intTypePromotion=1
zunia.vn Tuyển sinh 2024 dành cho Gen-Z zunia.vn zunia.vn
ADSENSE

Luận văn Thạc sĩ Quản lý tài nguyên môi trường: Đánh giá việc thực hiện chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư của dự án xây dựng đập dâng tại huyện Vũ Quang, tỉnh Hà Tĩnh

Chia sẻ: _ _ | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:95

34
lượt xem
6
download
 
  Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Mục đích nghiên cứu của đề tài là đánh giá được kết quả của công tác bồi thường, giải phóng mặt bằng và công tác tái định cư của dự án xây dựng đập dâng trên địa bàn huyện Vũ Quang từ đó đề xuất một số giải pháp để hoàn thiện công tác này tại địa phương trong thời gian tới.

Chủ đề:
Lưu

Nội dung Text: Luận văn Thạc sĩ Quản lý tài nguyên môi trường: Đánh giá việc thực hiện chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư của dự án xây dựng đập dâng tại huyện Vũ Quang, tỉnh Hà Tĩnh

  1. ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM TRẦN MẠNH LUYẾN ĐÁNH GIÁ VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ CỦA DỰ ÁN XÂY DỰNG ĐẬP DÂNG TẠI HUYỆN VŨ QUANG, TỈNH HÀ TĨNH LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG Chuyên ngành: Quản lý đất đai HUẾ - 2018 PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  2. ĐẠI HỌC HUẾ TRƯỜNG ĐẠI HỌC NÔNG LÂM TRẦN MẠNH LUYẾN ĐÁNH GIÁ VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ CỦA DỰ ÁN XÂY DỰNG ĐẬP DÂNG TẠI HUYỆN VŨ QUANG, TỈNH HÀ TĨNH LUẬN VĂN THẠC SĨ QUẢN LÝ TÀI NGUYÊN VÀ MÔI TRƯỜNG Chuyên ngành: Quản lý đất đai Mã số: 885.01.03 NGƯỜI HƯỚNG DẪN KHOA HỌC TS. TRẦN THANH ĐỨC HUẾ - 2018 PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  3. i LỜI CAM ĐOAN Tôi xin cam đoan đây là công trình nghiên cứu của riêng tôi. số liệu và kết quả nghiên cứu trong Luận văn này là hoàn toàn trung thực cũng như chưa từng được ai công bố trong bất kì công trình nào khác. Tôi xin cam đoan, mọi sự giúp đỡ cho việc thực hiện Luận văn này đã được cảm ơn và các thông tin trích dẫn trong Luận văn này đều đã được chỉ rõ nguồn gốc./. Tác giả luận văn Trần Mạnh Luyến PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  4. ii LỜI CẢM ƠN Trong quá trình thực hiện đề tài ngoài sự lỗ lực của bản thân, tôi đã nhận được sự hướng dẫn nhiệt tình, chu đáo của các nhà khoa học, các thầy cô giáo và sự giúp đỡ nhiệt tình, những ý kiến đóng góp quý báu của nhiều cá nhân và tập thể để hoàn thành bản luận văn này. Trước hết tôi xin chân thành cảm ơn TS. Trần Thanh Đức, Khoa Tài Nguyên đất và Môi trường - Trường Đại học Nông lâm Huế đã trực tiếp hướng dẫn, chỉ bảo tôi trong suốt thời gian thực hiện luận văn. Tôi xin chân thành cảm ơn sự góp ý chân thành của các thầy, cô giáo Khoa Tài Nguyên đất và Môi trường, Phòng đào tạo sau Đại học - Trường Đại học Nông lâm Huế đã tạo điều kiện thuận lợi cho tôi thực hiện đề tài. Tôi cũng xin chân thành cảm ơn Sở Tài nguyên và Môi trường tỉnh Hà Tĩnh, Phòng Tài nguyên và Môi trường huyện Vũ Quang, Hội đồng bồi thường GPMB huyện Vũ Quang, Ban chuyên trách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư công trình thuỷ lợi Ngàn Trươi - Cẩm Trang, UBND Thị trấn Vũ Quang cùng các xóm trưởng, bà con nhân dân Thị trấn Vũ Quang đã giúp đỡ tôi trong thời gian nghiên cứu thực hiện luận văn tại địa phương. Tôi xin cảm ơn tới gia đình, những người thân, cán bộ, đồng nghiệp và bạn bè đã tạo điều kiện về mọi mặt cho tôi trong quá trình thực hiện đề tài này. Xin trân trọng cảm ơn ! Huế, ngày tháng năm 2018 Tác giả luận văn Trần Mạnh Luyến PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  5. iii TÓM TẮT Đề tài này được tiến hành tại huyện Vũ Quang, tỉnh Hà Tĩnh đánh giá được kết quả của công tác bồi thường, giải phóng mặt bằng và công tác tái định cư của dự án xây dựng đập dâng trên địa bàn huyện Vũ Quang từ đó đề xuất một số giải pháp để hoàn thiện công tác này tại địa phương trong thời gian tới. Đề tài đã sử dụng các phương pháp điều tra, thu thập số liệu; phương pháp so sánh và tổng hợp về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư của dự án trọng điểm tại huyện Vũ Quang. Kết quả nghiên cứu cho thấy chính sách bồi thường, giải phóng mặt bằng khi Nhà nước thu hồi đất của Việt Nam từ sau khi có Luật Đất đai 2013 đến nay đã có những đổi mới tiến bộ, về cơ bản đảm bảo giải quyết lợi ích của Nhà nước, của nhà đầu tư và lợi ích của người dân bị thu hồi đất. Tại dự án xây dựng công trình Đập dâng nhìn chung Hội đồng bồi thường GPMB huyện bám sát các quy định của Chính phủ (Nghị định số 47/2014/NĐ-CP), hướng dẫn của Bộ Tài nguyên và Môi trường (Thông tư 37/2014/TT-BTNMT), quy định của UBND tỉnh Hà Tĩnh (Quyết định số 75/2014/QĐ-UBND ngày 03/11/2014). Đã phối hợp chính quyền địa phương nơi có đất thu hồi và chủ dự án tổ chức thực hiện công tác kiểm kê, phân loại xác định đối tượng, điều kiện được bồi thường, hỗ trợ; tính toán áp giá chi tiết cụ thể đến từng đối tượng; lập, trình cơ quan thẩm quyền thẩm định, phê duyệt phương án bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, theo đó đã tổ chức chi trả tiền bồi thường, hỗ trợ và bố trí tái định cư cho các đối tượng; cũng như đã chủ động xử lý, tham mưu trình cấp thẩm quyền giải quyết các kiến nghị, đề xuất của nhân dân có liên quan trong khu vực thực hiện dự án và hoàn thành việc GPMB kịp thời bàn giao đất cho chủ dự án triển khai đầu tư đáp ứng tiến độ. Qua kết quả điều tra, nghiên cứu của đề tài cho thấy giá đất bồi thường (giá đất ở) tại dự án xây dựng công trình Đập dâng còn thấp hơn nhiều so với giá thị trường. Giá bồi thường đất thấp là nguyên nhân chính chủ yếu gây nên những khó khăn trong công tác bồi thường, GPMB tại dự án, làm chậm tiến độ thực hiện dự án. Tình hình thực hiện chính sách hỗ trợ, tái định cư của dự án đã vận dụng đúng những quy định của pháp luật. Tuy nhiên vẫn chưa tạo được chỗ kinh doanh mới cho các hộ mặt đường chủ yếu sinh sống bằng nghề kinh doanh buôn bán nhỏ. Sinh kế người dân sau thu hồi đất gặp khó khăn do công tác hỗ trợ chuyển đổi nghề nghiệp được quy bằng tiền mặt và chưa tạo được công ăn việc làm mới, người dân vẫn chủ yếu sống bằng nghề cũ dựa vào phần đất còn lại. Một số tồn tại là giá bồi thường thấp hơn giá thị trường; phương án bồi thường chủ yếu bằng tiền; chưa có định hướng sử dụng các khoản tiền bồi thường, hỗ trợ. Sau khi bị thu hồi đất có tới 24,44% số lao động nông nghiệp vẫn giữ nguyên nghề cũ, 22,23% chuyển sang nghề mới và có tới 53,33% vừa sản xuất nông nghiệp vừa tham gia các nghề khác khi rảnh rỗi. PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  6. iv Từ kết quả nghiên cứu đã đề xuất được một số giải pháp để thực hiện tốt công tác giải phóng mặt bằng trong thời gian tới ở địa bàn nghiên cứu đó là cần thực hiện tốt công tác quản lý đất đai, đặc biệt là đăng ký biến động đất đai; đa dạng hoá phương án bồi thường; xây dựng chính sách hỗ trợ dài hạn và tạo việc làm; có hướng dẫn sử dụng các khoản tiền bồi thường, hỗ trợ một cách hiệu quả. PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  7. v MỤC LỤC LỜI CAM ĐOAN ......................................................................................................... i LỜI CẢM ƠN .............................................................................................................ii TÓM TẮT ................................................................................................................. iii MỤC LỤC ................................................................................................................... v DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT .................................................................................viii DANH MỤC BẢNG .................................................................................................. ix DANH MỤC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ................................................................................ x MỞ ĐẦU ..................................................................................................................... 1 1. Đặt vấn đề................................................................................................................ 1 2. Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................................ 2 2.1. Mục tiêu tổng quát ................................................................................................ 2 2.2. Mục tiêu cụ thể ..................................................................................................... 2 2.3. Ý nghĩa của đề tài ................................................................................................. 2 2.3.1. Ý nghĩa khoa học ............................................................................................... 2 2.3.2. Ý nghĩa thực tiễn ................................................................................................ 2 Chương 1 TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU ........................................... 3 1.1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ ........................ 3 1.1.1. Bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất .................................................... 3 1.1.2 Hỗ trợ ................................................................................................................. 3 1.1.3 Tái định cư .......................................................................................................... 3 1.1.4 Một số vấn đề ảnh hưởng đến công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ........................................................................................................... 4 1.2 CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ CHÍNH SÁCH BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ ............................................................................................................................... 5 1.2.1 Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng của một số nước và các tổ chức ngân hàng quốc tế ........................................................................................................ 5 1.2.2 Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng của Việt Nam qua các thời kỳ......... 9 1.2.3 Một số quy định về chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư ....................... 14 1.2.4 Thực trạng bồi thường, hỗ trợ, tái định cư tại tỉnh Hà Tĩnh ............................ 18 1.2.5 Nhận xét chung về tổng quan các vấn đề nghiên cứu ..................................... 19 PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  8. vi 1.3. MỘT SỐ CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU CÓ LIÊN QUAN ...................... 19 1.3.1. Đề tài “Đánh giá việc thực hiện chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư tại một số dự án trên địa bàn thành phố Hà Tĩnh, tỉnh Hà Tĩnh”, luận văn thạc sỹ của tác giả Lê Nhật Linh ........................................................................................................ 20 1.3.2. Đề tài “Đánh giá công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư tại dự án nâng cấp mở rộng quốc lộ 1, đoạn qua huyện Núi Thành, tỉnh Quảng Nam”, luận văn thạc sỹ của tác giả Nguyễn Văn Thiện ................................................................................... 21 1.3.4. Nhận xét chung từ các công trình nghiên cứu có liên quan ............................... 21 Chương 2 ĐỐI TƯỢNG, PHẠM VI, NỘI DUNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .......................................................................................................................... 22 2.1 ĐỐI TƯỢNG NGHIÊN CỨU .............................................................................. 22 2.2 PHẠM VI NGHIÊN CỨU ................................................................................... 22 2.2.1 Phạm vi thời gian .............................................................................................. 22 2.2.2 Phạm vi không gian .......................................................................................... 22 2.3 NỘI DUNG NGHIÊN CỨU ................................................................................ 22 2.4 PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ........................................................................ 22 2.4.1 Phương pháp thu thập số liệu ............................................................................ 22 2.4.2. Phương pháp điều tra khảo sát thực địa ........................................................... 23 2.4.3. Phương pháp thống kê, phân tích, xử lý số liệu, tài liệu .................................... 23 2.4.4. Phương pháp minh họa bằng bảng biểu và hình ảnh ......................................... 24 Chương 3 KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ THẢO LUẬN .......................................... 25 3.1. KHÁI QUÁT VỀ ĐIỀU KIỆN TỰ NHIÊN, KINH TẾ-XÃ HỘI CỦA HUYỆN VŨ QUANG .............................................................................................................. 25 3.1.1. Điều kiện tự nhiên ............................................................................................ 25 3.1.2. Điều kiện kinh tế - xã hội ................................................................................. 29 3.1.3. Khái quát tình hình quản lý và sử dụng đất của huyện Vũ Quang ..................... 33 3.1.4. Tình hình giải phóng mặt bằng và các chính sách bồi thường, hỗ trợ được triển khai tại huyện Vũ Quang, tỉnh Hà Tĩnh ...................................................................... 35 3.2. KHÁI QUÁT VỀ DỰ ÁN NGHIÊN CỨU.......................................................... 37 3.2.1 Giới thiệu chung ............................................................................................... 37 3.2.2 Các văn bản pháp lý có liên quan đến dự án ...................................................... 41 PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  9. vii 3.3. KẾT QUẢ VIỆC THỰC HIỆN BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ KHI NHÀ NƯỚC THU HỒI ĐẤT CỦA DỰ ÁN NGHIÊN CỨU. ................................... 42 3.3.1. Đối tượng được bồi thường và điều kiện được bồi thường................................ 42 3.3.2. Kết quả bồi thường........................................................................................... 43 3.3.3 Chính sách hỗ trợ .............................................................................................. 45 3.3.4 Kết quả chi tiết điều tra, phỏng vấn các hộ dân về tình hình thu hồi đất, bồi thường và hỗ trợ tại dự án .......................................................................................... 52 3.4. ẢNH HƯỞNG CỦA CÁC CHÍNH SÁCH BỒI THƯỜNG, GIẢI PHÓNG MẶT BẰNG ĐẾN ĐỜI SỐNG CỦA NGƯỜI DÂN ........................................................... 54 3.4.1 Thay đổi về thu nhập ......................................................................................... 54 3.4.2. Thay đổi về tài sản của hộ ................................................................................ 56 3.4.3. Đánh giá của người dân về việc tiếp cận cơ sở hạ tầng, phúc lợi xã hội sau khi bị thu hồi đất.................................................................................................................. 57 3.4.4. Thay đổi về việc làm ........................................................................................ 58 3.5. ĐỀ XUẤT CÁC GIẢI PHÁP ĐỂ NÂNG CAO HIỆU QUẢ VIỆC THỰC HIỆN CHÍNH SÁCH BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ TÁI ĐỊNH CƯ TRÊN ĐỊA BÀN NGHIÊN CỨU TRONG THỜI GIAN TỚI ............................................................................... 60 3.5.1 Đổi mới và tăng cường công tác tuyên truyền và phổ biến, giáo dục về chính sách, pháp luật đất đai, công tác bồi thường giải phóng mặt bằng và hỗ trợ Tái định cư .................................................................................................................................. 60 3.5.2. Tăng cường công tác quản lý Nhà nước về đất đai ........................................... 60 3.5.3. Lấy ý kiến các cấp, các ngành và người dân để tiếp tục xây dựng và hoàn thiện các cơ chế, chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư đảm bảo đúng pháp luật và phù hợp với tình hình thực tế ............................................................................................ 61 3.5.4. Tiếp tục đẩy mạnh cải cách hành chính trong lĩnh vực bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất ............................................................................... 61 3.5.5. Tăng cường công tác kiểm tra, giám sát ........................................................... 61 3.5.6. Giải pháp đảm bảo đời sống cho người dân có đất bị thu hồi ............................ 62 KẾT LUẬN VÀ KIẾN NGHỊ .................................................................................... 64 1. kết luận .................................................................................................................. 64 2. Kiến nghị ............................................................................................................... 65 TÀI LIỆU THAM KHẢO.......................................................................................... 67 PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  10. viii DANH MỤC CHỮ VIẾT TẮT BTNMT : Bộ Tài nguyên Môi trường BTC : Bộ Tài chính HĐND : Hội đồng nhân dân NĐ-CP : Nghị định - Chính phủ QĐ-UBND : Quyết định - Ủy ban nhân tỉnh và huyện QH13 : Quốc hội khóa XIII QSDĐ : Quyền sử dụng đất TĐC : Tái định cư TN&MT : Tài nguyên và Môi trường TT-BTNMT : Thông tư Bộ Tài nguyên môi trường TT-BTC : Thông tư Bộ Tài Chính TW : Trung ương UBND : Ủy ban nhân dân GPMB : Giải phóng mặt bằng PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  11. ix DANH MỤC BẢNG Bảng 3.1. Diện tích, dân số huyện Vũ Quang năm 2016 ............................................ 30 Bảng 3.2. Diện tích và cơ cấu đất đai năm 2017 huyện Vũ Quang ............................. 34 Bảng 3.3. Kết quả bồi thường GPMB các dự án kể từ 01/7/2004 đến 31/12/2016 ...... 36 tại huyện Vũ Quang ................................................................................................... 36 Bảng 3.4. Diện tích và kinh phí bồi thường, hỗ trợ tại dự án nghiên cứu .................... 39 Bảng 3.5. Diện tích đất bị thu hồi đủ điều kiện được bồi thường tại dự án nghiên cứu43 Bảng 3.6. Kết quả bồi thường về đất tại dự án nghiên cứu ......................................... 44 Bảng 3.7. Kết quả bồi thường về tài sản trên đất tại dự án nghiên cứu ....................... 45 Bảng 3.8. Tổng hợp các khoản hỗ trợ tại dự án nghiên cứu ........................................ 50 Bảng 3.9. Kết quả thực hiện chính sách bồi thường tài sản, hỗ trợ tái định cư tại dự án nghiên cứu ................................................................................................................. 51 Bảng 3.10. Quan điểm của người có đất bị thu hồi đất về công tác tổ chức, trình tự thực hiện, trách nhiệm của các cấp các ngành tại dự án nghiên cứu ........................... 52 Bảng 3.11. Quan điểm của người có đất bị thu hồi trong việc xác định đối tượng và điều kiện được bồi thường ......................................................................................... 52 Bảng 3.12. Thu nhập bình quân của người dân tại dự án trước và sau khi thu hồi đất. 54 Bảng 3.13. Thay đổi thu nhập của người dân trước và sau khi thu hồi đất .................. 54 Bảng 3.14. Phương thức sử dụng tiền của các hộ dân có đất thu hồi tại dự án ............ 55 Bảng 3.15. Tài sản sở hữu của các hộ điều tra phỏng vấn tại dự án nghiên cứu .......... 56 Bảng 3.16. Tình hình tiếp cận các cơ sở hạ tầng sau khi thu hồi đất ........................... 57 Bảng 3.17. Tình hình an ninh trật tự - xã hội trước và sau khi thu hồi đất .................. 57 Bảng 3.18. Tỷ lệ chuyển đổi nghề nghiệp của các hộ bị thu hồi đất............................ 59 PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  12. x DANH MỤC HÌNH VẼ, ĐỒ THỊ Hình 3.1. Sơ đồ vị trí huyện Vũ Quang, tỉnh Hà Tĩnh ................................................ 26 PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  13. 1 MỞ ĐẦU 1. Đặt vấn đề Đất đai là nguồn tài nguyên thiên nhiên vô cùng quý giá của mỗi quốc gia, là tư liệu sản xuất đặc biệt không gì có thể thay thế được đối với các ngành sản xuất nông - lâm nghiệp, là thành phần quan trọng hàng đầu của môi trường sống, là nền tảng cho sự sống của con người và nhiều sinh vật khác, là địa bàn phân bổ các khu dân cư, kinh tế - xã hội và An ninh quốc phòng. Luật đất đai qui định về nguyên tắc, căn cứ, nội dung, trình tự tổ chức thực hiện công tác Bồi thường, GPMB khi nhà nước thu hồi đất để thực hiện các dự án. Chính vì vậy, Công tác giải phóng mặt bằng là một trong những nhiệm vụ quan trọng góp phần thúc đẩy thu hút đầu tư, phát triển kinh tế. Trong quá trình phát triển kinh tế - xã hội, quốc phòng, an ninh, đầu tư xây dựng các công trình, các dự án vì lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng thì Nhà nước thực hiện việc thu hồi đất, đồng thời thực hiện công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư để đảm bảo ổn định đời sống và sản xuất cho người dân có đất bị thu hồi, người dân có điều kiện sinh sống, sản xuất kinh doanh bằng và tốt hơn trước, đó là chủ trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước. Để thực hiện chủ trương đó, Luật Đất đai năm 2003 và mới nhất là Luật Đất đai năm 2013 đã có những quy định cụ thể về chính sách bồi thường, hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất để thực hiện các dự án sử dụng vào mục đích quốc phòng, an ninh, lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng và phát triển kinh tế xã hội; nhằm cụ thể chính sách về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư cho người dân có đất bị thu hồi, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 47/2014/NĐ-CP ngày 15 tháng 5 năm 2014 Quy định về bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi nhà nước thu hồi đất; các Bộ Tài nguyên và Môi trường, Bộ Tài chính đã ban hành các văn bản hướng dẫn về việc thực hiện giá đất, giá nhà, tiền tái định cư áp dụng đối với người có đất bị nhà nước thu hồi. Công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất là vấn đề hết sức nhạy cảm và phúc tạp, tác động tới mọi mặt của đời sống kinh tế, xã hội. Giải quyết không tốt, không thoả đáng quyền lợi của người bị thu hồi đất dẫn đến bùng phát khiếu kiện, đặc biệt là khiếu kiện tập thể, vượt cấp gây mất ổn định chính trị xã hội. Vũ Quang là một huyện miền núi của tỉnh Hà Tĩnh mới được thành lập từ năm 2000, có nhiều dự án được triển khai để lấy mặt bằng xây dựng cơ sở hạ tầng; nhất là năm 2006 dự án Công trình thuỷ lợi Ngàn Trươi - Cẩm Trang được thực hiện (một trong những dự án trọng điểm của tỉnh Hà Tĩnh) làm cho công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư càng nan giải hơn. Việc thực hiện chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất, vấn đề đời sống, lao động và việc làm của người dân có đất bị thu hồi ít nhiều làm ảnh hưởng đến đời sống chính trị, kinh tế, văn hóa và trật tự an toàn xã hội trên địa bàn. Để rút ra những nguyên nhân, bài học kinh nghiệm, từng PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  14. 2 bước tìm ra các giải pháp khắc phục nhằm đẩy nhanh tiến độ thực hiện của các dự án làm cơ sở cho việc vận dụng chính sách ngày một phù hợp với thực tế dự án và thực tế địa phương; việc nghiên cứu thực hiện chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư một số dự án trên địa bàn huyện Vũ Quang là vấn đề cần thiết. Do đó, tôi lựa chọn đề tài: “Đánh giá việc thực hiện chính sách bồi thường, hỗ trợ, tái định cư của dự án xây dựng đập dâng tại huyện Vũ Quang, tỉnh Hà Tĩnh” 2. Mục tiêu nghiên cứu 2.1. Mục tiêu tổng quát Đánh giá được kết quả của công tác bồi thường, giải phóng mặt bằng và công tác tái định cư của dự án xây dựng đập dâng trên địa bàn huyện Vũ Quang từ đó đề xuất một số giải pháp để hoàn thiện công tác này tại địa phương trong thời gian tới. 2.2. Mục tiêu cụ thể - Phân tích được những ưu nhược điểm trong quá trình thực hiện chính sách bồi thường, giải phóng mặt bằng khi Nhà nước thu hồi đất để thực hiện dự án nghiên cứu. - Đánh giá được ảnh hưởng của việc thực hiện chính sách bồi thường, giải phóng mặt bằng đến đời sống của các hộ dân bị thu hồi đất. - Đề xuất các giải pháp cụ thể nhằm thực hiện tốt công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư, góp phần nâng cao đời sống, ổn định việc làm của người dân có đất bị thu hồi trong thời gian tới. 2.3. Ý nghĩa của đề tài 2.3.1. Ý nghĩa khoa học - Góp phần làm rõ một số vấn đề lý luận và thực tiễn đối với chính sách của nhà nước về công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư; - Kết quả nghiên cứu của đề tài sẽ góp phần tạo cơ sở lý luận, khoa học để các cơ quan quản lý nhà nước xây dựng các chính sách hợp lý về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, nhằm đẩy nhanh việc thực hiện bồi thường, giải phóng mặt bằng các công trình trên địa bàn huyện Vũ Quang cũng như tỉnh Hà Tĩnh Trong thời gian tới 2.3.2. Ý nghĩa thực tiễn - Thấy rõ thực trạng công tác bồi thường, giải phóng mặt bằng từ đó góp phần đưa ra những chính sách hợp lý để góp phần hoàn thiện hệ thống Luật đất đai. - Đề xuất các giải pháp nhằm đẩy nhanh công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư trên địa bàn huyện Vũ Quang, tỉnh Hà tĩnh - Kết quả nghiên cứu của đề tài là nguồn thông tin tham khảo làm cơ sở nghiên cứu về bồi thường, hỗ trợ và tái định cư cho các đơn vị khác trên địa tỉnh Hà tĩnh. PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  15. 3 Chương 1 TỔNG QUAN CÁC VẤN ĐỀ NGHIÊN CỨU 1.1 CƠ SỞ LÝ LUẬN VỀ BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ 1.1.1. Bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất “Bồi thường” hay “đền bù” có nghĩa là trả lại tương xứng giá trị công lao cho một chủ thể nào đó bị thiệt hại vì một hành vi của chủ thể khác [16]. Việc bồi thường có thể vô hình hay hữu hình, có thể do các quy định của pháp luật điều tiết hoặc do sự thỏa thuận giữa các chủ thể. Bồi thường về đất là việc Nhà nước trả lại giá trị quyền sử dụng đất đối với diện tích đất thu hồi cho người sử dụng đất [14]. Bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất là việc Nhà nước trả lại giá trị quyền sử dụng đất đối với diện tích đất bị thu hồi cho người bị thu hồi đất. Trong đó, giá trị quyền sử dụng đất là giá trị bằng tiền của quyền sử dụng đất đối với một diện tích đất xác định trong thời hạn sử dụng đất xác định [24]. Theo quy định của pháp luật đất đai hiện nay, người sử dụng đất khi bị thu hồi đất sẽ được bồi thường về đất, tài sản trên đất và các chi phí đầu tư vào đất [19]. 1.1.2 Hỗ trợ Hỗ trợ là giúp đỡ nhau, giúp thêm vào [16]. Hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất là việc Nhà nước giúp đỡ người bị thu hồi đất thông qua đào tạo nghề mới, bố trí việc làm mới, cấp kinh phí để di dời đến địa điểm mới. Các khoản hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất bao gồm: (1) Hỗ trợ ổn định đời sống và sản xuất; (2) Hỗ trợ đào tạo, chuyển đổi nghề và tìm kiếm việc làm đối với trường hợp thu hồi đất nông nghiệp của hộ gia đình, cá nhân trực tiếp sản xuất nông nghiệp; thu hồi đất ở kết hợp kinh doanh dịch vụ của hộ gia đình, cá nhân mà phải di chuyển chỗ ở; (3) Hỗ trợ tái định cư đối với trường hợp thu hồi đất ở của hộ gia đình, cá nhân, người Việt Nam định cư ở nước ngoài mà phải di chuyển chỗ ở; (4) hỗ trợ khác. Việc hỗ trợ khi Nhà nước thu hồi đất được quy định cụ thể tại các Điều 19, 20, 21, 22, 23, 24 và 25 của Nghị định 47/2014/NĐ-CP. 1.1.3 Tái định cư Tái định cư (TĐC) là việc di chuyển đến một nơi khác với nơi ở trước đây để sinh sống và làm ăn. TĐC được hiểu là một quá trình từ bồi thường về đất, tài sản; di chuyển đến nơi ở mới và các hoạt động hỗ trợ để xây dựng lại cuộc sống, thu nhập, cơ sở vật chất tinh thần tại đó. PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  16. 4 Như vậy, tái định cư là hoạt động nhằm giảm nhẹ các tác động xấu về KT- XH đối với một bộ phận dân cư đã gánh chịu vì sự phát triển chung. Hiện nay, ở nước ta, khi Nhà nước thu hồi đất mà phải di chuyển chỗ ở thì người sử dụng đất được bố trí tái định cư bằng một trong các hình thức sau: (1) bồi thường bằng nhà ở; (2) bồi thường bằng giao đất ở mới; (3) bồi thường bằng tiền để người dân tự lo chỗ ở. Tái định cư là một bộ phận không thể tách rời và giữ vị trí rất quan trọng trong chính sách GPMB. 1.1.4 Một số vấn đề ảnh hưởng đến công tác bồi thường, hỗ trợ, tái định cư khi Nhà nước thu hồi đất 1.1.4.1 Yếu tố cơ bản trong quản lý nhà nước về đất đai Chính sách bồi thường, hỗ trợ và tái định cư cũng luôn được Chính phủ không ngừng hoàn thiện, sửa đổi nhằm giải quyết các vướng mắc trong công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư, phù hợp với yêu cầu thực tế triển khai. Với những đổi mới về pháp luật đất đai, thời gian qua công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư đã đạt được những kết quả đáng khích lệ, đã cơ bản đáp ứng nhu cầu về mặt bằng cho sự phát triển các dự án đầu tư. Thực tiễn triển khai cho thấy việc ban hành các văn bản quy phạm pháp luật về quản lý, sử dụng đất đai có ảnh hưởng rất lớn đến công tác bồi thường, hỗ trợ và tái định cư. Hệ thống văn bản pháp luật đất đai còn có những nhược điểm như là số lượng nhiều, mức độ phức tạp cao, không thuận lợi trong sử dụng, chưa đồng bộ, chặt chẽ gây lúng túng trong xử lý và tạo kẽ hở trong thực thi pháp luật. 1.1.4.2 Yếu tố giá đất và định giá đất Hiện nay, nước ta giá cả đất đai dựa trên chuyển nhượng quyền sử dụng, là tổng hòa giá trị hiện hành địa tô nhiều năm. Một trong những điểm mới của Luật Đất đai 2013 là các quy định về giá đất. Nếu như trước đây Nhà nước chỉ quy định một loại giá đất áp dụng cho mọi quan hệ đất đai khác nhau thì Luật Đất đai 2013 đề cập nhiều loại giá đất để xử lý từng nhóm quan hệ đất đai khác nhau. Trước khi có Luật đất đai năm 2003, việc xác định giá đất, bồi thường, giải phóng mặt bằng, tái định cư được quy định tại các văn bản dưới luật như Nghị định số 87/CP ngày 17 tháng 8 năm 1994 của Chính phủ quy định khung giá các loại đất; Nghị định số 90/CP ngày 17 tháng 9 năm 1994 của Chính phủ quy định về việc bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất để sử dụng vào mục đích an ninh, quốc phòng, lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng và Nghị định số 22/1998/NĐ-CP ngày 24 tháng 4 năm 1998 của Chính phủ ban hành quy định về đền bù thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất để sử dụng vào mục đích quốc phòng, an ninh, lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng,... Khung giá đất để tính bồi thường khi Nhà nước thu hồi đất quy định tại Nghị định số 87/CP đã được PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  17. 5 áp dụng trong một thời gian khá dài (trên mười năm), mặc dù trong quá trình áp dụng có quy định việc điều chỉnh khung giá đất để tính bồi thường bằng hệ số K nhưng mức tăng cao nhất cũng chỉ là 1, 2 lần mức giá của cùng loại đô thị, cùng loại đường phố và vị trí đất quy định trong bảng khung giá đất đô thị. Do vậy, giá đất để tính bồi thường vẫn thấp hơn nhiều so với giá thực tế, dẫn đến phát sinh hàng loạt các khiếu kiện về bồi thường, giải phóng mặt bằng tại các địa phương. Theo quy định của Luật Đất đai năm 2003, nguyên tắc định giá đất là phải sát với giá thị trường trong điều kiện bình thường. Tuy nhiên, tình hình phổ biến hiện nay là giá đất do các địa phương quy định và công bố đều không theo đúng nguyên tắc đó, dẫn tới nhiều trường hợp ách tắc về bồi thường đất đai và phát sinh khiếu kiện [24]. 1.1.4.3 Thị trường Bất động sản Cùng với sự phát triển của nền kinh tế nước ta, thị trường bất động sản được hình thành và ngày càng phát triển. Ngày nay, thị trường bất động sản đã trở thành một bộ phận không thể thiếu trong hệ thống các loại thị trường của nền kinh tế quốc dân, nó có những đóng góp vào ổn định xã hội và thúc đẩy nền kinh tế đất nước trong thời gian qua và trong tương lai. Việc hình thành và phát triển thị trường bất động sản góp phần giảm thiểu việc thu hồi đất để thực hiện các dự án đầu tư (do người đầu tư có thể đáp ứng nhu cầu về đất đai thông qua các giao dịch trên thị trường). Đồng thời, người bị thu hồi đất có thể tự mua hoặc cho thuê đất đai, nhà cửa mà không nhất thiết phải thông qua Nhà nước thực hiện chính sách bồi thường và tái định cư. 1.2 CƠ SỞ THỰC TIỄN VỀ CHÍNH SÁCH BỒI THƯỜNG, HỖ TRỢ, TÁI ĐỊNH CƯ 1.2.1 Chính sách bồi thường giải phóng mặt bằng của một số nước và các tổ chức ngân hàng quốc tế 1.2.1.1 Trung Quốc Theo pháp luật đất đai của Trung Quốc, chỉ có Chính phủ và chính quyền cấp tỉnh mới có thẩm quyền thu hồi đất. Quốc vụ viện (Chính phủ) quyết định thu hồi đất nông nghiệp từ 35ha trở lên, đối với loại đất khác là 70ha trở lên... Dưới hạn mức đất này, chính quyền cấp tỉnh ra quyết định thu hồi đất. Đất nông nghiệp sau khi thu hồi sẽ chuyển từ chế độ sở hữu tập thể thành chế độ sở hữu nhà nước. Trách nhiệm bồi thường thuộc về người sử dụng đất sau khi thu hồi. - Tiền bồi thường khi thu hồi đất gồm: lệ phí sử dụng đất và tiền bồi thường cho người bị thu hồi đất. PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  18. 6 - Về nguyên tắc và cách thức bồi thường nhà ở, tái định cư: Theo pháp luật Trung Quốc, khoản tiền bồi thường cho giải tỏa mặt bằng phải đảm bảo cho người dân bị thu hồi đất có chỗ ở bằng hoặc cao hơn so với nơi ở cũ. Việc giải quyết vấn đề nhà được thực hiện thông qua hình thức trả tiền bồi thường về nhà ở. Số tiền này được xác định bao gồm: (i) Giá cả xây dựng lại nhà ở, sự chênh lệch giữa giá xây dựng lại nhà mới và nhà cũ; (ii) Giá đất tiêu chuẩn; (iii) Trợ cấp về giá cả. Giá xây lại nhà ở mới được xác định là khoản chênh lệch giữa giá trị còn lại của nhà cũ và chi phí xây dựng lại nhà mới. Giá đất tiêu chuẩn do nhà nước xác định căn cứ theo giá đất của những nhà thương phẩm trong cùng một khu vực, rồi quyết định. Việc trợ cấp về giá cả do chính quyền xác định. 1.2.1.2 Australia Luật đất đai của Australia quy định đất đai của quốc gia thuộc sở hữu Nhà nước và sở hữu tư nhân. Luật đất đai bảo hộ tuyệt đối quyền lợi và nghĩa vụ của chủ sở hữu đất đai. Chủ sở hữu có quyền cho thuê, chuyển nhượng, thế chấp, thừa kế theo di chúc mà không có sự cản trở nào, kể cả việc tích luỹ đất đai. Theo luật của Australia 1989 có hai loại thu đất, đó là thu đất bắt buộc và thu đất tự nguyện. Thu hồi đất tự nguyện được tiến hành khi chủ đất cần được thu hồi đất. Trong thu hồi đất tự nguyên không có quy định đặc biệt nào được áp dụng mà việc thoả thuận đó là nguyên tắc cơ bản nhất. Chủ có đất cần được thu hồi và người thu hồi đất sẽ thoả thuận giá bồi thường đất trên tinh thần đồng thuận và căn cứ vào thị trường. Không có bên nào có quyền hơn bên nào trong thoả thuận và cũng không bên nào được áp đặt đối với bên kia. Thu hồi đất bắt buộc được Nhà nước Australia tiến hành khi Nhà nước có nhu cầu sử dụng đất cho các mục đích công cộng và các mục đích khác. Thông thường, nhà nước có được đất đai thông qua đàm phán. Trình tự thu hồi đất bắt buộc được thực hiện như sau: Nhà nước gửi cho các chủ đất một văn bản trong đó nêu rõ mục tiêu thu hồi đất vì các mục đích công cộng. Văn bản này gồm các nội dung chính như cơ quan muốn thu hồi đất, miêu tả chi tiết mảnh đất, mục đích sử dụng đất sau khi thu hồi và các giải thích vì sao mảnh đất đó phù hợp với mục tiêu công cộng đó. Chủ sở hữu mảnh đất có thể yêu cầu Bộ trưởng Bộ Tài Chính và quản lý xem xét lại vấn đề thu hồi đất. Nếu chủ sở hữu vẫn chưa hài lòng thì có thể tiếp tục yêu cầu trọng tài phúc thẩm hành chính phán xử. Trọng tài phúc thẩm hành chính không thể xem xét tính đúng đắn về quyết định của Chỉnh phủ nhưng có thể xem xét các vấn đề liên quan khác. Nhà nước thông báo rộng rãi quyết định thu hồi đất và chủ sở hữu đất phải thông báo cho bất kỳ ai muốn mua mảnh đất đó về quyết định thu hồi đất của Chính phủ. Sau đó, Nhà nước sẽ ban hành quyết định thu hồi đất PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  19. 7 và thông báo trên báo chí. Chủ sở hữu đất nhận được thông báo khuyên tiến hành các thủ tục yêu cầu bồi thường. Chủ sở hữu đất thông thường có quyền tiếp tục ở trên đất ít nhất là 6 tháng sau khi đã có quyết định thu hồi đất. Ngay sau khi có quyết định thu hồi đất, chủ đất có thể yêu cầu nhà nước bồi thường. Nguyên tắc của bồi thường là công bằng và theo giá thị trường. Thông thường, các yếu tố sẽ được tính toán trong quá trình bồi thường đó là giá thị trường, giá đặc biệt đối với chủ sở hữu, các chi phí liên quan như chi phí di chuyển, chi phí TĐC. 1.2.1.3 Inđônêxia Đối với Inđônêxia di dân tái định cư, bồi thường thiệt hại khi Nhà nước thu hồi đất vì mục đích phát triển kinh tế xã hội từ trước đến nay vẫn được coi là sự hi sinh mà một số người phải chấp nhận vì lợi ích của cộng đồng. Các chương trình bồi thường TĐC chỉ giới hạn trong phạm vi bồi thường theo luật cho đất bị dự án chiếm dụng hoặc một số ít trường hợp bị thu hồi đất để xây dựng khu TĐC. TĐC được thực hiện theo 3 yếu tố quan trọng: - Đền bù tài sản bị thiệt hại, nghề nghiệp và thu nhập bị mất. - Hỗ trợ di chuyển trong đó có trợ cấp, bố trí nơi ở mới với các dịch vụ và phương tiện phù hợp. - Trợ cấp khôi phục để ít người bị ảnh hưởng có được mức sống đạt hoặc gần đạt so với mức sống trước khi có dự án. Đối với các dự án có di dân TĐC, việc lập kế hoạch, thiết kế nội dung di dân là yếu tố không thể thiếu ngay từ khi chu kỳ đầu tiên của việc lập dự án đầu tư và những nguyên tắc chính phải đề cập đến gồm: + Nghiên cứu kỹ phương án khả thi của các dự án để giảm thiểu việc di dân bắt buộc, vấn đề khó tránh được khi triển khai thực hiện các dự án. + Người bị ảnh hưởng phải được bồi thường và hỗ trợ để triển vọng kinh tế, xã hôi của họ nói chung ít nhất cũng thuận lợi như trong trường hợp không có dự án. + Các dự án về TĐC phải đạt hiệu quả ở mức càng cao càng tốt. + Người bị ảnh hưởng được thông báo đầy đủ, được tham khảo ý kiến chi tiết về các phương án bồi thường TĐC. + Các chủ đầu tư đặc biệt chú ý đến tầng lớp những người nghèo nhất, trong đó có những người không hoặc chưa có quyền lợi hợp pháp về đất đai, tài sản, những hộ gia đình do phụ nữ làm chủ. 1.2.1.4 Chính sách bồi thường và TĐC của các tổ chức ngân hàng quốc tế Theo Ngân hàng thế giới (WB), Ngân hàng phát triển Châu Á (ADB) thì bản chất của công tác bồi thường, hỗ trợ và TĐC khi Nhà nước thu hồi đất phục vụ cho PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
  20. 8 mục đích an ninh quốc phòng, lợi ích quốc gia, lợi ích công cộng, đồng thời phải đảm bảo lợi ích của những người bị ảnh hưởng để họ có một cuộc sống tốt hơn trước về mọi mặt: giảm thiểu đến mức thấp nhất các tác động của việc thu hồi đất. Để thực hiện được phương châm đó thì trong công tác bồi thường, hỗ trợ và TĐC phải lấy phát triển con người là trung tâm, không chỉ là các chính sách bồi thường về vật chất. Từ quan điểm đó, chính sách bồi thường công bằng là bồi thường ngang bằng với tình trạng như không có dự án được áp dụng, sao cho đời sống của người dân bị ảnh hưởng sau khi được bồi thường phải đạt được ngang với mức cũ của họ trước khi có dự án. Tuy vậy, các chính sách này cũng có những khác biệt so với chính sách của Nhà nước Việt Nam như: - Khái niệm hợp pháp hay không hợp pháp trong chính sách bồi thường, hỗ trợ và TĐC là một trong những khác biệt có khả năng gây ra những vấn đề xã hội lớn khi áp dụng chính sách TĐC của WB, ADB. Theo các tổ chức này thì thiếu chứng thư hợp pháp về đất sẽ không ảnh hưởng tới bồi thường cho một số nhóm dân bị ảnh hưởng và được mở rộng đối với cả đối tượng không bị thiệt hại về đất và tài sản mà chỉ bị ảnh hưởng tới mặt tinh thần. Ở Việt Nam, trước kia chỉ bồi thường cho những người có chứng thư hợp pháp nhưng ở Nghị định 197/2004/NĐ-CP, Nghị định 84/2007/NĐ-CP đã mở rộng hơn khái niệm hợp pháp, đồng thời có quy định rõ ràng các trường hợp không được bồi thường về đất, nếu xét thấy cần được hỗ trợ thì UBND tỉnh ra quyết định đối với từng trường hợp cụ thể. - Theo chính sách của ADB thì việc bồi thường, hỗ trợ và TĐC bao giờ cũng phải hoàn thành xong trước khi tiến hành thực hiện dự án, trong khi ở Việt Nam chưa có quy định rõ ràng về thời hạn này (rất nhiều dự án vừa giải tỏa mặt bằng vừa triển khai thi công, chỗ nào GPMB xong thì thi công trước khi tránh lấn chiếm đất đai); do vậy, nhiều gia đình còn chưa kịp thời sửa chữa, xây dựng lại hoặc xây dựng nhà ở mới ổn định trước khi bị giải tỏa. - Quy định của ngân hàng ADB là không những phải thông báo đầy đủ các thông tin về dự án cũng như chính sách bồi thường, TĐC của dự án cho các hộ mà còn phải tham khảo ý kiến và tìm cách thỏa mãn các yêu cầu chính đáng của họ trong suốt quá trình thực hiện. Ở Việt Nam, thực tế cho thấy việc thực hiện đầy đủ nội dung này là rất khó khăn, vì lịch sử sử dụng đất rất phức tạp và khó có thể thỏa mãn được yêu cầu rất lớn của người bị thu hồi đất. - Theo quy định của ngân hàng ADB, ngoài giám sát nội bộ, cơ quan thực hiện dự án phải thuê một số tổ chức bên ngoài giám sát độc lập để đảm bảo những thông tin khách quan. Nhiệm vụ của cơ quan giám sát độc lập phải kiểm tra quá trình triển khai của TĐC. Từ đó, có những kiến nghị về biện pháp giải quyết sao cho công tác TĐC đạt mục tiêu cuối cùng là giải quyết hết những vướng mắc nảy sinh. Các chính sách PDF Watermark Remover DEMO : Purchase from www.PDFWatermarkRemover.com to remove the waterma
ADSENSE

CÓ THỂ BẠN MUỐN DOWNLOAD

 

Đồng bộ tài khoản
2=>2