Luận văn Thạc sĩ Luật học: Thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên trong Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam (Trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bản thành phố Hà Nội)

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:104

Thêm vào BST

Báo xấu

32
lượt xem 9
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích của luận văn nhằm làm sáng tỏ những vấn đề lý luận, pháp lý và thực tiễn về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện hành, so sánh vấn đề này với quy định của một số nước trên thế giới. Ngoài ra, luận văn còn phân tích và đánh giá những vướng mắc trong thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên. Trên cơ sở này, luận văn đưa ra kiến nghị để hoàn thiện pháp luật và giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Luật học: Thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên trong Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam (Trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bản thành phố Hà Nội)

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LÊ THỊ TRANG THñ TôC Tè TôNG §èI víi ng-êi ch-a thµnh niªn trong bé luËt tè tông h×nh sù viÖt nam (Trªn c¬ së sè liÖu thùc tiÔn ®Þa bµn thµnh phè Hµ Néi) LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC HÀ NỘI - 2015
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI KHOA LUẬT LÊ THỊ TRANG THñ TôC Tè TôNG §èI víi ng-êi ch-a thµnh niªn trong bé luËt tè tông h×nh sù viÖt nam (Trªn c¬ së sè liÖu thùc tiÔn ®Þa bµn thµnh phè Hµ Néi) Chuyên ngành: Luật hình sự và tố tụng hình sự Mã số: 60 38 01 04 LUẬN VĂN THẠC SĨ LUẬT HỌC Người hướng dẫn khoa học: PGS.TS. TRẦN VĂN LUYỆN HÀ NỘI - 2015
LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của bản thân. Các số liệu, trích dẫn có nguồn gốc rõ ràng tuân thủ đúng nguyên tắc; kết quả nghiên cứu trong luận văn là trung thực và chưa từng được ai công bố trước đây. Hà Nội, tháng 9 năm 2015 Tác giả luận văn Lê Thị Trang
MỤC LỤC Trang Trang phụ bìa Lời cam đoan Mục lục Danh mục các từ viết tắt Danh mục các bảng MỞ ĐẦU .......................................................................................................... 1 Chương 1: MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN..................... 7 1.1. KHÁI NIỆM VÀ MỤC ĐÍCH CỦA THỦ TỤC TỐ TỤNG HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN ...................................... 7 1.1.1. Khái niệm thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên ................... 7 1.1.2. Mục đích của thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên............. 9 1.2. CƠ SỞ QUY ĐỊNH THỦ TỤC TỐ TỤNG HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN VÀ NGUYÊN TẮC XỬ LÝ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI ..................... 10 1.2.1. Cơ sở quy định thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên .... 10 1.2.2. Nguyên tắc tiến hành tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên..... 12 1.3. QUY ĐỊNH VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN TRONG CÁC CÔNG ƢỚC QUỐC TẾ VÀ MỘT SỐ NƢỚC TRÊN THẾ GIỚI............................................................... 15 1.3.1. Quy định về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên trong các Công ƣớc quốc tế ......................................................................... 15 1.3.2. Quy định của pháp luật một số nƣớc trên thế giới về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên ................................................... 18
1.4. SƠ LƢỢC LỊCH SỬ PHÁT TRIỂN CỦA THỦ TỤC TỐ TỤNG HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN TRONG PHÁP LUẬT VIỆT NAM ................................................................. 22 1.4.1. Thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên trong pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam từ năm 1945 đến trƣớc khi ban hành Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 ............................................................ 22 1.4.2. Thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên trong Bộ luật tố tụng hình sự năm 1988 ....................................................................... 25 KẾT LUẬN CHƢƠNG 1 ............................................................................... 28 Chương 2: NHỮNG QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ NĂM 2003 VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN VÀ THỰC TIỄN THI HÀNH ................. 29 2.1. NHỮNG QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ NĂM 2003 VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN .................................................................................... 29 2.1.1. Đối tƣợng chứng minh trong vụ án hình sự có ngƣời chƣa thành niên phạm tội ...................................................................................... 29 2.1.2. Quy định về chủ thể tiến hành tố tụng hình sự trong vụ án có ngƣời chƣa thành niên ........................................................................ 36 2.1.3. Quy định về chủ thể tham gia tố tụng hình sự trong vụ án có ngƣời chƣa thành niên ........................................................................ 37 2.1.4. Quy định về việc áp dụng biện pháp bắt, tạm giữ, tạm giam đối với ngƣời chƣa thành niên ................................................................. 43 2.1.5. Thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên trong giai đoạn khởi tố, điều tra, truy tố...................................................................... 45 2.1.6. Thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên trong giai đoạn xét xử .................................................................................................. 46
2.1.7. Việc chấp hành hình phạt tù và xóa án tích đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội ............................................................................ 51 2.2. THỰC TIỄN THI HÀNH CÁC QUY ĐỊNH CỦA BỘ LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ NĂM 2003 VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN ........................................ 52 2.2.1. Tình hình tội phạm do ngƣời chƣa thành niên thực hiện trên địa bàn thành phố Hà Nội giai đoạn 2010-2014 ...................................... 52 2.2.2. Thực tiễn áp dụng các quy định về thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên ................................................................. 59 2.2.3. Những ƣu điểm và hạn chế trong việc áp dụng các quy định về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên trên địa bàn thành phố Hà Nội ......................................................................................... 63 KẾT LUẬN CHƢƠNG 2 ............................................................................... 71 Chương 3: NHỮNG KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT, NHỮNG GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN ............................................. 72 3.1. SỰ CẦN THIẾT PHẢI HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN .......... 72 3.2. NHỮNG KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT TỐ TỤNG HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN ....................... 73 3.2.1. Về phạm vi áp dụng ........................................................................... 73 3.2.2. Về nguyên tắc tiến hành tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên ............ 74 3.2.3. Về các chủ thể tham gia tố tụng ......................................................... 75 3.2.4. Về chủ thể tiến hành tố tụng .............................................................. 77 3.2.5. Về biện pháp ngăn chặn bắt, tạm giữ, tạm giam đối với ngƣời chƣa thành niên .................................................................................. 78
3.3. CÁC GIẢI PHÁP NÂNG CAO HIỆU QUẢ ÁP DỤNG CÁC QUY ĐỊNH VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN .................................................................................... 81 3.3.1. Tăng cƣờng công tác phối hợp giữa các cơ quan tiến hành tố tụng và các cơ quan, đoàn thể trong giải quyết các vụ án đối với ngƣời chƣa thành niên ........................................................................ 81 3.3.2. Tăng cƣờng, phát huy vai trò của ngƣời bào chữa đối với các vụ án có đối tƣợng là ngƣời chƣa thành niên phạm tội .......................... 83 3.3.3. Tăng cƣờng công tác tuyên truyền giáo dục pháp luật tố tụng hình sự quy định về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên.............. 83 KẾT LUẬN .................................................................................................... 85 DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO .................................................... 87 PHỤ LỤC ....................................................................................................... 93
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT BLHS: Bộ Luật hình sự BLTTHS: Bộ Luật tố tụng hình sự THTT: Tố tụng hình sự TANDTC: Tòa án nhân dân tối cao TNHS: Trách nhiệm hình sự XHCN: Xã hội chủ nghĩa
DANH MỤC CÁC BẢNG Số hiệu bảng Tên bảng Trang Bảng 2.1. Thống kê ngƣời chƣa thành niên phạm tội giai đoạn 2010 – 2014 93 Bảng 2.2. Thống kê độ tuổi ngƣời chƣa thành niên bị khởi tố giai đoạn 2010 – 2014 93 Bảng 2.3. Thống kê ngƣời chƣa thành niên phạm tội bị khởi tố phân theo nhóm tội giai đoạn 2010 – 2014 94 Bảng 2.4. Thống kê ngƣời chƣa thành niên bị khởi tố là đồng phạm với ngƣời thành niên giai đoạn 2010 – 2014 94 Bảng 2.5. Một số chỉ tiêu thống kê về nhân thân ngƣời chƣa thành niên phạm tội giai đoạn 2010 – 2014 95
MỞ ĐẦU 1. Tính cấp thiết của đề tài Sau gần 30 năm đổi mới, đất nƣớc ta đã đạt đƣợc những thành tựu quan trọng trên mọi phƣơng diện kinh tế - chính trị - xã hội, đời sống nhân dân đã đƣợc nâng lên. Bên cạnh những thành tựu đạt đƣợc, chúng ta thấy tồn tại một thực trạng đáng lo ngại trong cả nƣớc nói chung và trên địa bàn thành phố Hà Nội nói riêng đó là diễn biến tình hình tội phạm ngày càng phức tạp hơn, đặc biệt là tội phạm do ngƣời chƣa thành niên thực hiện. Theo thống kê của Viện kiểm sát nhân dân thành phố Hà Nội, chỉ tính riêng năm 2012, trong 13.581 ngƣời bị khởi tố thì có 484 đối tƣợng là ngƣời chƣa thành niên (Chiếm 3,58%), tăng 0,2% (99 đối tƣợng) so với năm 2010. Trong đó phải kể đến những vụ án đặc biệt nghiêm trọng, đối tƣợng phạm tội ở độ tuổi còn rất trẻ nhƣng hành vi phạm tội quyết liệt, thủ đoạn tinh vi gây bức xúc trong nhân dân. Điển hình nhƣ vụ My “Sói” (2010) cùng đồng bọn thực hiện hàng loạt các tội phạm hiếp dâm, hiếp dâm trẻ em, cƣớp tài sản… Trẻ hóa tội phạm thực sự trở thành một vấn đề nhức nhối, là nỗi lo lắng của gia đình, xã hội và đất nƣớc, ảnh hƣớng lớn đến một thế hệ trẻ tƣơng lai. Tuy nhiên, do ngƣời chƣa thành niên có đặc điểm tâm, sinh lý chƣa phát triển đầy đủ, hoàn thiện nhƣ ngƣời thành niên. Tâm lý của ngƣời chƣa thành niên có xu hƣớng muốn tự khẳng định mình, dễ bị dụ dỗ, lôi kéo, kích động nhƣng lại dễ uốn nắn, cải tạo, khả năng nhận thức và điều khiển hành vi còn hạn chế. Chính vì vậy khi giải quyết các vụ án hình sự có những quy định đặc thù áp dụng đối với ngƣời chƣa thành niên. BLTTHS 2003 đã dành hẳn một chƣơng riêng (Chƣơng XXXII) quy định về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên. Trong đó quy định về việc bắt, tạm giữ, tạm giam, về thủ tục khởi tố, điều tra, truy tố, xét xử cũng nhƣ việc tham gia tố tụng của gia đình, nhà trƣờng và ngƣời bảo chữa đối với 1
những vụ án có ngƣời chƣa thành niên phạm tội nhằm đảm bảo quyền lợi của họ. Song nhìn chung, các quy định chƣa thực sự toàn diện, đầy đủ, đặc biệt trong quá trình thực thi pháp luật còn nhiều hạn chế, thiếu hoặc chƣa có các văn bản pháp luật hƣớng dẫn. Chẳng hạn, BLTTHS chỉ quy định về thủ tục tố tụng áp dụng đối với ngƣời bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo là ngƣời chƣa thành niên mà chƣa có quy định thủ tục tố tụng áp dụng đối với ngƣời bị hại, ngƣời làm chứng là ngƣời chƣa thành niên, nhất là gần đây tình trạng trẻ em bị lợi dụng, xâm hại, bóc lột đang gia tăng nhanh chóng, một số quy định còn mang tính hình thức nhƣ quy định về việc tham gia tố tụng của gia đình, nhà trƣờng, các tổ chức xã hội…Vì lý do trên cần phải sửa đổi, bổ sung các quy định của pháp luật tố tụng hình sự về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên cho hoàn thiện, đáp ứng yêu cầu thực tiễn khách quan. Vì vậy, việc nghiên cứu một cách toàn diện và có hệ thống từ đó đƣa ra những kiến nghị nhằm hoàn thiện quy định pháp luật về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên không chỉ có ý nghĩa quan trọng về mặt lý luận cũng nhƣ thực tiễn công tác đấu tranh phòng chống tội phạm do ngƣời chƣa thành niên thực hiện ở nƣớc ta hiện nay. Điều này cũng luận chứng cho sự cần thiết phải nghiên cứu đề tài “Thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên trong Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam (Trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bản thành phố Hà Nội)” làm luận văn thạc sĩ luật học. 2. Tình hình nghiên cứu đề tài Trong những năm qua, việc nghiên cứu những quy định của pháp luật về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên đã thu hút đƣợc sự quan tâm của nhiều nhà nghiên cứu lý luận và cán bộ thực tiễn ở những mức độ khác nhau, những khía cạnh và phƣơng diện khác nhau. Ở cấp độ luận án tiến sĩ luật học có luận án của tác giả Đỗ Thị Phƣợng, Những vấn đề lý luận và thực tiễn về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên trong luật tố tụng hình sự Việt Nam, Hà Nội – 2008… 2
Về giáo trình, sách chuyên khảo, bình luận, tạp chí có các công trình sau: Giáo trình luật TTHS Việt Nam của trƣờng Đại học Luật Hà Nội – 2006; PGS. TS Nguyễn Ngọc Chí (Chủ biên) Giáo trình luật TTHS Việt Nam, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội; GS.TSKH Lê Văn Cảm, sách chuyên khảo sau đại học: Những vấn đề cơ bản trong khoa học luật hình sự (Phần chung), Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội - 2005; Phạm Mạnh Hùng, Vấn đề người chưa thành niên phạm tội trong luật hình sự Việt Nam, tạp chí kiểm sát số 4/1999; Nguyễn Duy Hoàn, Bảo đảm quyền của người chưa thành niên phạm tội trong tố tụng hình sự, Tạp chí dân chủ và pháp luật số 6/2002; GS.TSKH Lê Văn Cảm; Tư pháp hình sự đối với người chưa thành niên - những khía cạnh pháp lý hình sự, tố tụng hình sự, tội phạm học và so sánh luật học… Ở cấp độ luận văn thạc sĩ thực hiện ở Khoa luật - Đại học Quốc gia Hà Nội có đề tài của tác giả Lê Thị Vân Hà, Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên phạm tội theo bộ luật tố tụng hình sự, Hà Nội - 2006; Nguyễn Thị Thanh, Bảo vệ quyền của người chưa thành niên trong tư pháp hình sự Việt Nam, Hà Nội - 2008; Lƣu Ngọc Cảnh, Các hình phạt và biện pháp tư pháp áp dụng đối với người chưa thành niên phạm tội theo luật hình sự Việt Nam (Trên cơ sở nghiên cứu số liệu thực tiễn địa bàn TP.Hà Nội), Hà Nội - 2010; Trần Mạnh Toàn, Các tình tiết tăng nặng trách nhiệm hình sự đối với người chưa thành niên phạm tội, Hà Nội – 2011; Võ Huỳnh Ngọc Thủy, Thủ tục giải quyết các vụ án đối với người chưa thành niên (trên cơ sở số liệu của địa bàn tỉnh Bình Dương), Hà Nội – 2013… Nhƣ vậy, qua thống kê cho thấy những công trình nghiên cứu trên có phạm vi nghiên cứu rộng, trong khi đó vấn đề thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên là một nội dung quan trọng thì lại chƣa đƣợc đề cập đến trên phƣơng diện nghiên cứu lý luận chuyên sâu và có hệ thống hoặc đã đề cập nghiên cứu ở địa bàn khác. 3
Xuất phát từ thực tiễn trên cùng với yêu cầu cấp bách của quá trình đấu tranh phòng, chống tội phạm do ngƣời chƣa thành niên thực hiện trong giai đoạn hiện nay, một lần nữa cho phép khẳng định việc nghiên cứu đề tài “Thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên trong Bộ luật tố tụng hình sự Việt Nam (Trên cơ sở số liệu thực tiễn địa bản thành phố Hà Nội)” là đòi hỏi khách quan, cấp thiết, vừa có tính lý luận, vừa có tính thực tiễn. 3. Mục đích, nhiệm vụ và phạm vi nghiên cứu của luận văn 3.1. Mục đích nghiên cứu Mục đích của luận văn nhằm làm sáng tỏ những vấn đề lý luận, pháp lý và thực tiễn về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên theo pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam hiện hành, so sánh vấn đề này với quy định của một số nƣớc trên thế giới. Ngoài ra, luận văn còn phân tích và đánh giá những vƣớng mắc trong thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên. Trên cơ sở này, luận văn đƣa ra kiến nghị để hoàn thiện pháp luật và giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên. 3.2. Nhiệm vụ nghiên cứu Từ mục đích nghiên cứu nêu trên, luận văn có những nhiệm vụ chủ yếu sau: - Luận văn làm sáng tỏ một số vấn đề lý luận chung về thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên nhƣ: Khái niệm ngƣời chƣa thành niên, mục đích quy định thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên, cơ sở quy định thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên và nguyên tắc tiến hành tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội. - Khái quát lịch sử phát triển của thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên trong pháp luật Việt Nam từ năm 1945 đến nay. Nghiên cứu, so sánh với quy định về thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên trong các Công ƣớc quốc tế và pháp luật của một số nƣớc trên thế giới giúp cho việc nhận thức đúng đắn vấn đề thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên. 4
- Nghiên cứu những quy định cụ thể về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên theo quy định của BLTTHS Việt Nam năm 2003. - Nghiên cứu những hạn chế, vƣớng mắc trong thực tiễn việc áp dụng các quy định của pháp luật về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên. Qua đó có những kiến nghị nhằm hoàn thiện pháp luật và giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên. 3.3. Đối tượng và phạm vi nghiên cứu - Đối tƣợng nghiên cứu: Luận văn nghiên cứu và giải quyết những vấn đề lý luận và thực tiễn xung quanh những quy định pháp luật về thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên. - Về địa bàn khảo sát: Luận văn khảo sát thực trạng áp dụng pháp luật tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên trên địa bàn thành phố Hà Nội. - Về thời gian khảo sát: Luận văn nghiên cứu thực tiễn áp dụng pháp luật tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên trong giai đoạn 2010 - 2014. 4. Phương pháp luận và các phương pháp nghiên cứu Đề tài đƣợc thực hiện trên cơ sở phƣơng pháp luận chủ nghĩa Mác - Lênin, tƣ tƣởng Hồ Chí Minh về nhà nƣớc và pháp luật, quan điểm của Đảng và Nhà nƣớc ta về xây dựng nhà nƣớc pháp quyền, về chính sách nhân đạo đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội, về vấn đề cải cách tƣ pháp, về công tác đấu tranh phòng chống tội phạm và các tội phạm do ngƣời chƣa thành niên thực hiện. Trong quá trình nghiên cứu đề tài, tác giả đã sử dụng các phƣơng pháp cụ thể và đặc thù của khoa học Luật hình sự và các phƣơng pháp cụ thể khác nhƣ: Phƣơng pháp phân tích và tổng hợp, phƣơng pháp so sánh, đối chiếu, phƣơng pháp diễn dịch, phƣơng pháp quy nạp, nghiên cứu tâm lý lứa tuổi, phƣơng pháp thống kê, điều tra xã hội học để tổng hợp các tri thức khoa học và luận chứng các vấn đề tƣơng ứng đƣợc nghiên cứu trong luận văn. 5. Những điểm mới và đóng góp của luận văn Kết quả nghiên cứu của luận văn góp phần phát triển lý luận và nhận 5
thức đúng đắn, thống nhất vấn đề thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên cũng nhƣ thực tiễn áp dụng các quy định của pháp luật về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên. Những điểm mới cơ bản của luận văn là: - Hệ thống hóa các quy định của pháp luật làm rõ mục đích, cơ sở quy định thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên. - Nghiên cứu, chỉ ra những bất cập trong các quy định của pháp luật về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên thông qua thực tiễn áp dụng các quy định này trong việc giải quyết các vụ án hình sự trên địa bàn thành phố Hà Nội, đƣa ra một số giải pháp, kiến nghị nhằm nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên. - Bên cạnh đó, luận văn sẽ là một tài liệu tham khảo cho các nhà lập pháp, các nhà nghiên cứu, các cán bộ giảng dạy pháp luật, các nghiên cứu sinh, học viên cao học và sinh viên thuộc chuyên ngành Tƣ pháp hình sự tại các cơ sở đào tạo luật. Kết quả nghiên cứu của luận văn còn phục vụ cho việc trang bị thêm những kiến thức cho các cán bộ thực tiễn đang công tác trong các cơ quan THTT để góp phần nâng cao hiệu quả công tác đấu tranh phòng ngừa tội phạm do ngƣời chƣa thành niên thực hiện. 6. Kết cấu luận văn Ngoài phần Mở đầu, Kết luận và Danh mục tài liệu tham khảo, nội dung của luận văn gồm 3 chƣơng: Chương 1. Một số vấn đề chung về thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên. Chương 2. Những quy định của Bộ luật tố tụng hình sự năm 2003 về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên và thực tiễn thi hành. Chương 3. Những kiến nghị hoàn thiện pháp luật, những giải pháp nâng cao hiệu quả áp dụng các quy định về thủ tục tố tụng hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên. 6
Chương 1 MỘT SỐ VẤN ĐỀ CHUNG VỀ THỦ TỤC TỐ TỤNG HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƯỜI CHƯA THÀNH NIÊN 1.1. KHÁI NIỆM VÀ MỤC ĐÍCH CỦA THỦ TỤC TỐ TỤNG HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN 1.1.1. Khái niệm thủ tục tố tụng đối với người chưa thành niên Ngƣời chƣa thành niên với đặc thù là những ngƣời chƣa phát triển đầy đủ về thể chất và tinh thần, vì vậy khả năng nhận thức về tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội bị hạn chế, nhiều trƣờng hợp do bị kích động, xúi giục, lôi kéo dẫn đến hành vi phạm tội. Mỗi quốc gia khác nhau, tùy vào điều kiện kinh tế - văn hóa - xã hội, phong tục, tập quán, pháp luật của từng quốc gia mà có quy định cụ thể về ngƣời chƣa thành niên cũng nhƣ trách nhiệm hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Điều 1 Công ƣớc quốc tế về quyền trẻ em đƣợc Đại hội đồng Liên hiệp quốc thông qua ngày 20/11/1989 ghi nhận: "Trong phạm vi Công ước này, trẻ em có nghĩa là người dưới 18 tuổi, trừ trường hợp luật áp dụng đối với trẻ em có quy định tuổi thành niên sớm hơn" [29, tr. 2]. Pháp luật của một số quốc gia lại quy định độ tuổi áp dụng trách nhiệm hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên là 14 tuổi nhƣ Trung Quốc, Nhật Bản, Đức, Nga… nhƣng ở Singapore, Thái Lan… lại quy định tuổi chịu trách nhiệm hình sự là 7 tuổi, trong khi đó ở Peru, Colombia… tuổi chịu trách nhiệm hình sự là 18 tuổi trùng với tuổi xác định là thành niên [75]. Ở Việt Nam, thuật ngữ ngƣời chƣa thành niên phạm tội đƣợc dùng trong khoa học pháp lý hình sự. Theo đó, BLHS quy định ngƣời chƣa thành niên từ đủ 14 tuổi đến dƣới 18 tuổi phạm tội phải chịu trách nhiệm hình sự. 7
Điều 68 BLHS 1999 quy định: “Người chưa thành niên từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi phải chịu trách nhiệm hình sự theo quy định của Chương này, đồng thời theo những quy định khác của Phần chung Bộ luật không trái với những quy định của Chương này”. Tuy nhiên, không phải tất cả ngƣời chƣa thành niên từ đủ 14 tuổi đến chƣa đủ 18 tuổi thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội đều bị coi là tội phạm mà BLHS quy định rõ chỉ những ngƣời chƣa thành niên từ đủ 14 tuổi nhƣng chƣa đủ 16 tuổi phạm tội rất nghiêm trọng do cố ý hoặc tội phạm đặc biệt nghiêm trọng thì mới phải chịu trách nhiệm hình sự (Điều 12 BLHS 1999). Vậy, ngƣời chƣa thành niên phạm tội và phải chịu trách nhiệm hình sự là: Ngƣời từ đủ 14 tuổi đến dƣới 16 tuổi phạm tội rất nghiêm trọng do cố ý, phạm tội đặc biệt nghiêm trọng hoặc nguời từ đủ 16 tuổi đến dƣới 18 tuổi phạm một tội đƣợc quy định trong BLHS. BLTTHS 1999 cũng dành một chƣơng riêng (Chƣơng XXXII) quy định về thủ tục giải quyết vụ án mà bị can, bị cáo là ngƣời chƣa thành niên. Tuy nhiên cả BLHS và BLTTHS đều không đƣa ra một khái niệm cụ thể thế nào là ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Hơn nữa, không thể đồng nhất khái niệm tội phạm do ngƣời chƣa thành niên gây ra và khái niệm ngƣời chƣa thành niên phạm tội, bởi lẽ khái niệm ngƣời chƣa thành niên phạm tội là khái niệm dùng để chỉ một dạng chủ thể đặc biệt là ngƣời chƣa thành niên thực hiện hành vi phạm tội, còn khái niệm tội phạm do ngƣời chƣa thành niên gây ra là khái niệm dùng để chỉ tội phạm đã đƣợc thực hiện bởi một dạng chủ thể đặc biệt là ngƣời chƣa thành niên [33, Tr 8 - 9]. Có thể hiểu ngƣời chƣa thành niên phạm tội nhƣ sau: Người chưa thành niên phạm tội là người từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi, có năng lực trách nhiệm hình sự, có lỗi trong việc thực hiện hành vi nguy hiểm cho xã hội bị luật hình sự cấm và phải chịu các chế tài do pháp luật quy định. Ngƣời chƣa thành niên phạm tội là ở lứa tuổi mà khả năng nhận thức về 8
tính chất nguy hiểm cho xã hội của hành vi phạm tội bị hạn chế và nhiều khi còn bị tác động mạnh của những điều kiện bên ngoài. Quá trình điều tra, truy tố, xét xử phải đƣợc tiến hành hết sức thận trọng, cụ thể và chính xác trên cơ sở xem xét đầy đủ các yếu tố của bản thân và những điều kiện bên ngoài tác động đến ngƣời đó. Chính vì vậy, thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên cũng cần chú ý những đặc điểm của ngƣời chƣa thành niên để giúp họ bảo vệ đƣợc quyền và lợi ích hợp pháp của mình, cũng nhƣ tạo điều kiện để họ thực hiện nghĩa vụ khi tham gia tố tụng [7, Tr 526]. Có thể định nghĩa về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên là: Những quy định cụ thể cần áp dụng để giải quyết vụ án hình sự có người bị bắt, bị tạm giữ, bị can, bị cáo là người chưa thành niên từ đủ 14 tuổi đến dưới 18 tuổi nhằm giải quyết đúng đắn, khách quan và bảo vệ quyền lợi hợp pháp của họ trong hoạt động TTHS. 1.1.2. Mục đích của thủ tục tố tụng hình sự đối với người chưa thành niên Xuất phát từ đặc điểm của ngƣời chƣa thành niên là những ngƣời chƣa phát triển đầy đủ về thể chất, về trí tuệ và tâm sinh lý, chƣa có đầy đủ các quyền và nghĩa vụ pháp lý nhƣ ngƣời thành niên nên pháp luật tố tụng hình sự Việt Nam có những quy định đặc thù áp dụng đối với ngƣời chƣa thành niên tại Chƣơng XXXII, từ Điều 301 đến Điều 310 nhằm đảm bảo quyền lợi của họ trong quá trình giải quyết vụ án hình sự. Việc quy định một chƣơng riêng về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên là hết sức cần thiết bởi lẽ: - Thứ nhất, BLTTHS quy định riêng về thủ tục tố tụng đối với ngƣời chƣa thành niên nhằm thể chế hóa chính sách hình sự của Đảng và Nhà nƣớc ta đối với ngƣời chƣa thành niên phạm tội. Việc xử lý ngƣời chƣa thành niên phạm tội chủ yếu nhằm mục đích cải tạo, giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm để sớm trở thành công dân có ích cho xã hội, đồng thời tạo điều kiện cho họ thực hiện nghĩa vụ của mình khi tham gia tố tụng hình sự. Ngoài ra, còn 9
đảm bảo cho quá trình điều tra, truy tố, xét xử, thi hành án đối với ngƣời chƣa thành niên phải đƣợc tiến hành một cách khách quan, phù hợp, toàn diện và đúng pháp luật [35, Tr 26]. - Thứ hai, việc quy định thủ tục tố tụng riêng với ngƣời chƣa thành niên còn để đảm bảo quyền của ngƣời chƣa thành niên trong quá trình giải quyết vụ án hình sự cũng nhƣ ngăn ngừa sự lạm quyền, vi phạm quyền của ngƣời chƣa thành niên từ phía cơ quan tiến hành tố tụng. - Thứ ba, pháp luật TTHS ghi nhận các quyền của ngƣời chƣa thành niên, tạo cơ sở pháp lý cho ngƣời chƣa thành niên thực hiện quyền – nghĩa vụ pháp lý của mình và trách nhiệm của Nhà nƣớc và các chủ thể khác trong việc đảm bảo cho họ đƣợc hƣởng những quyền đó. 1.2. CƠ SỞ QUY ĐỊNH THỦ TỤC TỐ TỤNG HÌNH SỰ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN VÀ NGUYÊN TẮC XỬ LÝ ĐỐI VỚI NGƢỜI CHƢA THÀNH NIÊN PHẠM TỘI 1.2.1. Cơ sở quy định thủ tục tố tụng hình sự đối với người chưa thành niên Thứ nhất: Về yếu tố tâm sinh lý của ngƣời chƣa thành niên Do đặc trƣng về lứa tuổi cũng nhƣ sự phát triển chƣa đầy đủ về thể chất, tinh thần, kinh nghiệm sống, trình độ nhận thức nên ngƣời chƣa thành niên có những đặc điểm tâm sinh lý khác so với ngƣời thành niên. Có vụ án xảy ra xuất phát từ những mâu thuẫn đơn giản, nhiều khi chỉ là sự khích bác của những đứa trẻ với nhau hoặc đơn giản chỉ là “nhìn nó ngứa mắt”. Tâm lý chung của ngƣời chƣa thành niên là dễ bị kích động, tính kiên trì và năng lực tự kiềm chế thấp [33, Tr 20]. Khi phạm tội và bị bắt thƣờng sẽ có tâm lý chán nản, tuyệt vọng, sợ hãi. Vì vậy, khi bị hỏi cung bị can do tâm lý sợ hãi, căng thẳng, xấu hổ nên thƣờng im lặng không chịu khai báo hoặc khai báo lộn xộn, không trung thực. Ngoài ra, thái độ khai báo của các em còn 10
phụ thuộc vào thói quen và cách sống của các em cũng nhƣ tình cảm gia đình, bạn bè. Khi các em nhận thấy lời khai của mình có thể tác động đến danh dự, uy tín của bản thân và gia đình hoặc xấu hổ trƣớc mọi ngƣời thì sẽ không dám nói. Hơn nữa, khi gặp Điều tra viên, nếu Điều tra viên tạo cho các em cảm giác sợ hãi sẽ ảnh hƣởng rất lớn tới lời khai của các em nên tính trung thực cũng nhƣ tính chính xác trong lời khai không cao. Bên cạnh đó ngƣời chƣa thành niên dễ bị chịu ảnh hƣởng môi trƣờng xung quanh, có tính hay bắt chƣớc nhƣng chƣa có khả năng tự kiềm chế và đánh giá vấn đề xảy ra với mình một cách toàn diện nên khi đã phạm tội cần phải xem xét việc giam giữ riêng ngƣời chƣa thành niên và ngƣời thành niên [33, Tr 21-22]. Từ sự phân tích trên có thể coi yếu tố tâm, sinh lý là một trong những yếu tố quan trọng ảnh hƣởng hành vi phạm tội của ngƣời chƣa thành niên. Do vậy, trong quá trình giải quyết các vụ án hình sự đối với ngƣời chƣa thành niên cần có những quy định phù hợp dựa trên các yếu tố tâm, sinh lý này. Thứ hai, về yếu tố xã hội và pháp luật Nƣớc ta hiện nay rất coi trọng việc bảo vệ giáo dục ngƣời chƣa thành niên. Điều này đƣợc thể hiện qua hệ thống pháp luật về bảo vệ trẻ em bao gồm: Hiến pháp, Luật Hôn nhân và gia đình, Luật bảo vệ sức khỏe nhân dân; Luật bảo vệ, chăm sóc và giáo dục trẻ em; Luật Lao động; Bộ luật Dân sự; BLHS; BLTTHS... mục tiêu của các quy định pháp luật này đều hƣớng tới việc giúp đỡ, chăm sóc, bảo vệ và giáo dục trẻ em. Hiến pháp năm 2013 quy định: “Trẻ em được Nhà nước , gia đình và xã hội bảo vệ , chăm sóc và giáo dục; được tham gia vào các vấ n đề về trẻ em . Nghiêm cấm xâm hại, hành hạ, ngược đãi, bỏ mặc, lạm dụng, bóc lột sức lao động và những hành vi khác vi phạm quyền trẻ em” [49, Điều 37, Khoản 1]. Trƣờng hợp ngƣời chƣa thành niên phạm tội, khoản 1 Điều 69 BLHS quy định: “Việc xử lý người chưa thành niên phạm tội chủ yếu nhằm giáo dục, giúp đỡ họ sửa chữa sai lầm, 11