Một số biện pháp nâng cao chất lượng dịch Anh - Việt và Việt - Anh tại Học viện Khoa học Quân sự

Chia sẻ: ViKakashi2711 ViKakashi2711 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:9

Thêm vào BST

Báo xấu

31
lượt xem 7
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Bài viết trình bày một số biện pháp nâng cao chất lượng dịch Anh-Việt và Việt-Anh tại Học viện Khoa học Quân sự, giúp người dịch xử lý văn bản dịch tốt hơn nhằm đạt được cả ba tiêu chí “tín, đạt và nhã” khi dịch hai ngôn ngữ này.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Một số biện pháp nâng cao chất lượng dịch Anh - Việt và Việt - Anh tại Học viện Khoa học Quân sự

v Dịch thuật MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG DỊCH ANH-VIỆT VÀ VIỆT-ANH TẠI HỌC VIỆN KHOA HỌC QUÂN SỰ TRẦN LÊ DUYẾN*; HOÀNG ANH NGUYỆN** Học viện Khoa học Quân sự, ✉ duyenletran@gmail.com * Học viện Khoa học Quân sự, ✉ nguyen2052000@gmail.com ** Ngày nhận bài: 17/9/2017; ngày hoàn thiện: 24/10/2017; ngày duyệt đăng: 15/11/2017 TÓM TẮT Dịch thuật nói chung, dịch Anh-Việt và Việt-Anh nói riêng không chỉ là một môn khoa học, một tác phẩm nghệ thuật mà còn là một sản phẩm của trí tuệ. Dịch Anh-Việt và Việt-Anh đóng vai trò rất quan trọng trong bối cảnh hội nhập quốc tế ngày càng sâu rộng của nước ta hiện nay. Vì vậy, việc nâng cao chất lượng dịch Anh-Việt và Việt-Anh là một ưu tiên hàng đầu của giới dịch thuật. Tuy nhiên, để có một bản dịch Anh-Việt và Việt-Anh có chất lượng, đạt ba tiêu chí “tín, đạt và nhã”, đòi hỏi người dịch cần phải am tường cả hai ngôn ngữ Anh và Việt, nền văn hóa của hai đất nước cũng như sử dụng nhiều biện pháp dịch khác nhau. Trong khuôn khổ bài báo này, chúng tôi xin được bàn đến một số biện pháp nâng cao chất lượng dịch Anh-Việt và Việt-Anh tại Học viện Khoa học Quân sự, giúp người dịch xử lý văn bản dịch tốt hơn nhằm đạt được cả ba tiêu chí “tín, đạt và nhã” khi dịch hai ngôn ngữ này. Từ khóa: chất lượng, dịch Anh-Việt, dịch Việt-Anh, ngôn ngữ nguồn, ngôn ngữ đích, tiêu chí. 1. ĐẶT VẤN ĐỀ Lý thuyết dịch nói chung, tiêu chí đánh giá chất lượng của một bản dịch nói riêng, vốn đã Trong quá trình dịch Anh-Việt và Việt-Anh, được bàn đến và nghiên cứu ở cả phương Đông người dịch phải quan tâm đến cả ba tiêu chí liên lẫn phương Tây. quan đến chất lượng văn bản dịch: tín, đạt, nhã. Ba tiêu chí này là sợi chỉ đỏ xuyên suốt quá trình dịch Ở Phương Đông, tiêu chí “Tín, Đạt, Nhã” xuất Anh-Việt và Việt-Anh. Tuy nhiên, để đạt được cả hiện vào nửa cuối thế kỉ XIX tại Trung Quốc. Thực ba tiêu chí này, người dịch cần sử dụng nhiều biện vậy, năm 1898, dịch giả Trung Quốc, Nghiêm Phục pháp khác nhau trong dịch Anh-Việt và Việt-Anh. (1854-1921) trong “Thiên diễn luận, dịch lệ ngôn” đã nêu ra tiêu chuẩn dịch gây ảnh hưởng rất lớn 2. TIÊU CHÍ ĐÁNH GIÁ CHẤT LƯỢNG trên diễn đàn dịch thuật. Nghiêm Phục đã nêu ra ba MỘT BẢN DỊCH ANH-VIỆT VÀ VIỆT-ANH nguyên tắc dịch cơ bản là “Tín, Đạt, Nhã”, nghĩa là KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ 54 Số 10 - 11/2017 dịch thuật v một bản dịch phải đạt được độ chính xác, đảm bảo Ở phương Tây, mãi đến nửa sau thế kỉ XX mới chất lượng và hay. Ngoài ra, một số dịch giả khác có sự xuất hiện của các tài liệu trình bày những của Trung Quốc cũng đã đưa ra một số nguyên tắc khái niệm và lý thuyết của dịch thuật. Điển hình dịch, như nguyên tắc “Thiện dịch” của Mã Kiến nhất là cuốn “The Name and Nature of Translation Trung, “Tam mỹ” của Thử Uyên Xung, “Truyền Studies” của tác giả James Stratton Holmes, công thần và Nhập hoá” của Tiền Trung Thư,.... Tuy bố năm 1975 tại Copenhagen. Cuốn sách này có nhiên, những nguyên tắc dịch kể trên đều có chung thể xem là một tuyên ngôn của dịch thuật học. Sau một nguyên tắc cơ bản là: dịch thuật phải đảm bảo đó, lần lượt nhiều tác giả cho ra đời các tác phẩm tính chính xác toàn diện của văn bản trong việc liên quan đến dịch thuật và các tiêu chí đánh giá truyền đạt cả về mặt ngữ nghĩa lẫn ý đồ tu từ và tư chất lượng một văn bản dịch như: Tytler (1978), tưởng của nguyên tác. Massoud (1988), Tudor (1987), Larson, (1998). Kelly (1979),.... Sau khi du nhập vào Việt Nam, quan niệm này có sự ảnh hưởng khá lớn đến các thế hệ dịch giả Thứ nhất, theo quan điểm của Tytler (1978), có Việt Nam, đồng thời đã trở thành những chuẩn ba tiêu chí đánh giá chất lượng một văn bản dịch mực để đánh giá chất lượng một bản dịch. Tuy như sau: nhiên, trong quá trình dịch, dịch giả khó có thể đạt được tính thống nhất toàn diện từ nội dung, ngữ Một là, văn bản dịch phải đảm bảo tính chính nghĩa đến phong cách diễn đạt với nguyên tác như xác toàn diện của văn bản cả về ngữ nghĩa lẫn ý định dịch giả nổi tiếng Cao Xuân Hạo (2006, tr.1) đã về tu từ và tư tưởng của nguyên tác. từng nhận định: “Khó lòng có thể nói rằng “phàm là một bản dịch thì nhất thiết phải có cái văn phong Hai là, phong cách và hành văn trong văn được gọi là “nhã”. Nếu nguyên bản không “nhã”, bản dịch phải tương đồng với nguyên tác. mà lại gồ ghề, thô lỗ, thì bản dịch “nhã” chắc chắn là sẽ không thực hiện được chữ “tín” và sẽ nảy Ba là, hành văn trong văn bản dịch phải tự nhiên, sinh một mâu thuẫn đối kháng ngay trong nội bộ uyển chuyển như nguyên tác. của tiêu chuẩn được đề ra”; hay “Ngay cả chữ Như vậy, Tytler (1978) chỉ ra rằng ba yếu tố: tính đạt cũng có một nội dung rất khó hiểu, khiến ta chính xác, phong cách và cách hành văn quyết định phải tìm xem những người lấy chữ đạt làm tiêu đến chất lượng bản dịch. chuẩn, họ hiểu chữ tín như thế nào” hay “dịch sát từng chữ là cách tốt nhất để dịch sai hoàn toàn”. Tudor (1987) cũng có quan điểm khá tương Vì vậy, bốn tiêu chí mà nhà nghiên cứu Cao Tự đồng với Tytler (1978) khi ông đã khái quát ba tiêu Thanh (trích trong Lê Văn Thăng, 2008, tr.3) đưa chí cơ bản của một bản dịch có chất lượng: trung ra là những tiêu chí phát triển hơn một bậc về tín, thực, mạch lạc và phong cách, cụ thể là: đạt, nhã mà các nhà dịch thuật Trung Quốc chỉ ra; đó là, tiếp cận nguyên bản từ góc độ văn bản học Một là, đảm bảo tính trung thực. Bản dịch phải nhằm tránh những sai sót dây chuyền vì nguyên trung thành với nguyên tác. Ông cho rằng, dịch bản cũng hoàn toàn có thể có sai sót, tiếp cận dưới thuật không phải chỉ là chuyển dịch từ các từ đơn góc độ từ ngữ học để hiểu hết ý nghĩa của bản của tiếng nước ngoài thành tiếng mẹ đẻ mà còn là dịch, tiếp cận trên cơ sở văn hóa học ở cả ngôn sự chuyển hoá những tình cảm và tinh thần của ngữ gốc và ngôn ngữ đích và tiếp cận phong cách nguyên tác. học để truyền tải được cái thần, cái phong cách văn chương của tác giả đến với độc giả dưới hình thức Hai là, đảm bảo tính mạch lạc. Bản dịch phải một ngôn ngữ mới. Như vậy, cách tiếp cận này rõ ràng, vì vậy, người dịch vừa phải tinh thông thực sự quyết định chất lượng bản dịch cũng như tiếng mẹ đẻ vừa phải lĩnh hội được tinh thần của trình độ của dịch giả nhất. nguyên tác. KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ Số 10 - 11/2017 55 v Dịch thuật Ba là, đảm bảo phong cách. Bản dịch phải tái khác nhau. Vì vậy, ngoài việc áp dụng ba nguyên hiện được phong cách của nguyên tác về mặt lựa tắc dịch cơ bản “Tín, Đạt, Nhã” của phương Đông chọn từ ngữ, trật tự từ ngữ và tu từ, bởi lẽ chỉ có hay “trung thực, mạch lạc, phong cách” của phương coi trọng những nét riêng của từ ngữ, tu từ của Tây, dịch giả cần phải quan tâm đến rất nhiều tiêu nguyên tác thì bản dịch mới tái hiện được đúng chí khác như văn bản, văn hóa,.... Thực vậy, với phong cách của nguyên tác. một tác phẩm văn học, dịch giả cần chú trọng đến hiệu quả nghệ thuật và hình tượng; ngược lại, bản Hai tác giả trên quan tâm đến tín, đạt và nhã, dịch chuyên ngành khoa học thì yêu cầu tính khoa chưa nói rõ đến tiêu chí văn hóa trong dịch thuật, học, tính chuyên ngành cao, lôgíc chặt chẽ; vì thế bởi lẽ một bản dịch tốt phải truyền tải được các ý yêu cầu dịch thuật phải gãy gọn, mạch lạc. Tương tưởng của văn bản gốc cũng như các đặc điểm cấu tự, khi dịch một tác phẩm khôi hài, người dịch phải trúc và văn hóa của văn bản gốc. Với quan điểm thể hiện được tính khôi hài của văn bản gốc ở văn này, Massoud (1988) đặt ra các tiêu chí cho một bản đích. Hơn nữa, khi truyền tải thông điệp về bản dịch có chất lượng: ngôn ngữ phải dễ hiểu, văn hóa, dịch giả cần thể hiện thông điệp đó từ văn gãy gọn, lưu loát, truyền tải được sự tinh tế của bản gốc sang văn bản đích một cách đầy đủ. Vì văn bản gốc, phong cách ngôn ngữ, có khả năng tái thế, để nâng cao chất lượng dịch Anh-Việt và Việt- tạo lại bối cảnh văn hóa, lịch sử của văn bản gốc, Anh tại Học viện Khoa học Quân sự, người dịch có truyền tải đầy đủ nội dung những từ viết tắt và các thể vận dụng một số biện pháp sau nhằm thổi vào từ, cụm từ phiếm chỉ, vần điệu và truyền tải được ba nguyên tắc đó nội hàm đa dạng khác nhau, có đầy đủ nghĩa của văn bản gốc. Như vậy, Massoud cách lý giải mới về “Tín, Đạt, Nhã” hay “trung đã đề cập đến nhiều tiêu chí hơn so với Tudor và thực, mạch lạc, phong cách”. Tytler, đặc biệt là ông quan tâm đến yếu tố văn hóa, lịch sử. 3.1. Mượn từ Tựu chung lại, các nhà nghiên cứu dịch thuật Mượn từ không phải là một biện pháp mới trong đều quan tâm đến các tiêu chí chính mà một bản dịch Anh-Việt và Việt-Anh. Tuy vậy, đây cũng là dịch cần đạt được đó là: tín, đạt, nhã và sự tái tạo một biện pháp hữu hiệu trong việc nâng cao chất văn hóa. Vậy nên, việc tuân thủ ba nguyên tắc dịch lượng một văn bản dịch. Khi không thể tìm được cơ bản: tín, đạt và nhã hay trung thực, mạch lạc, từ tương đương giữa ngôn ngữ gốc và ngôn ngữ phong cách nhưng cần phải quan tâm đến yếu tố đích trong dịch Anh-Việt và Việt-Anh; đặc biệt là văn hóa, lịch sử trong dịch thuật nói chung, dịch khi dịch văn bản chuyên ngành kỹ thuật hoặc văn Việt-Anh và Anh-Việt nói riêng có thể khẳng định bản có khái niệm mới, người dịch nên lựa chọn biện tính uyên bác của nó. Ngay tại Học viện Khoa học pháp vay mượn, vì đây là một trong những biện Quân sự, việc đánh giá tiêu chí một văn bản dịch pháp đơn giản nhưng tối ưu nhất giúp giải quyết tốt đều dựa trên các tiêu chí tín đạt nhã của phương yếu tố chính xác cho bản dịch. Đông và Massoud (1988) để làm cơ sở cho việc dạy và học dịch Việt-Anh và Anh-Việt. Người dịch có thể lựa chọn các cách vay mượn sau đây: 3. MỘT SỐ BIỆN PHÁP NÂNG CAO CHẤT LƯỢNG DỊCH ANH-VIỆT VÀ VIỆT-ANH TẠI Một là, vay mượn thuần túy. Đây là cách thức HỌC VIỆN KHOA HỌC QUÂN SỰ vay mượn hoàn toàn, không có sự thay đổi về cả mặt hình thức và ngữ nghĩa. Ví dụ: “email”, “áo dài”, Trong thời đại ngày nay, xã hội không ngừng “đổi mới”, “internet”, “marketing”, “điếu cày”... phát triển, các thể loại và đề tài bản dịch ngày càng phong phú, đa dạng, đối tượng độc giả ngày càng Hai là, vay mượn có thay đổi về mặt hình thức nhiều và hình thức cũng như phong cách diễn đạt nhưng không thay đổi về mặt ngữ nghĩa. Ví dụ: KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ 56 Số 10 - 11/2017 dịch thuật v “cool” (kul), “canteen” (căn tin), “cheque” (séc), Như vậy, vay mượn từ là một trong những “dollar” (đô la),... (Giáo trình Dịch Viết 1). phương án người dịch có thể vận dụng khi dịch Anh-Việt và Việt-Anh khi không thể tìm được từ Ba là, vay mượn một phần. Đây là sự vay tương đương. mượn mà một phần của từ của ngôn ngữ bản địa và một phần vay mượn, ví dụ như: “internet 3.2. Dịch phỏng hay còn gọi là dịch sát, dịch provider” (nhà cung cấp internet), “marketing từng từ/chữ strategy” (chiến lược marketing), “ozone layer” (tầng ozone),.... Dịch phỏng cũng là một biện pháp được sử dụng khá phổ biến trong dịch Anh-Việt và Việt- Ngoài ra, người dịch cũng có thể sử dụng từ Anh nhờ những lợi ích mà nó mang lại. Dịch phỏng vay mượn nhưng có thêm phần giải thích. Phương cũng là một loại dịch vay mượn, trong đó, toàn bộ án này, cho dù vẫn còn một số tranh luận, nhưng đơn vị cú pháp được vay mượn và các thành phần vẫn có hiệu quả to lớn giúp người dịch thực hiện riêng lẻ của nó được dịch sát nghĩa. nhiệm vụ của mình thành công mà không vi phạm Đối với biện pháp này, người dịch cần tôn đạo đức nghề nghiệp, vì trong quá trình dịch, trọng cấu trúc cú pháp của ngôn ngữ gốc, đồng người dịch gặp nhiều khái niệm mới hoặc tên mới; thời đưa ra một phương thức mới của từ ngữ; ví dụ đặc biệt là ở các văn bản chuyên ngành như ngành như “as bitter as gall” (đắng như mật/bồ hòn) hay y, kỹ thuật, lâm nghiệp, nông nghiệp, hóa chất.... “as black as coal” (đen như than/mực), “Blood is Để xử lý tốt các văn có thông tin mới, khái thicker than water” (Máu thoáng hơn nước lã).... niệm mới, thuật ngữ mới, người dịch thường vay Hơn nữa, người dịch có thể dịch sát nghĩa mượn luôn từ có trong văn bản gốc nhưng đưa thêm các kết hợp ngữ ở Giáo trình Dịch thương mại, phần giải thích để truyền tải thông điệp của văn bản Dịch viết 2 và Dịch tiếng Anh quân sự như: “black gốc sang văn bản đích. Ví dụ như hai từ HIV và market” (chợ đen), “hot money” (tiền nóng), “heavy AIDS đều là từ vay mượn và thường được sử dụng industry” (công nghiệp nặng), “light industry” rộng rãi trong tiếng Việt, vì hai từ này cũng được (công nghiệp nhẹ), “thành quả lao động” (fruits sử dụng rộng rãi trên thế giới, mặc dù nguồn gốc of labour), “nhà đầu tư” (investment house); hoặc hai từ này là viết tắt của tiếng Anh. Do hai từ HIV tên các tổ chức, cơ quan như: “European Union” và AIDS được sử dụng rộng rãi như vậy, nên khi (Liên minh Châu Âu), “International Monetary được sử dụng, hai từ này không có thêm phần giải Fund” (Quỹ tiền tệ Quốc tế), “World Bank” (Ngân thích. Tuy nhiên, khi sử dụng bất kỳ một từ vay hàng Thế giới), “Bộ Văn hóa, Thể thao và Du mượn nào, người dịch cần kèm theo phần giải thích lịch” (Ministry of Culture, Sports and Tourism), để làm rõ nghĩa của văn bản dịch như trường hợp “Bộ Kế hoạch và Đầu tư” (Ministry of Planning sử dụng muối ORS, được in trên gói thuốc bằng and Investment); và các từ ghép thông thường tiếng Anh, người dịch có thể sử dụng luôn từ viết như: “showroom” (phòng trưng bày), “pawnshop” tắt ORS nhưng phải kèm theo từ giải thích “muối (tiệm cầm đồ), “bàn phím” (keyboard), ‘tội phạm bù mất nước”. Tương tự, khi dịch từ “bún chả” từ mạng” (cyber-crime), “total force” (tổng lực), tiếng Việt sang tiếng Anh, người dịch có thể giữ “superpower status” (vị thế siêu cường), “ưu thế nguyên từ này nhưng nên kèm theo từ giải thích chiến thuật” (tactical superiority), “application of “grilled pork and noodle” để diễn đạt ý chính xác firepower and movement” (sử dụng hoả lực và cơ hơn. Thực vậy, phương án vay mượn từ của ngôn động), “đội hình chiến đấu” (combat formation), ngữ gốc có kèm theo giải thích cũng là một trong “infantry regiment” (trung đoàn bộ binh), “hình những cách làm hiệu quả mà các dịch giả nên lựa thức chiến thuật” (tactical operations), “môi chọn khi không tìm được từ tương đương phù hợp. trường tác chiến điện từ” (electromagnetic KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ Số 10 - 11/2017 57 v Dịch thuật environment), “continuous operations” (tác chiến Để tìm được tương đương giữa hai ngôn ngữ, liên hồi), “phía trước và bên sườn của đối phương” người dịch cần chú ý đến yếu tố văn hóa và yếu tố (the opposing forces’ fronts and flanks), “công ngôn ngữ ở cấp độ từ bằng cách sử dụng từ tương binh dã chiến” (field engineering), “to concentrate đương có tính tập hợp trong cùng một trường offensive fire” (tập trung hoả lực tấn công).... Như nghĩa như như ở các bài tập của giáo trình Bài vậy, người dịch thường sao phỏng nguyên nghĩa tập Lý thuyết Dịch: “ngôn ngữ, thực vật, xe cộ, của từ từ ngôn ngữ gốc sang ngôn ngữ đích và khoảng cách, kích cỡ, hình dáng, thời gian, tình vị trí của từ thường được sắp xếp theo cú pháp cảm, tín ngưỡng”,.... Ví dụ như trong trường nghĩa của ngôn ngữ đích. Tuy nhiên, đối với từ Hán- đồ gia dụng, từ “furniture” (đồ đạc) là từ chung Việt thì vị trí thường không thay đổi, ví dụ như: cho các từ “table” (bàn), “desk” (bàn học), “chair” “superman” (siêu nhân), “tổng sản phẩm” (total (ghế), “bookshelf” (giá sách), “cupboard” (chạn products) hay “cựu sinh viên” (former student). bát), “hammock”(võng), “sofa” (ghế sô fa), “rug” Bên cạnh đó, trong tiếng Việt, có một số cụm từ (thảm),.... Tương tự, từ “accommodation” (nơi ăn được dịch theo lối sao phỏng từ tiếng Anh nay đã chốn ở) được dùng để thay thế cho rất nhiều từ trở thành cố định như cụm từ “thân thiện với người liên quan đến từ “nhà” như “house, bungalow, flat, dùng” (user-friendly), “thân thiện với môi trường” apartment, villa, cottage”,.... Ở một ví dụ khác, (environment(ally)-friendly), “thân thiện với sinh trong tiếng Anh, không có từ tương đương nào cố thái” (eco-friendly),.... Tuy vậy, người dịch cũng định cho từ “đàn” của tiếng Việt, vì vậy, khi dịch cần thận trọng với lối dịch sao phỏng này. Các từ người dịch phải xác định đúng thành tố đi kèm với ngữ được dịch theo lối sao phỏng phải là những từ “đàn” để lựa chọn từ một cách phù hợp trong cụm kết hợp lôgic, tự nhiên của ngôn ngữ đích, tiếng Anh như “một đàn cừu/bò/gia súc” (a herd ví dụ như “kinh tế gia đình” thường không dịch of sheep/cows/cattle), “một đàn cá” (a school of là “household economy” mà là “cottage industry” fish), “một đàn kiến” (a swarm of ants, “một đàn hoặc “horti-culture”, hay “golden goodbye” không chim” (a flock of birds),.... dịch là “lời tạm biệt vàng ngọc” mà là “phụ cấp thôi việc”,.... Tương tự, trong khi người Anh phân biệt rất rõ các loại xe máy khác nhau như “mopeds, scooters, Tóm lại, để nâng cao chất lượng dịch Anh-Việt motorcycles” vì từ “motorcycle” có bánh xe và và Việt-Anh tại Học viện Khoa học Quân sự, việc động cơ lớn hơn “moped” và “scooter”, ngược lại, áp dụng biện pháp dịch phỏng cũng là một trong người Việt lại sử dụng từ “xe máy” để diễn đạt loại những lựa chọn tối ưu. xe hai bánh có động cơ. Vì vậy, người dịch cần lấy từ “xe máy” để diễn tả cả ba từ trên của tiếng Anh 3.3. Sử dụng từ tương đương có tính tập hợp bằng một từ tập hợp là “xe máy”. Trong trường hợp khác, cả ba từ “paw”, “foot” và “leg” đều Việc sử dụng từ tương đương có tính tập hợp được dịch sang tiếng Việt bằng một từ mang nghĩa là một trong những biện pháp quan trọng hàng đầu tập hợp là “chân”. Tương tự, trong giáo trình Dịch đối với việc dịch Anh-Việt và Việt-Anh, bởi lẽ giữa tiếng Anh quân sự, người dịch có thể sử dụng cụm hai ngôn ngữ này tồn tại sự khác biệt về văn hoá từ “đối phương/kẻ thù” trong tiếng Việt cho các từ trong sử dụng từ vựng, do điều kiện tự nhiên, hoàn “enemy” hoặc “rival”, “antogonist”, “opponent” cảnh xã hội và truyền thống lịch sử khác nhau, và trong tiếng Anh,.... mỗi một dân tộc hay một nền văn hoá khác nhau có góc độ quan sát khác nhau trên cùng một khách Như vậy, khi không tìm được từ tương đương thể. Vì vậy, việc sử dụng từ tương đương có tính trong ngôn ngữ đích, người dịch Anh-Việt và Việt- tập hợp sẽ giúp người dịch thu hẹp sự khác biệt về Anh cần tìm một từ mang nghĩa tổng quát để diễn văn hóa giữa hai ngôn ngữ khi dịch. đạt ý cần dịch một cách phù hợp. KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ 58 Số 10 - 11/2017 dịch thuật v 3.4. Sử dụng một từ cụ thể mắc” (query). Tuy nhiên, từ “chứng” có thể được dịch là “problem” như trong trường hợp “chứng Khác với phương án sử dụng từ có tính phổ khó thở” được dịch là “breathing problem”. quát cao là phương án dịch bằng một từ cụ thể. Với phương án này, người dịch thường dựa vào Tựu chung lại, người dịch Anh-Việt và Việt- các yếu tố ngôn ngữ học, ngôn cảnh văn hóa cũng Anh cần xác định rõ ngữ cảnh để lựa chọn một từ như mục đích giao tiếp của văn bản gốc, sau đó cụ thể để diễn đạt từ tương đương từ ngôn ngữ gốc lựa chọn một từ/ngữ cụ thể trong ngôn ngữ đích sang ngôn đích một cách phù hợp. để truyền đạt thông điệp của văn bản gốc đó. Đây cũng là một phương án hữu dụng giúp người dịch 3.5. Diễn đạt lại ý của ngôn ngữ gốc bằng chọn từ tương đương một cách hiệu quả, bởi giữa cách thêm từ hoặc giải thích hai ngôn ngữ Anh và Việt tồn tại nhiều từ không có tính tương đương. Biện pháp diễn đạt lại ý cũng là một trong những cách hiệu quả giúp người dịch truyền tải Khi dịch Anh-Việt và Việt-Anh, người dịch thông điệp từ tiếng Việt sang tiếng Anh và ngược cần phải xác định từ cụ thể thông qua các nhóm từ lại trong trường hợp một số từ hoặc khái niệm ở để lựa chọn từ tương đương phù hợp với ngữ cảnh. ngôn ngữ gốc không tồn tại trong ngôn ngữ đích. Ở một số ví dụ khác trong giáo trình Lý thuyết Thực vậy, trong tiếng Anh, có nhiều từ và khái Dịch cũng có thể thấy rằng, có nhiều từ trong tiếng niệm không tồn tại trong tiếng Việt; ngược lại, một Việt diễn tả từ “carry” trong tiếng Anh. Vì vậy, khi số khái niệm trong tiếng Việt lại không diễn đạt hết lựa chọn từ để dịch từ này, người dịch cần quan nghĩa được truyền tải trong tiếng Anh. Ví dụ như tâm đến sự phân định rõ ràng về kích cỡ, hình dáng ở giáo trình Lý thuyết Dịch, từ “alcohol” trong của đồ vật được mang vác; khả năng của người câu “Pregnant women should avoid alcohol” bao mang vác; cách thức mang vác để lựa chọn từ phù gồm tất cả các đồ uống có cồn. Tuy nhiên, trong hợp trong số các từ “mang, vác, cầm, gánh, ôm, tiếng Việt, từ “rượu” không bao gồm cả nghĩa của đeo, xách, quảy, giữ, nắm, bê, bưng”,.... Tương tự, từ “bia”; vì vậy, khi dịch câu này, người dịch nên từ “rice” trong tiếng Anh cũng có thể được dịch thêm vào từ “bia” để diễn đạt đủ nghĩa của câu này thành nhiều từ tiếng Việt khác nhau, phụ thuộc vào ở ngôn ngữ gốc “Phụ nữ mang thai nên tránh rượu thời điểm: trồng, thu hoạch, nấu để lựa chọn từ phù bia”. Tương tự, từ “abuse” truyền tải toàn bộ hành hợp trong số các từ: “lúa, thóc, gạo và cơm”. Như vi “lạm dụng” trong tiếng Anh; tuy nhiên, trong vậy, trong những trường hợp này, nếu chỉ quan tâm tiếng Việt, không tồn tại nghĩa này mà phải diễn đến từ tiếng Anh thì người dịch sẽ không xác định đạt lại khá dài. Chính vì vậy, câu “Adults should rõ được từ của tiếng Việt một cách chính xác mà not abuse and neglect their children” không nên phải xem xét từ trong ngữ cảnh cụ thể để tìm ra dịch là ‘‘Trẻ em nên được bảo vệ khỏi sự lạm từ tương đương phù hợp nhất. Hơn nữa, từ “vấn dụng và cơ lỡ’’. Thay vào đó, câu này cần được đề” được sử dụng rất quen thuộc trong tiếng Việt diễn đạt lại bằng cách giải thích thêm trong tiếng nhưng khi dịch, người dịch khó tìm được từ tương Việt để truyền tải đầy đủ nghĩa của câu này trong đương trong tiếng Anh, vì vậy, người dịch cần tiếng Anh ‘‘Người lớn không lạm dụng hay bỏ xác định cụ thể tình huống, ngữ cảnh để xác định mặc con cái mình’’. Hay ở giáo trình Dịch tiếng trường nghĩa của nó, sau đó lựa chọn từ phù hợp Anh quân sự, người dịch cần giải thích thêm nghĩa để dịch sang tiếng Anh “vấn đề” (issue), “vấn nạn/ của các thuật ngữ quân sự không phổ biến ở Việt tệ nạn” (vice/evil), “khó khăn” (difficulty), “trở Nam như “Systems include Global Positioning ngại” (obstacle/barrier), “trục trặc” (mechanical System (GPS) receiver” (thiết bị thu sóng từ Hệ trouble), “biến chứng” (complication), “thắc thống Định vị Toàn cầu (GPS), “an upgrade of the KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ Số 10 - 11/2017 59 v Dịch thuật optical Digital Scene Matching Area Correlation cần thiết. Tuy nhiên, việc lược bỏ những từ không (DSMAC) system” (thiết bị nâng cấp từ hệ thống cần thiết cũng cần được cân nhắc kỹ lưỡng để So sánh Cảnh vật số quang (DSMAC), “Time of tránh ảnh hưởng đến nội dung chính của thông tin. Arrival (TOA) control” (hệ thống điều khiển Thời Thông thường, người dịch chỉ lược bỏ những từ, gian tiếp cận mục tiêu (TOA)), “improved 402 thậm chí cụm từ đòi hỏi việc giải thích dài dòng, turbo engines” (các động cơ phản lực 402 cải tiến), diễn giải vụng về và ảnh hưởng đến tính tự nhiên, “Ships and submarines have different weapon tính mạch lạc của ngôn ngữ đích làm cho người control systems (WCSs). A vertical launching đọc hoặc người nghe bị sao nhãng. Ví dụ ở câu: system (VLS) accommodates missile stowage and “Much can be done even without being physically launch on ships. On all attack submarines, missiles present in the meeting” trong giáo trình Lý thuyết are launched from torpedo tubes (with stowage Dịch, được dịch sang tiếng Việt là‘‘Nhiều việc có in the torpedo room); in addition, some attack thể làm ngay cả khi không có mặt tại cuộc họp’’; submarines have VLS located forward, external to như vậy, từ “physically” đã bị lược bỏ để đảm bảo the pressure hull, which will handle both stowage yếu tố đạt và nhã cho câu văn này do sự khác biệt về and launch.” (Tàu chiến và tàu ngầm có các hệ nghĩa giữa hai cấu trúc“being physically present” thống điều khiển vũ khí (WCSs) khác nhau. Trên và “being present” không đáng kể. Tương tự, khi tàu chiến, hệ thống phóng thẳng đứng (VLS) bao dịch câu “Hội thảo cung cấp những thông tin cập nhật về thực trạng công tác bình đẳng giới tại Việt gồm khoang chứa và phóng tên lửa. Trên mọi tàu Nam”, từ “công tác” bị lược bỏ vì từ này tồn tại ngầm chiến đấu, tên lửa được phóng từ ống phóng trong tiếng Việt nhưng lại không xuất hiện như ngư lôi (từ khoang chứa trong khoang ngư lôi). một từ riêng lẻ trong tiếng Anh. Vì vậy, câu này Ngoài ra, hệ thống phóng thẳng đứng ở một số nên dịch là “The workshop has updated the latest tàu ngầm chiến đấu được bố trí ở phía trước, bên situation of gender equality in Vietnam”. ngoài khoang áp lực, đảm bảo cả chức năng chứa và phóng tên lửa.),... Tóm lại, lược bỏ từ hoặc cụm từ không cần thiết cũng là một sự lựa chọn khôn ngoan khi dịch Như vậy, khi không thể tìm ra từ tương đương Việt-Anh và Anh-Việt. ở ngôn ngữ đích, người dịch Anh-Việt và Việt- Anh tại Học viện Khoa học Quân sự nên lựa chọn 3.7. Sử dụng các cấu trúc cố định có sự phương án diễn đạt lại ý của ngôn ngữ gốc. tương đồng giữa hai ngôn ngữ 3.6. Lược bỏ từ không cần thiết Trong dịch Anh-Việt và Việt-Anh, có sự tồn tại của sự tương đồng, thậm chí có sự trùng khớp Một số dịch giả cho rằng, lược bỏ từ chỉ là sự cả về mặt cấu trúc ngữ pháp và ngữ nghĩa của khá lựa chọn cuối cùng. Tuy nhiên, trong dịch thuật, nhiều cấu trúc cố định, tục ngữ, thành ngữ. Vì vậy, đặc biệt là dịch nói, người dịch Anh-Việt và Việt- người dịch Anh-Việt và Việt-Anh có thể lựa chọn Anh chủ yếu truyền tải những thông tin chính từ việc sử dụng các cấu trúc cố định, thành ngữ, tục ngôn ngữ gốc sang ngôn ngữ đích. Vì vậy, đây là ngữ của cả hai ngôn ngữ để truyền tải một thông một trong những phương án tối ưu và việc lược điệp từ tiếng Việt sang tiếng Anh và ngược lại một bỏ những từ không cần thiết giúp cho người dịch cách hiệu quả. Anh-Việt và Việt-Anh thực hiện công việc của mình hiệu quả nhưng vẫn không ảnh hưởng đến Trên thực tế, khi gặp được những cấu trúc cố nội dung thông điệp cần truyền tải. định có sự tương đồng giữa hai ngôn ngữ, người dịch chỉ cần chuyển dịch ngôn ngữ gốc sang ngôn Trong thực tế, khi tiến hành công việc dịch ngữ đích một cách tự nhiên là được. Tuy nhiên, sự thuật, người dịch thường lược bỏ một số từ không trùng khớp này ít khi xảy ra; vì vậy, người dịch cần KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ 60 Số 10 - 11/2017 dịch thuật v lựa chọn cách diễn đạt theo cấu trúc định phù hợp Tài liệu tham khảo: với văn cảnh và phải có sự am tường về cấu trúc cố định, tục ngữ, thành ngữ của cả hai ngôn ngữ. 1. Cao Xuân Hạo (2006), Suy nghĩ về dịch thuật, Một ví dụ điển hình là ở thành ngữ “to fight like truy cập ngày 12-7-2016, . sang tiếng Việt với cấu trúc và nghĩa tương đương đó là “cãi nhau như chó với mèo”. Một số ví dụ khác ở giáo trình Lý thuyết Dịch cũng có sự tương 2. Ha, T. C. (2002), Translation Theory. đồng rất lớn giữa hai ngôn ngữ: “muộn còn hơn Military Science Academy, Hanoi. không”/“better late than never”; “Người ta chết vì ăn chứ không phải chết vì đói”/“More die by food 3. Holmes, J. S. (1975), The Name and than famine”; “When drinking water, remember Nature of Translation Studies. Translation Studies its source”/“Uống nước nhớ nguồn”; “At the foot Section, Department of General Literary Studies, of the mountain”/“Ở chân núi”; “Phòng bệnh hơn chữa bệnh”/“Prevention is better than cure”.... University of Amsterdam. Với những cấu trúc cố định, thành ngữ, tục 4. Larson, M. L. (1998), Meaning-based ngữ không trùng khớp hoàn toàn, người dịch cũng Translation: A Guide to Cross-Language có thể tận dụng được sự tương đồng về mặt ngôn Equivalence. University of Press America. ngữ của cả tiếng Anh và tiếng Việt để tìm ra cấu trúc tương đương phù hợp nhất như “The chicken that digs for food will not sleep hungry”/“Tay làm 5. Luu, D. H. (2002). Military English hàm nhai, tay quai miệng trễ”; “to carry coals to Translation. Military Science Academy, Hanoi. Newcastle”/“chở củi về rừng”; “like 2 peas in the pot”/“giống nhau như hai giọt nước”; “It never 6. Massoud (1988), Criteria of Good rains but pours”/“Phúc bất trùng lai họa vô đơn Translation. New York: Library of Congress chí”; “Nhai kỹ no lâu, cày sâu cuốc bẫm”/“Eating Cataloging-in-Publication Data. slowly is good for the stomach; plowing deeply is good for the fields”.... (Giáo trình Lý thuyết Dịch). 7. Nguyen, T. H. A. (2002), “Cultural effects Như vậy, cho dù ở hai nền văn hóa khác nhau, on learning and teaching English in Vietnam”, The giữa hai ngôn ngữ Anh và Việt vẫn tồn tại sự tương Language Teacher, 26(1). đồng về cấu trúc cố định, tục ngữ và thành ngữ. Vì vậy, người dịch có thể tận dụng sự trùng hợp này 8. Nguyen, V. T. (2006), Translation 1 & 2. để hoàn thành tốt nhiệm vụ của mình. Hue: Hue University. 4. KẾT LUẬN 9. Nida, E. A., and William, D. R. (1981), Trong dịch Anh-Việt và Việt-Anh ở các giáo Meaning across cultures. New York: Maryknoll. trình đang được sử dụng tại Học viện Khoa học Quân sự, có nhiều biện pháp khác nhau để nâng 10. Tudor, I. (1987), Using translation in ESP. cao chất lượng văn bản dịch. Tuy nhiên, người dịch cần dựa vào từng ngữ cảnh, văn bản dịch để ELT Journal 41(4). lựa chọn một trong các biện pháp trên hoặc kết hợp giữa nhiều biện pháp với nhau để nâng cao 11. Tytler, A. F. (1978), Essay on the principles chất lượng dịch Anh-Việt và Việt-Anh./. of translation. Amsterdam: Benjamins. KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ Số 10 - 11/2017 61 v Dịch thuật SOME MAJOR WAYS TO IMPROVE THE QUALITY OF ENGLISH-VIETNAMESE AND VIETNAMESE-ENGLISH TRANSLATION AT MILITARY SCIENCE ACADEMY TRAN LE DUYEN, HOANG ANH NGUYEN Abstract: English-Vietnamese and Vietnamese-English translation is not only a science, an art but also an intellectual product. Nowadays, English-Vietnamese and Vietnamese-English translation has played a more and more important role in the process of our nation’s international intergration. Hence, as for translation circles, improving the quality of English-Vietnamese and Vietnamese- English translation is their top priority. However, in order to satisfy the three key criteria: accuracy, clarity and naturalness in English-Vietnamese and Vietnamese-English translation, translators should master not only the two languages but also their cultures. Therefore, this article aims to highlight some major ways to improve the quality of English-Vietnamese and Vietnamese-English translation at Military Science Academy. Keywords: quality, English-Vietnamese, Vietnamese-English translation, source language, target language, criterion Received: 17/9/2017; Revised: 24/10/2017; Accepted for publication: 15/11/2017 KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ 62 Số 10 - 11/2017