cứu này là của riêng cá nhân tác giả. Các nội dung, thông tin, kết quả được trình bày trong luận văn là trung thực, có nguồn gốc rõ ràng. Những kết luận khoa học của luận văn không trùng lắp với các công trình có liên quan đã được công bố./. Hà Nội, tháng 4 năm 2020 Tác giả Hà Thu Hiền
LỜI CẢM ƠN Để có thể hoàn thành đề tài luận văn thạc sĩ này, bên cạnh sự nỗ lực, cố gắng của bản thân còn có sự hướng dẫn nhiệt tình của Quý Thầy Cô, cũng như sự ủng hộ của gia đình, bạn bè, đồng nghiệp trong suốt thời gian học tập, nghiên cứu và thực hiện luận văn. Với tình cảm và sự biết ơn chân thành nhất, tác giả luận văn xin được gửi lời cảm ơn sâu sắc tới GS.TSKH Đào Trí Úc, người đã trực tiếp hướng dẫn tận tình, chỉ bảo và tạo mọi điều kiện tốt nhất cho tác giả hoàn thành luận văn này. Xin chân thành cảm ơn toàn thể Quý Thầy Cô của Học viện Hành chính Quốc gia đã tận tình truyền đạt những kiến thức quý báu cũng như tạo mọi điều kiện thuận lợi nhất cho tác giả trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu và cho đến khi thực hiện xong luận văn. Cuối cùng, tác giả xin bày tỏ lời cảm ơn chân thành đến Lãnh đạo và các bạn đồng nghiệp Tòa án Nhân dân thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ - nơi tác giả công tác đã tạo mọi điều kiện thuận lợi trong suốt quá trình học tập và nghiên cứu./. Hà Nội, tháng 4 năm 2020 Tác giả Hà Thu Hiền
MỤC LỤC MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 Chương 1. NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ QUYỀN CỦA BỊ CÁO TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ .................... 11 1.1. Khái niệm quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ..................................................................................................................... 11 1.1.1. Khái niệm quyền con người và bảo đảm quyền con người .................. 11 1.1.2. Khái niệm quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ................................................................................................................. 16 1.1.3. Ý nghĩa của việc quy định và thực hiện quy định về quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ............................................... 26 1.2. Quy định của pháp luật về quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự .......................................................................................... 28 1.2.1. Các quyền chung của các chủ thể trong tố tụng hình sự ...................... 28 1.2.2. Quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự .......... 31 1.3. Bảo đảm thực hiện quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ............................................................................................................. 39 1.3.1. Bảo đảm thực hiện quyền của bị cáo trong giai đoạn chuẩn bị xét xử sơ thẩm ............................................................................................................. 40 1.3.2. Bảo đảm thực hiện quyền của bị cáo tại phiên tòa sơ thẩm ................. 40 1.3.3. Bảo đảm thực hiện quyền của bị cáo sau khi kết thúc phiên tòa sơ thẩm ............................................................................................................. 44 1.3.4. Vai trò của bảo đảm quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân ......................................................... 44 Tiểu kết Chương 1 ..................................................................................................... 49 Chương 2. THỰC TRẠNG QUYỀN CỦA BỊ CÁO TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ TẠI TÒA ÁN NHÂN DÂN THỊ XÃ PHÚ THỌ, TỈNH PHÚ THỌ VÀ NHỮNG KIẾN NGHỊ, GIẢI PHÁP ........................... 51
2.1. Thực trạng quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Toà án nhân dân thị xã Phú Thọ ................................................................ 51 2.1.1. Đặc điểm tình hình Tòa án nhân dân thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ ..... 51 2.1.2. Những kết quả đạt được ...................................................................... 53 2.1.3. Những hạn chế, vướng mắc và nguyên nhân của những hạn chế, vướng mắc trong thực hiện quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự ......................................................................................................... 58 2.2. Một số kiến nghị, giải pháp nhằm đảm bảo quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự.................................................................. 66 2.2.1. Kiến nghị hoàn thiện quy định về pháp luật ........................................ 66 2.2.2. Đổi mới cơ cấu tổ chức và hoạt động của Tòa án nhân dân cấp huyện 70 2.2.3. Các giải pháp ...................................................................................... 75 Tiểu kết Chương 2 ..................................................................................................... 85 KẾT LUẬN ............................................................................................................... 86 TÀI LIỆU THAM KHẢO ......................................................................................... 87
DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT BLHS: Bộ luật hình sự BLTTHS: Bộ luật tố tụng hình sự HTND: Hội thẩm nhân dân KSV: Kiểm sát viên TAND: Tòa án nhân dân TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao TTHS: Tố tụng hình sự VKS: Viện kiểm sát VKSND: Viện kiểm sát nhân dân VKSNDTC: Viện kiểm sát nhân dân tối cao HĐXX: Hội đồng xét xử CQĐT: Cơ quan điều tra
MỞ ĐẦU 1. Lý do chọn đề tài Quyền con người luôn là vấn đề thu hút sự quan tâm rộng rãi của dư luận và có sự tác động mạnh mẽ tới các quan hệ chính trị, pháp lý, xã hội ở tất cả các cấp độ quốc gia, khu vực và quốc tế. Các quốc gia đã hiện thực hóa và phản ánh vào các quy phạm pháp luật của quốc gia mình để tạo cơ chế bảo đảm quyền con người được thực thi trên thực tế. Ở Việt Nam, việc bảo vệ và thúc đẩy quyền con người là mục tiêu nhất quán của Đảng và Nhà nước ta, đã được ghi nhận trong toàn bộ hệ thống pháp luật, đặc biệt đối với các quy định pháp luật trong tố tụng hình sự mà mấu chốt thực hiện các quyền này ở giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự ở Tòa án nhân dân cấp huyện hiện nay. Bởi lẽ, xét về thẩm quyền xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự, Tòa án nhân dân cấp huyện xét xử những vụ án hình sự về tội phạm ít nghiêm trọng, tội phạm nghiêm trọng và tội phạm rất nghiêm trọng, với khung hình phạt cao nhất đến 15 năm tù. Chế tài hình sự áp dụng đối với bị cáo ở Tòa án nhân dân cấp huyện nghiêm khắc như vậy nên càng không cho phép bất cứ có sự sai sót, hay “tai nạn công lý” đối với cơ quan, người tiến hành tố tụng. Điều này đặt ra yêu cầu ngày càng khắt khe hơn trong hoạt động xét xử của Tòa án nhân dân cấp huyện là phải bảo vệ quyền cho bị cáo tốt nhất, hạn chế oan, sai trong hoạt động xét xử sơ thẩm. Những năm qua, Đảng và Nhà nước rất quan tâm đến việc nâng cao chất lượng xét xử vụ án hình sự nói chung và vụ án hình sự sơ thẩm của Tòa án nhân dân cấp huyện nói riêng. Một trong các chủ trương, chính sách đó là không ngừng nâng cao năng lực xét xử của Thẩm phán, Hội thẩm nhân dân, Kiểm sát viên; kiện toàn tổ chức, hoạt động và phát huy vai trò của đội ngũ luật sư, cơ quan bổ trợ tư pháp, qua đó bảo đảm các bản án được tuyên đúng người, đúng tội, đúng pháp luật, không làm oan người vô tội. 1
Những nỗ lực trên đây được ghi nhận trong Bộ luật hình sự năm 1999 (sửa đổi, bổ sung năm 2009), Bộ luật Tố tụng hình sự (TTHS) năm 2003, Hiến pháp năm 2013, Luật Tổ chức TAND năm 2014, Luật Tổ chức Viện kiểm sát nhân dân (VKSND) năm 2014, Bộ luật hình sự năm 2015, Bộ luật Tố tụng hình sự (TTHS) năm 2015... Việc hoàn thiện về tổ chức các cơ quan tư pháp và hệ thống pháp luật đã có tác động tích cực đến chất lượng hoạt động của các cơ quan tư pháp trong đó có chất lượng hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân. Tỷ lệ các vụ án hình sự sơ thẩm của Tòa án nhân dân cấp huyện bị oan, sai, vi phạm tố tụng xâm phạm đến quyền của bị cáo đã giảm đi rõ rệt. Thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ những năm qua, cùng với sự phát triển kinh tế - xã hội, việc đảm bảo quyền con người, quyền công dân cũng được phát triển. Trong bối cảnh đó, tình hình trấn áp, xử lý tội phạm, bảo vệ an ninh chính trị xã hội được đề cao, nhiều loại tội phạm phức tạp cũng xuất hiện. Từ bắt, tạm giữ, điều tra, truy tố, xét xử một vụ án hình sự là một quá trình dài để buộc tội, kết án đối với những chủ thể bị buộc tội khác nhau. Việc đảm bảo quyền của những chủ thể bị buộc tội này là rất cần thiết để hoạt động tố tụng tiến hành đúng pháp luật, khởi tố, truy tố, xét xử đúng người, đúng tội và đảm bảo việc không để làm trái, làm sai pháp luật, xâm phạm đến quyền của những người bị buộc tội. Tuy nhiên, trên thực tế, các quyền của bị cáo ở một số phiên tòa xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân cấp huyện trong cả nước nói chung và ở Tòa án nhân dân thị xã Phú Thọ nói riêng chưa thật sự được bảo đảm, nhiều quyền của bị cáo vẫn còn bị hạn chế, vi phạm. Do vậy, việc tiếp tục nghiên cứu những vấn đề lý luận và thực tiễn để có những kiến nghị nhằm bảo đảm quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án nhân dân cấp huyện là nhiệm vụ cấp thiết. Đây chính là lý do khích lệ học viên lựa chọn đề tài:“Quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Tòa án nhân dân thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ” làm luận văn thạc sỹ luật học của 2
mình với mong muốn kết quả nghiên cứu của đề tài không chỉ cần thiết với Tòa án nhân dân thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ mà còn có ý nghĩa đóng góp thiết thực đối với việc đảm bảo quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự với Tòa án nhân dân cấp huyện trên phạm vi cả nước. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Theo thông tin tra cứu tại Thư viện Quốc gia, Thư viện các cơ sở đào tạo Luật của Việt Nam, các tạp chí khoa học chuyên ngành luật và các nguồn thông tin khác, tính đến thời điểm nghiên cứu mà tác giả tiếp cận có một số công trình nghiên cứu về đề tài này dưới các góc độ khác nhau. Bên cạnh đó, có thể kể đến những công trình nghiên cứu và một số bài viết liên quan đến đề tài này như: Đề cập đến vấn đề quyền con người nói chung có các công trình khoa học tiêu biểu như: GS.TS Hoàng Văn Hảo và PGS.TS Phạm Khiêm Ích (chủ biên) (1995), Quyền con người trong thế giới hiện đại, Viện Thông tin Khoa học Xã hội, Hà Nội; PGS.TS Chu Hồng Thanh (1997), Quyền con người và luật quốc tế về quyền con người, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội; GS.TS. Trần Ngọc Đường (2004), Quyền con người, quyền công dân trong Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam, NXB Chính trị quốc gia, Hà Nội; GS.TS Đinh Văn Mậu (2003), Quyền lực Nhà nước và quyền con người, NXB Tư pháp, Hà Nội. Đặc biệt là các công trình: GS.TS. Nguyễn Đăng Dung, PGS.TS. Vũ Công Giao, TS. Lã Khánh Tùng (Đồng chủ biên) (2015), Giáo trình lý luận và pháp luật về quyền con người, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội; GS.TS Võ Khánh Vinh (chủ biên) (2010), Quyền con người, tiếp cận đa ngành, liên ngành, NXB Khoa học Xã hội, Hà Nội. Trong các công trình này, các tác giả đã nghiên cứu khái niệm và các đặc điểm Nhà nước pháp quyền nói chung, Nhà nước pháp quyền XHCN nói riêng; nghiên cứu về mối quan hệ giữa quyền con người và quyền công dân; nghiên cứu về vấn đề bảo đảm quyền con người trong Nhà nước pháp quyền. 3
Đề cập đến vấn đề quyền con người trong tố tụng hình sự có các công trình tiêu biểu như: PGS.TS Phạm Hồng Hải (1999), Bảo đảm quyền bào chữa của người bị buộc tội, NXB Công an nhân dân, Hà Nội; TS. Trần Quang Tiệp (2004), Bảo vệ quyền con người trong luật hình sự, luật tố tụng hình sự Việt Nam, NXB Chính trị Quốc gia, Hà Nội; TS Võ Thị Kim Oanh (chủ biên) (2010), Bảo đảm quyền con người trong tư pháp hình sự Việt Nam, NXB Đại học Quốc gia TP. Hồ Chí Minh; GS.TSKH Lê Văn Cảm, PGS.TS Nguyễn Ngọc Chí, PGS.TS Trịnh Quốc Toản (đồng chủ trì) (2004), Bảo vệ quyền con người bằng pháp luật hình sự và pháp luật tố tụng hình sự trong giai đoạn xây dựng Nhà nước pháp quyền Việt Nam, Đề tài khoa học cấp Đại học quốc gia Hà Nội; GS.TSKH Lê Văn Cảm (chủ trì) (2013), Quyền con người trong lĩnh vực tư pháp hình sự: Lý luận, thực trạng và hướng hoàn thiện pháp luật, Đề tài trọng điểm cấp Đại học Quốc gia Hà Nội; TS. Nguyễn Ngọc Chí (chủ trì) (2011), Luật tố tụng hình sự Việt Nam với việc bảo vệ quyền con người, Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Đại học Quốc gia Hà Nội; PGS. TS Nguyễn Thái Phúc (2010), Bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự trong điều kiện xây dựng Nhà nước pháp quyền XHCN Việt Nam, Báo cáo tại Hội thảo về Quyền con người trong tố tụng hình sự do Viện Kiểm sát Nhân dân tối cao và Ủy ban Nhân quyền Australia tổ chức tháng 3/2010. Các công trình là luận án tiến sỹ, luận văn thạc sỹ có liên quan đến đề tài nghiên cứu như: Hoàng Thị Sơn (2003), Thực hiện quyền bào chữa của bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự, Luận án tiến sĩ luật học, Đại học Luật Hà Nội; Nguyễn Huy Hoàn (2004), Bảo đảm quyền con người trong hoạt động tư pháp ở Việt Nam hiện nay, Luận án Tiến sĩ Luật học, Viện Nhà nước và pháp luật; Nguyễn Quang Hiền (2008), Bảo vệ quyền con người trong tố tụng hình sự Việt Nam, Luận án Tiến sĩ Luật học, Viện Nhà nước và pháp luật; Lại Văn Trình (2011), Bảo đảm quyền con người của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự Việt Nam, Luận án tiến sĩ luật học, Đại học Luật TP. Hồ 4
Chí Minh; Ngô Thị Thanh (2013), Quyền con người trong hoạt động xét xử vụ án hình sự, Luận văn Thạc sĩ luật học, Khoa Luật Đại học Quốc gia Hà Nội; Đoàn Hải Nam (2016), Bảo đảm quyền con người của bị cáo trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự từ thực tiễn thành phố Hà Nội, Luận văn Thạc sĩ luật học, Học viện Khoa học xã hội năm 2016. Ngoài ra, còn nhiều công trình nghiên cứu của các tác giả khác đăng trên các tạp chí chuyên ngành như: GS.TSKH Đào Trí Úc (2009), Hành trình quyền con người, Tạp chí Khoa học Pháp lý; PGS.TS Nguyễn Ngọc Chí (2009), Bảo vệ quyền con người bằng pháp luật tố tụng hình sự, Tạp chí Khoa học, chuyên san Luật học, số 23 (2)/2009; Nguyễn Sơn Hà (2013), Hoàn thiện mô hình tố tụng hình sự Việt Nam theo hướng bảo đảm quyền của bị can, bị cáo, Tạp chí Nhà nước và Pháp luật số 2/2013; GS.TSKH Lê Văn Cảm (2006), Những vấn đề lý luận về bảo vệ quyền con người bằng pháp luật trong lĩnh vực tư pháp hình sự, Tạp chí Tòa án Nhân dân, số 13/2006; PGS.TS Nguyễn Mạnh Kháng (2007), Thực hiện dân chủ trong tố tụng hình sự trong bối cảnh cải cách tư pháp ở nước ta hiện nay, Tạp chí Nhà nước và pháp luật, Số 229 (5/2007); PGS.TS Trần Văn Độ (2010), Bảo vệ quyền con người của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự đáp ứng yêu cầu cải cách tư pháp, Tạp chí Khoa học pháp lý, Đại học Luật TP. Hồ Chí Minh, Số 6 (61)/2010; Nguyễn Tiến Đạt (2007), Bảo đảm quyền con người của người bị tạm giữ, bị can, bị cáo trong tố tụng hình sự Việt Nam, Tạp chí Tòa án nhân dân, Số 11 (6/2007); GS.TSKH. Đào Trí Úc - Nguyễn Mạnh Hùng (2011), Bàn về các nguyên tắc của tố tụng hình sự, Tạp chí Nhà nước và pháp luật; GS.TSKH Đào Trí Úc (2015), Hiến pháp năm 2013 và nguyên tắc tôn trọng, bảo đảm quyền con người trong tố tụng hình sự, Tạp chí Khoa học pháp lý. Một số công trình nghiên cứu ở ngoài nước liên quan đến đảm bảo quyền của bị cáo trong hoạt động xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của toà án có thể kể đến như: 5
- Human rights and the courts in Canada của tác giả Nancy Holmes đã phân tích các nội dung pháp luật về quyền con người ở Canada và các cơ chế thúc đẩy thực hiện quyền con người trong bối cảnh toàn cầu hóa trong số các cơ chế thúc đẩy phát triển và bảo vệ quyền con người thì cơ chế bảo đảm các quyền con người bằng Tòa án có vai trò quan trọng nhất vì những phán quyết của Tòa án về quyền con người có giá trị, buộc các chủ thể khác tôn trọng và bảo vệ các quyền con người. - Nội dung hệ thống tranh tụng Nhật Bản của Setsuo Miyazama phân tích những thay đổi trong mô hình TTHS của Nhật Bản được thay đổi theo hướng bảo đảm quyền của bị cáo từ mô hình nặng về thẩm vấn và xét hỏi trước Chiến tranh thế giới thứ II đến mô hình TTHS theo nguyên tắc tranh tụng ở đó Công tố viên quyết định mọi thủ tục tố tụng trong khi Thẩm phán thực hiện nhiệm vụ xét xử không thiên vị. Bị cáo có quyền trình bày ý kiến và quyền tố tụng của họ được bảo vệ ở mức độ cao hơn (so với trước đây) để cân bằng với quyền lực của Nhà nước tại phiên tòa hình sự. - Dofendants in the criminal process của A.E. Bottoms, J.D. Công trình phân tích các bước tham gia của bị cáo trong quá trình tố tụng tội phạm của toà án hình sự nước Anh nhằm đảm bảo công lý: từ bước đầu tiên khi người cảnh sát thẩm vấn đầu tiên cho tới khi ra trước toà (trích dẫn nhiều chương, mục của luật pháp nước Anh). Công trình phân tích những quyền tố tụng mà bị can, bị cáo được bảo vệ, nêu các nguyên tắc bảo vệ quyền của người bị buộc tội trong hoạt động xét xử cũng như hệ thống các thiết chế để bảo vệ quyền con người. - Quyền con người ở Trung Quốc và Việt Nam (Tradition on and theory and implementation of human rights in China and Vietnam) của Tống Tiểu Trang, Sa Khởi Quang, Hoàng Nam Sâm. Các tác giả tìm hiểu một cách có hệ thống và khoa học về vấn đề quyền con người, đặc biệt về truyền thống, lý luận và thực tiễn bảo đảm quyền con người ở Việt Nam, Trung Quốc. Qua 6
công trình này có thể tìm kiếm, khai thác những giá trị tương đồng trong việc bảo đảm quyền của bị cáo tại phiên tòa hình sự, nghiên cứu, so sánh những nội dung và phương thức bảo đảm quyền của bị cáo tại phiên tòa, từ đó rút ra những nhận xét có thể vận dụng cho Việt Nam. - Đảm bảo quyền cho người bị buộc tội theo Điều 6 Công ước châu Âu về nhân quyền của tác giả Stephanos Stavros. Công trình đã bình luận nội dung điều 6 về Công ước châu Âu về nhân quyền. Trong Công ước này một số quyền của bị cáo phải được Tòa án công nhận là quyền được xét xử công bằng, kịp thời, công khai bằng một Tòa án độc lập. Nguyên tắc suy đoán vô tội cũng được coi là quyền của bị cáo. Theo đó, người bị buộc tội chưa bị coi là có tội. Một số quyền khác của bị cáo được coi trọng là quyền được tiếp cận với pháp luật, có những điều kiện cần thiết để chuẩn bị đối phó với những cáo buộc đến từ Viện Công tố. Mặc dù có nhiều công trình khoa học nghiên cứu về lĩnh vực quyền con người trong tố tụng hình sự, trong đó có quyền con người của bị cáo, nhưng nhìn chung, những công trình nghiên cứu nêu trên chủ yếu đề cập đến những vấn đề lý luận chung về quyền con người và từ góc độ tư pháp hình sự, bao gồm cả luật hình sự và luật tố tụng hình sự, về việc xây dựng pháp luật về quyền con người, trong đó có một vài khía cạnh đề cập cụ thể về quyền con người trong hoạt động tư pháp. Có hai công trình nghiên cứu về quyền con người đối với bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự dưới hình thức Luận văn thạc sĩ Luật học nhưng Luận văn “Quyền con người trong hoạt động xét xử vụ án hình sự” của tác giả Ngô Thị Thanh nghiên cứu dưới góc độ pháp luật về quyền con người, còn Luận văn của tác giả Đoàn Hải Nam tuy nghiên cứu về quyền con người đối với bị cáo trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự nhưng xuất phát từ thực tiễn thành phố Hà Nội. Tuy vậy, các công trình nghiên cứu nêu trên vẫn là những tài liệu tham khảo quan trọng đối với tác giả trong quá trình thực hiện Luận văn. 7
Như vậy, qua khảo sát tổng quan tình hình nghiên cứu liên quan đến đề tài Luận văn, thấy rằng tuy có một số công trình đề cập đến vấn đề quyền con người trong pháp luật nói chung, quyền con người đối với bị cáo trong xét xử sơ thẩm vụ án hình sự nói riêng, nhưng nhiều vấn đề lý luận còn bỏ ngỏ hoặc đã được đề cập nhưng chưa đầy đủ. Do vậy, vẫn còn nhiều khía cạnh cần được tiếp tục nghiên cứu chuyên sâu về đề tài quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, đặc biệt là nghiên cứu từ thực tiễn Tòa án nhân dân thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ. Việc tiếp tục nghiên cứu về đề tài này là đòi hỏi khách quan, vừa có tính lý luận, vừa có tính thực tiễn nhằm hoàn thiện pháp luật, bảo đảm quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Tòa án nhân dân. 3. Mục đích và nhiệm vụ nghiên cứu Trên cơ sở phân tích các vấn đề lý luận về quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, khảo sát các quy định của pháp luật Việt Nam và quy định của pháp luật quốc tế, đồng thời liên hệ với thực tiễn áp dụng tại TAND thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ, tác giả làm sáng tỏ những bất cập, hạn chế để đưa ra những giải pháp, kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật nhằm tăng cường quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại TAND cấp huyện. Đồng thời, qua đây, tác giả muốn nhấn mạnh vai trò của Tòa án trong việc bảo đảm quyền của bị cáo để chúng ta có cái nhìn đúng đắn hơn về vị trí, vai trò của cơ quan này. Để thực hiện được mục đích nói trên, tác giả đã đưa ra và giải quyết các nhiệm vụ sau: Thứ nhất, làm rõ những vấn đề lý luận về quyền con người và ý nghĩa của việc đảm bảo quyền con người. Thứ hai, phân tích các cơ sở lý luận và pháp lý về quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Làm rõ vai trò của Tòa án trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự về vấn đề bảo đảm quyền của bị cáo. Thứ ba, nghiên cứu thực tiễn xét xử sơ thẩm các vụ án hình sự của Tòa án thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ, đánh giá hiệu quả cũng như làm sáng tỏ 8
những hạn chế, bất cập trong việc bảo đảm quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Thứ tư, đưa ra những kiến nghị, giải pháp hoàn thiện các quy định của pháp luật và nâng cao hiệu quả hoạt động liên quan đến việc bảo đảm quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại TAND cấp huyện. 4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu Đối tượng nghiên cứu của đề tài là quy định của pháp luật Việt Nam về quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự và thực tiễn bảo đảm quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Tòa án nhân dân thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ. Phạm vi nghiên cứu của đề tài là những vấn đề lý luận cơ bản và thực tiễn quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, tập trung chủ yếu vào nội dung quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, trong mối liên hệ với các chế định khác của tố tụng hình sự. Phạm vi nghiên cứu khảo sát các vấn đề thực tiễn: Thực tiễn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự của Tòa án nhân dân thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ, các năm 2016, 2017, 2018, 2019. 5. Phƣơng pháp luận và phƣơng pháp nghiên cứu Đề tài được thực hiện trên cơ sở lý luận và phương pháp luận của Chủ nghĩa Mác - Lê Nin, tư tưởng Hồ Chí Minh; các quan điểm của Đảng và Nhà nước ta về Nhà nước và pháp luật, về Nhà nước Pháp quyền XHCN, về cải cách tư pháp. Việc nghiên cứu được thực hiện từ góc độ lý luận về quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự và bảo đảm thực hiện. Các vấn đề trong Luận văn được phân tích, lý giải trên cơ sở sử dụng tổng hợp các phương pháp tiếp cận hệ thống, phương pháp thống kê, phương pháp phân tích, so sánh, tổng hợp, khảo sát xã hội học, phỏng vấn chuyên gia, người tiến hành tố tụng, người tham gia tố tụng. Luận văn cũng khai thác 9
thông tin tư liệu của các công trình nghiên cứu đã công bố để chứng minh cho các luận điểm. 6. Ý nghĩa lý luận và thực tiễn của luận văn - Về mặt khoa học: Đề tài đã góp phần làm rõ một số vấn đề lý luận về quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Phân tích các quy định của Bộ luật tố tụng hình sự và đánh giá đầy đủ, toàn diện thực tiễn quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự, từ đó tìm ra những hạn chế, bất cập và nguyên nhân của những hạn chế, bất cập về quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Đưa ra được một số giải pháp và kiến nghị nhằm hoàn thiện các quy định của pháp luật Việt Nam và tăng cường bảo đảm quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. - Về mặt thực tiễn: Các kết quả nghiên cứu của Luận văn là cơ sở thực tiễn trong quá trình nghiên cứu, hoàn thiện pháp luật. Đồng thời những giải pháp và kiến nghị cũng góp phần nâng cao hiệu quả hoạt động áp dụng pháp luật trong thực tiễn. Với ý nghĩa như vậy, kết quả nghiên cứu của Luận văn có thể sử dụng làm tài liệu tham khảo cho công tác nghiên cứu, giảng dạy và đào tạo về pháp luật. 7. Kết cấu của luận văn Ngoài phần mở đầu, kết luận và danh mục tài liệu tham khảo, luận văn được kết cấu gồm 2 chương: Chương 1. Những vấn đề lý luận và pháp lý về quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự. Chương 2. Thực trạng quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự tại Tòa án nhân dân thị xã Phú Thọ, tỉnh Phú Thọ và những kiến nghị, giải pháp. 10
Chƣơng 1: NHỮNG VẤN ĐỀ LÝ LUẬN VÀ PHÁP LÝ VỀ QUYỀN CỦA BỊ CÁO TRONG GIAI ĐOẠN XÉT XỬ SƠ THẨM VỤ ÁN HÌNH SỰ 1.1. Khái niệm quyền của bị cáo trong giai đoạn xét xử sơ thẩm vụ án hình sự 1.1.1. Khái niệm quyền con người và bảo đảm quyền con người Theo Từ điển Luật học của Viện khoa học pháp lý - Bộ Tư pháp: “Quyền là một khái niệm khoa học pháp lý dùng để chỉ những điều mà pháp luật công nhận và đảm bảo thực hiện đối với cá nhân, tổ chức để theo đó cá nhân được hưởng, được làm, được đòi hỏi mà không ai được ngăn cản, hạn chế”. Như vậy, quyền phải có sự thừa nhận về mặt pháp lý và được đảm bảo thực hiện bởi các quy định của pháp luật. Quyền phải có sự thừa nhận về mặt xã hội, gắn liền với các chủ thể cá nhân, được thể hiện cụ thể trong thực tế đời sống thông qua các quan hệ xã hội cụ thể của cá nhân trong một cộng đồng nhất định. Khi nghiên cứu vấn đề quyền con người, một khái niệm được đề cập nhiều và có liên quan trực tiếp với khái niệm này là khái niệm quyền công dân. Xét về nguồn gốc, quyền công dân xuất hiện muộn hơn, là một trong những thành tựu của nhân loại trong cuộc cách mạng tư sản đấu tranh chống lại chế độ phong kiến. Hiện nay, trên diễn đàn khoa học vẫn tồn tại một số khái niệm khác nhau về quyền công dân: Theo Đại từ điển Tiếng Việt thì quyền công dân là: “Quyền của người công dân được thừa nhận, bao gồm quyền tự do dân chủ và các quyền về kinh tế - văn hóa xã hội”. Ý kiến khác cho rằng quyền công dân là những bảo đảm từ phía Nhà nước: "quyền công dân - đó là sự thể chế hóa về mặt nhà nước bằng pháp luật địa vị con người trong khuôn khổ nhà nước, là sự thừa nhận, trong chừng mực mà nhà nước chấp nhận, địa vị con người của cá nhân trong 11
nhà nước”. Có tác giả đề xuất cần có sự kết hợp giữa quyền tự nhiên và quyền xã hội khi đưa ra định nghĩa về quyền công dân, rằng “Quyền công dân là tập hợp những quyền tự nhiên được pháp luật của một nước quy định, mà tất cả những người có chung quốc tịch của nước đó được hưởng một cách bình đẳng”. Mặc dù tiếp cận và diễn đạt khác nhau nhưng các quan niệm trên đây đều nhận định quyền công dân là những quyền của cá nhân con người được ghi nhận bằng pháp luật và Nhà nước có trách nhiệm bảo đảm thực hiện các quyền đó cho các cá nhân với tư cách là công dân của một nước. Quyền con người là khái niệm rộng và có thể tiếp cận ở những góc độ khác nhau. Dưới góc độ khoa học pháp lý, quyền con người có thể chia theo các nhóm tương ứng với các lĩnh vực của đời sống. Đó là: Nhóm quyền về chính trị: gồm các quyền bầu cử, ứng cử; quyền tham gia quản lý nhà nước, quản lý xã hội; quyền bình đẳng nam, nữ; quyền tự do ngôn luận; tự do báo chí; quyền được thông tin; quyền tự do tín ngưỡng; quyền lập hội, quyền hội họp, quyền biểu tình, quyền khiếu nại, tố cáo… Nhóm các quyền về dân sự: bao gồm các quyền về tự do cá nhân, quyền tự do cư trú, tự do đi lại, quyền bất khả xâm phạm về thân thể, quyền được luật pháp bảo hộ về tính mạng, sức khỏe, danh dự và nhân phẩm; quyền bất khả xâm phạm về chỗ ở; quyền được an toàn và bí mật về thư tín, điện thoại, điện báo, quyền khiếu nại, tố cáo... Nhóm các quyền về kinh tế - văn hóa - xã hội: quyền học tập; quyền lao động; quyền tự do kinh doanh; quyền sở hữu hợp pháp và thừa kế; quyền học tập; quyền nghiên cứu, phát minh, sáng chế; quyền được bảo vệ sức khỏe; quyền được bảo vệ hôn nhân và gia đình... Quyền con người và quyền công dân có quan hệ chặt chẽ với nhau. Quyền con người được áp dụng cho tất cả mọi người thuộc mọi dân tộc đang sinh sống trên phạm vi toàn cầu, không phân biệt quốc tịch, không phụ thuộc vào biên giới quốc gia hay tư cách cá nhân của chủ thể, thể hiện mối quan hệ 12
giữa cá nhân với toàn thể cộng đồng nhân loại. Trong khi đó, khái niệm quyền công dân thể hiện mối quan hệ giữa cá nhân với tư cách là công dân mang quốc tịch của quốc gia đó với Nhà nước, tức là nhấn mạnh đến khía cạnh pháp lý của mối quan hệ. Có thể khẳng định quyền con người là khái niệm rộng hơn quyền công dân, xuất hiện sớm hơn quyền con người nhưng quyền công dân là nội dung của quyền con người được hiện thực hóa và bảo đảm thực hiện ở một quốc gia trong những thời điểm cụ thể. Quyền con người (human rights) là giá trị cao quý, kết tinh từ văn hóa của tất cả các dân tộc trên thế giới; là tiếng nói chung, sản phẩm chung, mục tiêu chung, phương tiện chung của mọi quốc gia, dân tộc trên thế giới để bảo vệ, thúc đẩy nhân phẩm và hạnh phúc của con người. Nó không còn là nhận thức mà được thể hiện bằng quy phạm pháp lý được các quốc gia thừa nhận chung, phản ánh quy luật và hướng đi tất yếu của xã hội loài người cũng như hình thành các cơ chế bảo đảm để quyền con người được thực thi trên thực tế. Quyền con người là một phạm trù đa diện, do đó có nhiều định nghĩa khác nhau (theo một tài liệu của Liên hợp quốc, có đến gần 50 định nghĩa về quyền con người đã được công bố). Mỗi định nghĩa tiếp cận vấn đề từ một góc độ nhất định, chỉ ra những thuộc tính nhất định, nhưng không định nghĩa nào bao hàm được tất cả các thuộc tính của quyền con người. Tính phù hợp của các định nghĩa hiện có về quyền con người phụ thuộc vào sự nhìn nhận chủ quan của mỗi cá nhân, tuy nhiên, ở cấp độ quốc tế, định nghĩa của Văn phòng Cao ủy Liên hợp quốc về quyền con người thường được trích dẫn bởi các nhà nghiên cứu. Theo định nghĩa này, quyền con người là những bảo đảm pháp lý toàn cầu có tác dụng bảo vệ các cá nhân và các nhóm chống lại những hành động hoặc sự bỏ mặc mà làm tổn hại đến nhân phẩm, những sự được phép và tự do cơ bản của con người. 13