Một số khía cạnh của sự biến đổi của xã hội Việt Nam: Nghiên cứu trường hợp Hà Nội

X· héi häc thùc X· héi häc sè 2 (62), 1998<br /> 31<br /> nghiÖm<br /> <br /> <br /> Mét sè khÝa c¹nh biÕn ®æi cña x· héi ViÖt Nam:<br /> nghiªn cøu tr−êng hîp Hµ Néi<br /> <br /> Ph¹m BÝch San<br /> NguyÔn §øc Vinh<br /> <br /> <br /> T<br /> rong kho¶ng thêi gian ng¾n ngñi, kho¶ng 10 n¨m tõ 1987 ®Õn 1997, ®Êt n−íc ta ®· cã<br /> mét b−íc nh¶y rÊt c¬ b¶n tõ mét x· héi truyÒn thèng sang mét x· héi víi nhiÒu mµu s¾c cã vÎ hiÖn<br /> ®¹i h¬n: c«ng nghiÖp ®Çu khÝ, ®−êng cao tèc, thÞ tr−êng quèc tÕ, internet, tr×nh diÔn thêi trang,...<br /> vµ còng cã nhiÒu tÖ n¹n x· héi nh− bu«n lËu, ma tuý, bia «m lÉn karaoke cã kÌm tiÕp viªn... Tõ<br /> ngoµi nh×n vµo, ®ã qu¶ lµ mét sù thay ®æi chãng mÆt, ®−êng nh− cã mét có ®ét ph¸ "du kÝch"<br /> ngo¹n môc tõ x· héi truyÒn thèng sang x· héi hiÖn ®¹i.<br /> Tuy nhiªn, ®»ng sau tÊt c¶ nh÷ng hiÖn t−îng vÉn quan s¸t ®−îc ®ã, c¸i g× lµ c¸i cã thÓ ®Æc<br /> tr−ng cho sù chuyÓn ®æi cña x· héi ViÖn Nam sang thÕ giíi hiÖn ®¹i ? Hay nãi mét c¸ch cô thÓ<br /> h¬n: x· héi ViÖt Nam ®ang sèng b»ng nh÷ng gi¸ trÞ g× vµ nh÷ng biÓu tr−ng ®ã ®· thËt sù lµ hiÖn<br /> ®¹i ch−a ?<br /> §Ó thùc hiÖn ®−îc nh÷ng môc tiªu nghiªn cøu nµy chuÈn bÞ cho chuyªn ®Ò "t¨ng tr−ëng<br /> kinh tÕ vµ c«ng b»ng x· héi" phôc vô cho Héi nghÞ Trung −¬ng 4, chóng t«i sö dông sè liÖu thu<br /> ®−îc qua cuéc kh¶o s¸t t¹i Hµ Néi th¸ng 9 n¨m 1992 trong khu«n khæ ®Ò tµi nghiªn cøu cÊp nhµ<br /> n−íc vÒ "Thùc tr¹ng c¬ cÊu x· héi vµ chÝnh s¸ch x· héi", m· sè KX04-02 1 do ViÖn X· héi häc tiÕn<br /> hµnh. Ph−¬ng ph¸p chän mÉu vµ kh¶o s¸t cña ®Ò tµi ®ã ®· ®−îc ¸p dông ®Ó thùc hiÖn cuéc nghiªn<br /> cøu lÆp l¹i vµo th¸ng 5 n¨m 1997 nh»m ph©n tÝch so s¸nh vµ cè g¾ng t×m hiÓu phÇn nµo vÊn ®Ò<br /> ®Æt ra ë trªn. Ba khu vùc ®−îc chän còng nh− trong cuéc kh¶o s¸t tr−íc lµ: tõ trung t©m Hµ Néi<br /> (hå Hoµn KiÕm) theo h−íng t©y nam c¾t vµnh ®ai thø nhÊt lµ ¤ Chî Dõa, vµnh ®ai thø hai lµ Ng·<br /> t− Së. §ã lµ nh÷ng n¬i mµ trong qu¸ khø ®Õn thêi ®iÓm 1992 ®· tõng cã thÓ coi lµ ranh giíi gi÷a<br /> néi thµnh vµ ngo¹i «. T¹i mçi khu vùc chän ngÉu nhiªn mét tr−êng phæ th«ng c¬ së: tr−êng Tr−ng<br /> V−¬ng ë trung t©m thµnh phè, tr−êng T« VÜnh DiÖn ë khu vùc gi÷a vµ tr−êng ThÞnh Quang ®¹i<br /> diÖn cho khu vùc ngo¹i vi. §èi t−îng ®−îc pháng vÊn lµ phô huynh cña häc sinh líp 9 - líp cuèi<br /> cïng cña phæ th«ng c¬ së theo hÖ phæ th«ng 12 n¨m. Tõ danh s¸ch häc sinh líp 9 t¹i ba tr−êng nªu<br /> trªn, tæng céng cã 150 hé gia ®×nh víi 290 c¸ nh©n (t−¬ng øng 148 hé gia ®×nh víi 278 c¸ nh©n vµo<br /> n¨m 1992) ®· ®−îc chän mét c¸ch ngÉu nhiªn vµ sau ®ã pháng vÊn b»ng b¶ng hái vÒ thu nhËp,<br /> tiªu dïng còng nh− nhiÒu khÝa c¹nh kh¸c nhau vÒ ®êi sèng cña hä. §èi t−îng ®−îc chän ®Ó pháng<br /> vÊn lµ nhãm phô huynh häc sinh nãi trªn, ë mét chõng mùc nµo ®ã, ®ang lµ nh÷ng ng−êi lao ®éng<br /> <br /> <br /> 1<br /> Xem T−¬ng Lai: Kh¶o s¸t x· héi häc vÒ ph©n tÇng x· héi. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi. Hµ Néi-1995.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 32 Mét sè khÝa c¹nh biÕn ®æi cña x· héi ViÖt Nam: nghiªn cøu tr−êng hîp Hµ Néi<br /> <br /> ë ®é tuæi (40-50 tuæi) cã nh÷ng ®ãng gãp tÝch cùc nhÊt cho ho¹t ®éng s¶n xuÊt vµ ®êi sèng cña hä<br /> cã thÓ lµ tiªu biÓu cho ®a sè c− d©n ®« thÞ. §ã lµ dông ý cã c©n nh¾c cña chóng t«i khi chän mÉu<br /> cho cuéc kh¶o s¸t nµy.<br /> B»ng mét gi¶ ®Þnh mang tÝnh ph−¬ng ph¸p, cuéc kh¶o s¸t t¹m ph©n chia x· héi ra thµnh 5<br /> nhãm theo thu nhËp tõ thÊp ®Õn cao, mçi nhãm 20% sè hé gia ®×nh, ®Ó so s¸nh vµ t×m hiÓu vÒ sù<br /> thay ®æi cña mçi nhãm sau 5 n¨m chuyÓn m¹nh qua nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng ®· diÔn ra nh− thÕ<br /> nµo. §ång thêi, chóng t«i sÏ thö nhËn xÐt vÒ mét sè khÝa c¹nh mµ Hµ Néi ®ang cßn ch−a ®−îc thËt<br /> phï hîp so víi nh− nh÷ng x· héi hiÖn ®¹i th«ng th−êng kh¸c.<br /> 1. Nh÷ng ®Æc tÝnh c¸ nh©n:<br /> Tuæi trung b×nh cña nam giíi trong sè nh÷ng ng−êi ®−îc hái n¨m 1992 lµ 48 tuæi, n¨m<br /> 1997 lµ 45,7 tuæi. Nh÷ng con sè t−¬ng øng ë phô n÷ lµ 43.5 vµ 41.9 tuæi. Sù chªnh lÖch vÒ tuæi t¸c<br /> cña ng−êi tr¶ lêi gi÷a c¸c nhãm thu nhËp kh¸c nhau kh«ng ®¸ng kÓ trõ nhãm cao nhÊt vµo n¨m<br /> 1997 lµ h¬i trÎ h¬n mét chót. Sù gi¶m sót vÒ tuæi trung b×nh cña ng−êi tr¶ lêi sau 5 n¨m cã lÏ liªn<br /> quan ®Õn sù thay ®æi trong ®é tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu vµ cïng víi nã lµ tuæi khi sinh con. Nh÷ng<br /> ng−êi tr¶ lêi n¨m 1992 thuêng kÕt h«n vµo kho¶ng ®Çu thËp kû 70 vµ tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu cña hä<br /> ë møc t−¬ng ®èi cao, nhÊt lµ ®èi víi n÷ (nam: 28.2 vµ n÷: 26.5). N¨m n¨m sau, d−íi t¸c ®éng cña<br /> hoµ b×nh, tuæi kÕt h«n ®· tôt xuèng møc thÊp lµ 26.5 cho nam vµ 23.2 cho n÷ (®iÒu tra n¨m 1997)<br /> ®Ó råi sau ®ã cã t¨ng lªn chót Ýt: tuæi kÕt h«n trung b×nh ë thµnh thÞ theo Tæng ®iÒu tra d©n sè<br /> n¨m 1989 lµ 26.42 cho nam, 24.69 cho n÷ vµ theo ®iÒu tra BiÕn ®éng d©n sè 1/4/1993 t−¬ng øng lµ<br /> 27.23 vµ 25.03 tuæi.<br /> Nh×n chung, møc sinh ng−êi Hµ Néi tõ nhiÒu n¨m vÒ tr−íc ®· ®¹t gÇn møc thay thÕ.<br /> Nh−ng sù suy gi¶m sè con nh÷ng n¨m vÒ sau nµy lµ kh«ng lín. Sè liÖu cho thÊy cã xu h−íng cña<br /> mèi quan hÖ ng−îc ®Æc tr−ng cho c¸c x· héi hiÖn ®¹i: thu nhËp cµng t¨ng th× sè con cµng gi¶m<br /> xuèng. §iÒu nµy kh¸c víi kh¸ nhiÒu khu vùc n«ng th«n ë ViÖt nam theo kÕt qu¶ mét sè cuéc kh¶o<br /> s¸t, nhÊt lµ t¹i c¸c vïng n«ng th«n kh¸ gi¶ nhê ngµnh nghÒ vµ nh÷ng khu vùc kinh tÕ míi, n¬i mµ<br /> khi kinh tÕ kh¸ lªn ng−êi ta l¹i muèn sinh nhiÒu con h¬n. Sè con trung b×nh d−íi 2 cña nhãm cã<br /> thu nhËp cao nhÊt vµo n¨m 1997 lµ rÊt ®¸ng chó ý: x· héi hiÖn ®¹i sÏ kh«ng cã xu h−íng cã nhiÒu<br /> con (2 trë lªn) còng nh− kh«ng ®Æt nÆng vÊn ®Ò cÇn ph¶i "cã nÕp cã tÎ".<br /> §èi víi tÊt c¶ c¸c nhãm, nÐt næi bËt lµ tû träng ng−êi cã tr×nh ®é häc vÊn thÊp (tõ phæ<br /> th«ng c¬ së trë xuèng) gi¶m râ rÖt: tõ 38% n¨m 1992 xuèng cßn 26.9% n¨m 1997. Nh−ng ®ång<br /> thêi, tû träng ng−êi cã häc vÊn tõ ®¹i häc trë lªn tÝnh chung lµ 26.2% còng tôt xuèng mét chót so<br /> víi n¨m 1992: 27.2%. Sù sôt gi¶m lín nhÊt diÔn ra ë nhãm cã thu nhËp cao nhÊt: 39.3% so víi<br /> 50.0%. Tuy nhiªn, vµo n¨m 1997, mèi quan hÖ thuËn gi÷a tû lÖ ng−êi cã tr×nh ®é ®¹i häc vµ møc<br /> thu nhËp ®−îc kh¼ng ®Þnh h¬n so víi n¨m 1992: tr×nh ®é häc vÊn cao cã lÏ ®−îc ®¸nh gi¸ ®óng h¬n<br /> hoÆc cã chç ®Ó sö dông h¬n. C¶m nhËn râ rÖt lµ d©n trÝ trung b×nh cã ®−îc n©ng lªn vµ häc vÊn<br /> còng trë nªn thùc tÕ h¬n. Tû lÖ nh÷ng ng−êi cho r»ng hä cã biÕt tiÕng Anh, ë mét chõng mùc nµo<br /> ®Êy, còng cã gia t¨ng, nh−ng kh«ng nhiÒu.<br /> Sù chuyÓn biÕn vÒ nghÒ nghiÖp cã lÏ ph¶n ¸nh t−¬ng ®èi s©u s¾c nh−ng ®æi thay ®ang<br /> diÔn ra trong lßng Hµ Néi. Sau 5 n¨m, lao ®éng ch©n tay thuÇn tuý, kh«ng cã chót chuyªn m«n<br /> ®µo t¹o nµo ®· gi¶m rÊt m¹nh: chØ cßn kho¶ng mét nöa so víi n¨m 1992. Trong khi ®ã, tû lÖ lao<br /> ®éng cã chuyªn m«n cao, l·nh ®¹o, qu¶n lý t−ëng chõng ph¶i t¨ng lªn th× thùc tÕ còng gi¶m xuèng<br /> ®¸ng kÓ: tõ 37% xuèng cßn 22%. Cã nhiÒu lý do, c¶ tÝch cùc còng nh− tiªu cùc, cã thÓ lý gi¶i sù<br /> thay ®æi nµy. Tr−íc hÕt, sù thay ®æi c¬ cÊu qu¶n lý cho gän nhÑ h¬n ®· diÔn ra trong nh÷ng n¨m<br /> qua cïng víi sù gi¶m bá nhiÒu bé vµ c¬ quan l·nh ®¹o ®· gãp phÇn lµm cho tû lÖ nµy gi¶m xuèng.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San & NguyÔn §øc Vinh 33<br /> <br /> Nh−ng mét mÆt kh¸c, c¸n bé cã chuyªn m«n cao, theo nhiÒu nguån tin, còng ®ang cã sù hÉng hôt<br /> vµ kh«ng bï ®¾p ®−îc. Ngoµi ra, viÖc ph©n chia lo¹i h×nh nghÒ nghiÖp trong 2 lÇn kh¶o s¸t ch−a<br /> thÓ tuyÖt ®èi thèng nhÊt vµ chÝnh x¸c do sù ®a d¹ng, phøc t¹p cña nã.<br /> <br /> B¶ng 1: Mét sè ®Æc ®iÓm c¸ nh©n<br /> <br /> Møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi theo 5 nhãm 20%<br /> ThÊp D−íi TB TB Trªn TB Cao Tæng<br /> • Tuæi<br /> Nam - N¨m 1992 48.1 47.7 48.8 48.7 46.9 48.0<br /> - N¨m 1997 47.0 45.1 46.7 46.5 43.2 45.7<br /> N÷ - N¨m 1992 43.7 43.1 42.8 44.9 42.9 43.5<br /> - N¨m 1997 44.0 40.0 43.1 42.1 39.3 41.9<br /> • Tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu<br /> Nam - N¨m 1992 28.9 28.2 27.8 27.9 28.0 28.2<br /> - N¨m 1997 25.6 26.2 27.3 27.2 25.8 26.5<br /> N÷ - N¨m 1992 24.8 24.1 23.8 24.0 23.9 24.1<br /> - N¨m 1997 23.8 22.6 23.7 23.5 22.4 23.2<br /> • Sè con<br /> N¨m 1992 2.69 2.68 2.25 2.41 2.20 2.45<br /> N¨m 1997 2.55 2.30 2.15 2.24 1.98 2.24<br /> • Tr×nh ®é häc vÊn (%)<br /> N¨m 1992<br /> - PTCS hoÆc thÊp h¬n 59.6 45.8 43.1 24.5 16.4 38.0<br /> - §¹i häc trë lªn 10.5 22.0 19.6 34.0 50.0 27.2<br /> N¨m 1997<br /> - PTCS hoÆc thÊp h¬n 50.9 30.0 23.1 20.4 10.7 26.9<br /> - §¹i häc trë lªn 7.3 20.0 29.2 35.2 39.3 26.2<br /> • BiÕt tiÕng Anh (%)<br /> - N¨m 1992 1.8 13.6 13.7 24.5 33.9 17.4<br /> - N¨m 1997 5.3 15.5 21.5 33.3 32.1 21.4<br /> • NghÒ nghiÖp (%)<br /> N¨m 1992<br /> - Lao ®éng ch©n tay 50.9 32.2 33.3 22.6 8.9 29.7<br /> - Lao ®éng cã chuyªn m«n<br /> cao, qu¶n lý, l·nh ®¹o 12.3 33.9 31.4 41.5 66.1 37.0<br /> N¨m 1997<br /> - Lao ®éng ch©n tay 24.6 24.1 12.3 9.3 3.6 14.8<br /> - Lao ®éng cã chuyªn m«n<br /> cao, qu¶n lý, l·nh ®¹o 5.3 15.5 24.6 27.8 37.5 22.0<br /> • §ang lµ §¶ng viªn (%)<br /> N¨m 1992 17.5 44.1 29.4 30.2 30.4 30.4<br /> N¨m 1997 21.8 31.7 41.5 25.9 25.0 29.7<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 34 Mét sè khÝa c¹nh biÕn ®æi cña x· héi ViÖt Nam: nghiªn cøu tr−êng hîp Hµ Néi<br /> <br /> KÕt qu¶ ph©n tÝch cho thÊy, trong khi vµo n¨m 1992, cã tíi 12.3% sè ng−êi thuéc nhãm cã<br /> thu nhËp thÊp nhÊt lµ lao ®éng cã chuyªn m«n cao, qu¶n lý, l·nh ®¹o th× n¨m 1997, con sè nµy chØ<br /> cßn 5.3%. Tû lÖ t−¬ng øng ë nhãm kÕ tiÕp lµ 33,.9% vµ 15.5% vµ nh− vËy, tr×nh ®é chuyªn m«n cã<br /> lÏ ®· ®−îc ®¸nh gi¸ ®óng h¬n. §ång thêi, ë hai nhãm cã thu nhËp cao nhÊt, sù gi¶m sót còng<br /> m¹nh mÏ kh«ng kÐm vµ ®iÒu ®ã cho thÊy sù bÊt b×nh ®¼ng theo nghÒ nghiÖp ®· gi¶m bít. Ph¶i<br /> ch¨ng, xu h−íng ph©n phèi qu©n b×nh ®ang trë l¹i ?<br /> Tû lÖ nh÷ng ng−êi ®ang lµ §¶ng viªn §¶ng céng s¶nViÖt Nam gÇn nh− kh«ng thay ®æi<br /> qua hai cuéc nghiªn cøu: 30.4% vµ 29.4%. Tuy nhiªn, cã mét sè thay ®æi nhá trong t−¬ng quan víi<br /> møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi. Trong khi tû lÖ ®¶ng viªn trong hai nhãm cã thu nhËp cao<br /> nhÊt ®Òu gi¶m (kho¶ng 30% n¨m 1992 xuèng chõng 25% n¨m 1997) th× ë tÇng líp thu nhËp thÊp,<br /> tû lÖ nµy l¹i cã sù gia t¨ng (tõ 17.5% lªn 21.8%).<br /> Nh− vËy, c¸c ®Æc tÝnh c¸ nh©n sau 5 n¨m ë Hµ Néi cã sù c¶i thiÖn ®¸ng kÓ vÒ chÊt l−îng.<br /> Nh−ng c¸i mµ chóng ta ®ßi hái lµ chÊt l−îng chuyªn s©u víi tr×nh ®é rÊt cao ®Ó cã thÓ vät tiÕn<br /> ngang tÇm víi thêi ®¹i míi còng nh− ngang tÇm víi thñ ®« cña mét ®Êt n−íc ®ang v−¬n m×nh tíi<br /> hiÖn ®¹i... vµ ®iÒu ®ã ch−a ph¶i lµ ®· cã c¸ch gi¶i quyÕt.<br /> 2. Thu nhËp vµ tiªu dïng<br /> 2.1. Thu nhËp<br /> So s¸nh sè liÖu tõ 2 cuéc kh¶o s¸t cho thÊy, cã mét sù thay ®æi lín lao trong thu nhËp cña<br /> ng−êi Hµ Néi trong nh÷ng n¨m võa qua. DÜ nhiªn, ®iÒu cã thÓ dù ®o¸n tr−íc ®−îc lµ thu nhËp sÏ<br /> gia t¨ng lªn nhiÒu. Thùc tÕ sau 5 n¨m, b×nh qu©n thu nhËp theo ®Çu ng−êi t¨ng 2.64 lÇn vµ theo<br /> hé gia ®×nh lµ 2.73 lÇn. Trong qu¸ tr×nh chuyÓn ®æi nµy, nhãm nghÌo nhÊt cã sù gia t¨ng lín nhÊt<br /> (3.57 lÇn) vµ t¨ng nhiÒu h¬n so víi nhãm kh¸ gi¶ (2.33 lÇn). Trong khi sù gia t¨ng thu nhËp ë Hµ<br /> Néi cã t−¬ng xøng víi sù gia t¨ng n¨ng suÊt lao ®éng hay kh«ng vÉn cßn lµ mét c©u hái më th×<br /> chóng ta l¹i cã thÓ dÔ dµng nhËn thÊy r»ng, sù gia t¨ng ®ã lµ t−¬ng ®èi lín so víi tèc ®é ph¸t triÓn<br /> kinh tÕ chung cña ®Êt n−íc vµ c¶ cña thñ ®« Hµ Néi. NÕu ë nh÷ng tÇng líp cao, theo quan s¸t, cã<br /> vÎ nh− trang bÞ kü thuËt, kiÕn thøc cña hä ®ang v−¬n lªn rÊt nhanh tíi c¸c chuÈn chung cña khu<br /> vùc §«ng Nam ¸ th× ®iÒu nµy khã cã thÓ lµ nguyªn nh©n cña nh÷ng tÇng líp cã thu nhËp thÊp: ë<br /> ®©y, chñ yÕu vÉn lµ lao ®éng c¬ b¾p vµ chØ víi c−êng ®é cao h¬n mµ th«i.<br /> B¶ng 2: Thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi/ th¸ng theo 5 nhãm (mçi nhãm 20% sè hé)<br /> ë Hµ Néi n¨m 1992 vµ 1997<br /> <br /> (§¬n vÞ: ngh×n ®ång) 5 nhãm thu nhËp<br /> ThÊp D−íi TB TB Trªn TB Cao Tæng<br /> • Tæng thu nhËp cña G§ / 1 th¸ng<br /> - 9/ 1992 288.8 548.2 625.4 807.9 2298.9 929.9<br /> - 5/ 1997 997.3 1467.4 1833.9 2774.1 5814.1 2535.2<br /> • Thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi<br /> - 9/ 1992 63.4 115.1 141.4 192.7 601.8 224.5<br /> - 5/ 1997 226.2 337.9 445.1 613.4 1401.4 593.8<br /> - Tû lÖ thay ®æi (1997 / 1992) 3.57 2.94 3.15 3.18 2.33 2.64<br /> <br /> Ghi chó: th¸ng 9/1992 1USD ≈ 10800 ®ång; th¸ng 5/1997 1USD = 11160 ®ång<br /> <br /> Xin ®−îc l−u ý lµ nhãm hé gia ®×nh cã thu nhËp cao nhÊt ë c¸c tØnh ®ång b»ng B¾c bé vµo<br /> n¨m 1992 lµ kho¶ng trªn d−íi 50000 ®ång/ ng−êi mçi th¸ng vµ vµo th¸ng 6/1997 lµ kho¶ng 60000<br /> ®ång/ ng−êi mçi th¸ng: mét sù gia t¨ng kh«ng qu¸ 20% trong ®iÒu kiÖn kh«ng cã sù biÕn ®éng vÒ<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San & NguyÔn §øc Vinh 35<br /> <br /> gi¸ c¶, nh−ng trong thùc tÕ gi¸ c¶ sinh ho¹t ®· t¨ng lªn nhiÒu 2. NÕu sù gia t¨ng nh− thÕ Ýt nhiÒu<br /> phï hîp víi sù t¨ng tr−ëng cña n¨ng suÊt lao ®éng ë n«ng th«n th× sù gia t¨ng thu nhËp ë khu vùc<br /> ®« thÞ rÊt nªn cÇn ®−îc c©n nh¾c, ®Æc biÖt trong bèi c¶nh khi mµ môc tiªu ph¸t triÓn cña ViÖt Nam<br /> tõ rÊt l©u ®· lµ: thu hÑp sù kh¸c biÖt gi÷a n«ng th«n vµ thµnh thÞ còng nh− duy tr× ®−êng h−íng<br /> ph¸t triÓn bÒn v÷ng.<br /> <br /> H×nh 1: Thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi theo 5 nhãm (mçi nhãm 20% sè hé)<br /> t¹i Hµ Néi n¨m 1992 vµ 1997<br /> <br /> 1600<br /> <br /> 1400<br /> <br /> 1992<br /> 1200<br /> 1997<br /> 1000<br /> Ngh×n ®ång<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 800<br /> <br /> 600<br /> <br /> 400<br /> <br /> 200<br /> <br /> 0<br /> ThÊp D−íi TB TB Trªn TB Cao Chung<br /> <br /> <br /> <br /> H×nh 2: §−êng cong Lorenzt vÒ ph©n bè thu nhËp t¹i Hµ Néi n¨m 1992 vµ 1997<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1997<br /> 1992<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> HÖ sè GINI: N¨m 1992 : 0.44 N¨m 1997: 0.37<br /> <br /> Sù c¶i thiÖn vÒ ph©n phèi thu nhËp còng rÊt ®¸ng khÝch lÖ. Chªnh lÖch b×nh qu©n thu<br /> <br /> 2<br /> Xem Ph¹m Xu©n §¹i: Ph¸t triÓn ngµnh nghÒ ë n«ng th«n ®ång b»ng B¾c Bé. T¹p chÝ X· héi häc sè 4/1997, Tr. 83.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 36 Mét sè khÝa c¹nh biÕn ®æi cña x· héi ViÖt Nam: nghiªn cøu tr−êng hîp Hµ Néi<br /> <br /> nhËp ®Çu ng−êi gi÷a nhãm thu nhËp cao nhÊt vµ nhãm thÊp nhÊt nÕu n¨m 1992 lµ 9.5 lÇn th×<br /> n¨m 1997 cßn 6.2 lÇn. Tuy nhiªn, còng nh− n¨m 1992, sù kh¸c biÖt lín nhÊt diÔn ra ë nhãm hé gia<br /> ®×nh cã thu nhËp b×nh qu©n cao nhÊt: gÊp 3.1 lÇn (n¨m 1992) vµ 2.3 lÇn (n¨m 1997) so víi nhãm<br /> trªn trung b×nh kÕ cËn. Khi chuyÓn tõ nhãm cã møc thu nhËp trung b×nh sang nhãm d−íi trung<br /> b×nh: tû lÖ t−¬ng øng lµ 1.8 vµ 2.3 lÇn. HÖ sè Gini vÒ møc ®é bÊt b×nh ®¼ng theo ph©n bè thu nhËp<br /> ë Hµ Néi ®· gi¶m kh¸ nhiÒu sau 5 n¨m: tõ 0.44 n¨m 1993 xuèng cßn 0.37 n¨m 1997. Con sè nµy<br /> b¾t ®Çu n»m ë møc t−¬ng ®−¬ng víi thµnh phè Hå ChÝ Minh cuèi n¨m 1994 lµ 0.35 3. Nh− vËy,<br /> qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa, hiÖn ®¹i hãa cïng víi viÖc chuyÓn sang nÒn kinh tÕ thÞ tr−êng cã thÓ<br /> ®em ®Õn sù bÊt b×nh ®¼ng h¬n, sù ph©n hãa giµu nghÌo h¬n trong giai ®o¹n ban ®Çu, nh−ng khi<br /> ®¹t ®Õn mét ®é nhÊt ®Þnh sÏ mang l¹i cho x· héi ViÖt nam mét sù ph©n chia tµi s¶n qu©n b×nh<br /> h¬n. Vµ ®iÒu nµy hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ sù chia ®Òu nghÌo khã nh− trong qu¸ khø hay t¹i c¸c<br /> khu vùc n«ng th«n cßn kÐm ph¸t triÓn hiÖn nay.<br /> 2.2. Tiªu dïng thiÕt yÕu<br /> NÕu thu nhËp lµ mét chØ b¸o chÝnh x¸c ph¶n ¸nh sù thay ®æi cña x· héi th× nh÷ng chØ b¸o<br /> vÒ tiªu dïng cung cÊp cho chóng ta mét ý t−ëng rÊt cô thÓ vÒ viÖc x· héi ViÖt Nam thay ®æi nh−<br /> thÕ nµo. Cã 3 chØ b¸o c¬ b¶n vÒ tiªu dïng ®−îc xem xÐt ®Çu tiªn: chi tiªu cho ¨n - nhu cÇu thiÕt<br /> yÕu, chØ tiªu cho ®iÖn sinh ho¹t - nhu cÇu tèi thiÓu cña x· héi hiÖn ®¹i vµ chi tiªu cho häc hµnh cña<br /> con c¸i - mét sù ®Çu t− cho t−¬ng lai vµ còng lµ nhu cÇu truyÒn thèng cña ng−êi ViÖt.<br /> B¶ng 3: Mét vµi tiªu dïng thiÕt yÕu t¹i Hµ Néi<br /> <br /> (§¬n vÞ: ngh×n ®ång) Møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi theo 5 nhãm 20%<br /> ThÊp D−íi TB TB Trªn TB Cao Tæng<br /> • TiÒn ¨n<br /> - TiÒn ¨n b×nh qu©n ®Çu ng−êi 1992 70.80 96.21 109.2 131.2 190.2 120.2<br /> - % trªn thu nhËp 111.7% 83.6% 77.2% 69.6% 31.6% 53.5%<br /> - TiÒn ¨n b×nh qu©n ®Çu ng−êi 1997 176.4 248.8 279.9 302.0 353.0 271.7<br /> - % trªn thu nhËp 77.98% 73.63% 62.88% 49.23% 25.19% 45.76%<br /> • TiÒn ®iÖn<br /> - TiÒn ®iÖn TB ®Çu ng−êi n¨m 1992 9.72 8.90 13.62 16.52 26.27 15.05<br /> - % trªn thu nhËp 15.33% 7.73% 9.63% 8.57% 4.37% 6.70%<br /> - TiÒn ®iÖn TB ®Çu ng−êi n¨m 1997 17.51 19.97 27.24 36.32 48.98 29.69<br /> - % trªn thu nhËp 7.74% 5.91% 6.12% 5.92% 3.49% 5.00%<br /> • TiÒn häc cho con<br /> - Cho mçi con ®i häc th¸ng 8/ 1992 19.0 27.3 32.2 40.5 54.9 34.89<br /> - Cho mçi con ®i häc th¸ng 4/ 1997 178.7 190.4 227.6 264.6 399.1 250.5<br /> - Tæng céng cho con th¸ng 8/ 1992 32.99 55.18 52.80 65.75 95.04 60.70<br /> - % trªn thu nhËp 11.4% 10.1% 8.4% 8.1% 4.1% 6.5%<br /> - Tæng céng cho con th¸ng 4/ 1997 314.6 362.6 406.8 490.2 716.1 454.8<br /> - % trªn thu nhËp 31.5% 24.7% 22.2% 17.7% 12.3% 17.9%<br /> <br /> Trong mét x· héi nghÌo nµn vµ l¹c hËu nh− ë ViÖt Nam tr−íc kia, gi¶i quyÕt c¸i ¨n lu«n lµ<br /> mèi quan t©m hµng ®Çu cña mçi gia ®×nh, mçi ng−êi d©n. §Õn møc trong tiÕng ViÖt tõ "¨n" rÊt hay<br /> ®−îc g¾n cho ®i cïng vµ ®i tr−íc mét lo¹t c¸c ho¹t ®éng ®êi th−êng nh− ¨n mÆc, ¨n nãi, ¨n ch¬i,...<br /> vµ thËm chÝ c¶ ¨n n»m. Ng−êi Hµ Néi chi mét sè tiÒn lín tõ thu nhËp cña hä cho ¨n vµ con sè nµy<br /> <br /> <br /> 3<br /> T−¬ng Lai,. S¸ch ®· dÉn. Tr.84<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San & NguyÔn §øc Vinh 37<br /> <br /> ®· t¨ng 2.26 lÇn sau 5 n¨m. Tuy nhiªn, møc ®é chÖnh lÖch vÒ tiÒn ¨n gi÷a nhãm thu nhËp b×nh<br /> qu©n cao nhÊt vµ thÊp nhÊt ®· gi¶m tõ 2.69 xuèng cßn 2 lÇn. ¡n ®ñ calo kh«ng cßn lµ vÊn ®Ò ®èi<br /> víi ng−êi d©n Hµ Néi ë bÊt kú tÇng líp nµo nh−ng chÊt l−îng cña b÷a ¨n lµ c¸i ph¶i tÝnh ®Õn trong<br /> thêi kú tíi. Tû träng cña chi tiªu cho ¨n trong thu nhËp b×nh qu©n ë Hµ Néi ®· gi¶m tõ 53.5%<br /> xuèng cßn 45.7% sau 5 n¨m. Sù thay ®æi ®Æc s¾c nhÊt diÔn ra ë nhãm thu nhËp thÊp nhÊt: tû lÖ chi<br /> cho ¨n tõ møc v−ît qu¸ thu nhËp b×nh qu©n cña m×nh vµo n¨m 1992 th× nay (th¸ng 5/1997) ®·<br /> xuèng cßn 77.98% thu nhËp. MÆc dï con sè nµy vÉn cßn rÊt cao nh−ng còng ®· t−¬ng ®−¬ng víi tû<br /> träng tiÒn ¨n / thu nhËp cña nhãm trung b×nh vµo n¨m 1992 lµ 77.2%. Cïng víi sù gia t¨ng thu<br /> nhËp, tû träng cña chi cho ¨n trong thu nhËp vµo n¨m 1997 gi¶m mét c¸ch lòy tiÕn trong khi vµo<br /> n¨m 1992 sù suy gi¶m ®ét ngét chØ diÔn ra ë nhãm cã thu nhËp thÊp b×nh qu©n ®Çu ng−êi thÊp<br /> nhÊt vµ cao nhÊt.<br /> Do thu nhËp t¨ng lªn, tû träng tiÒn ®iÖn tÝnh theo ®Çu ng−êi trong thu nhËp cña ng−êi<br /> d©n Hµ Néi ®· gi¶m xuèng: tõ 6.7% n¨m 1992 xuèng cßn kho¶ng 5% n¨m 1997 vµ tû träng nµy<br /> còng cã xu h−íng gi¶m dÇn theo møc thu nhËp tõ thÊp ®Õn cao. TiÒn ®iÖn trong hé gia ®×nh còng<br /> cã sù gia t¨ng thÝch ®¸ng cïng víi sù gia t¨ng thu nhËp trong c¶ 2 lÇn nghiªn cøu (b¶ng 3). §ång<br /> thêi, tiÒn ®iÖn còng t¨ng xÊp xØ trªn d−íi 2 lÇn ë tÊt c¶ c¸c nhãm sau 5 n¨m. Tuy nhiªn, kÕt hîp<br /> nh÷ng sè liÖu vÒ vËt dông trong nhµ víi sè chi tiªu tuyÖt ®èi trong viÖc sö dông ®iÖn còng cho thÊy<br /> nhu cÇu sö dông n¨ng l−îng ®iÖn vÉn ë møc thÊp vµ chñ yÕu lµ dµnh cho nh÷ng viÖc tèi cÇn thiÕt.<br /> Hay nãi c¸ch kh¸c: hä tho¶ m·n nhu cÇu hiÖn ®¹i ë møc tèi thiÓu.<br /> Còng rÊt lý thó khi xem xÐt chi tiªu cho häc vÊn dï r»ng sè liÖu cña hai cuéc nghiªn cøu<br /> kh«ng t−¬ng thÝch vÒ thêi ®iÓm trong n¨m häc. §iÒu ®Çu tiªn cã thÓ thÊy lµ mÆc dï chÕ ®é häc phÝ<br /> chÝnh thøc cña chóng ta lµ rÊt thÊp vµ thËm chÝ cã thêi kú kh«ng mÊt tiÒn, th× häc phÝ mµ ng−êi<br /> d©n Hµ Néi thùc sù ph¶i bá ra kh«ng hÒ rÎ chót nµo, nhÊt lµ so víi møc thu nhËp. Vµo thêi ®iÓm<br /> th¸ng 4 n¨m 1997, trung b×nh c¸c gia ®×nh ph¶i chi 250 ngµn ®ång cho mçi con ®i häc. Con sè nµy<br /> ë tÇng líp nghÌo nhÊt còng lµ 179 ngµn ®ång vµ ë nhãm kh¸ gi¶ nhÊt lªn tíi 400 ngµn ®ång, t−¬ng<br /> ®−¬ng víi l−¬ng cña mét viªn chøc nhµ n−íc cÊp trung b×nh. Chi phÝ cho con ®i häc cña c¸c gia<br /> ®×nh ngµy cµng t¨ng kh«ng chØ vÒ con sè tuyÖt ®èi mµ c¶ tû träng trong thu nhËp: tõ 6,5% n¨m<br /> 1994 lªn 17.9% n¨m 1997. §iÒu ®ã cho thÊy thÕ hÖ t−¬ng lai ®· ®−îc quan t©m ®óng møc h¬n.<br /> Còng nh− ngµy x−a, ng−êi ViÖt Nam cã lßng t«n träng s©u xa ®èi víi häc vÊn vµ thñ ®« Hµ Néi rÊt<br /> xøng ®¸ng víi truyÒn thèng nµy. Vµ ®iÒu hiÓn nhiªn kh«ng kÐm lµ nh÷ng lêi than phiÒn vÒ thiÕu<br /> kinh phÝ gi¸o dôc kh«ng thÓ nµo ®øng v÷ng ®−îc, vÊn ®Ò lµ chØ cã thÓ huy ®éng nguån tiÒm n¨ng<br /> cña nh©n d©n mµ th«i.<br /> Tuy nhiªn, chi phÝ cho con ®i häc ngµy cµng lµ g¸nh nÆng v« cïng lín lao ®èi víi c¸c gia<br /> ®×nh thu nhËp thÊp, nã ®· chiÕm tíi 31.5% tæng thu nhËp cña hä. Tû träng nµy gi¶m dÇn cïng víi<br /> sù gia t¨ng thu nhËp vµ xuèng cßn mét con sè hîp lý ë nhãm cã møc thu nhËp cao: 12.3%. ChØ b¸o<br /> nµy ®· ph¶n ¸nh phÇn nµo tÝnh chÊt bÊt b×nh ®¼ng trong hÖ thèng gi¸o dôc hiÖn nay vµ nh− vËy<br /> c¸c gia ®×nh cã thu nhËp thÊp râ rµng lµ kh«ng thÓ cho con ®i häc cao ®−îc. Tèi ®a hä chØ cã thÓ<br /> cÇm cù ®−îc hÕt phæ th«ng trung häc v× ngay c¶ nÕu c¸c em cã nhËn ®−îc häc bæng ë tr−êng ®¹i<br /> häc th×, theo ®Þnh l−îng cña chóng t«i, häc bæng ®ã còng chØ míi b»ng kho¶ng 5-10% chi phÝ cho<br /> con häc ®¹i häc mµ th«i.<br /> 2.3. Nh÷ng kho¶n tiªu dïng kh¸c<br /> X· héi ViÖt Nam nh×n tõ bÊt cø chiÒu c¹nh nµo còng thÊy cã sù phån vinh h¬n còng nh−<br /> cã vÎ chuyÓn dÇn vÒ nh÷ng d¸ng nÐt x· héi tiªu thô h¬n.<br /> Mét trong nh÷ng ®Æc tÝnh truyÒn thèng cña d©n c− ë miÒn B¾c lµ quan t©m ®Æc biÖt ®Õn<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 38 Mét sè khÝa c¹nh biÕn ®æi cña x· héi ViÖt Nam: nghiªn cøu tr−êng hîp Hµ Néi<br /> <br /> nhµ ë. Sù t¨ng tiÕn c¬ b¶n nhÊt ®· diÔn ra trong lÜnh vùc x©y dùng nhµ ë vµ c«ng tr×nh phô gia<br /> ®×nh bÊt chÊp c¸c chÝnh s¸ch còng nh− c¸c kho¶n ®Çu t− cña nhµ n−íc vÒ ®Êt ®ai nhµ cöa diÔn ra<br /> nh− thÕ nµo vµ ®ang ®−îc bµn luËn ra lµm sao. Kh«ng kÓ ®Õn chÊt l−îng hay quyÒn sö dông së<br /> h÷u, diÖn tÝch nhµ ë b×nh qu©n ®Çu ng−êi ®· cã sù c¶i thiÖn ®¸ng kÓ sau 5 n¨m: t¨ng 1.53 lÇn vµ<br /> riªng ë 2 nhãm thu nhËp thÊp nhÊt t¨ng xÊp xØ gÊp ®«i (b¶ng 4). KÕt qu¶ cho thÊy diÖn tÝch nhµ<br /> trung b×nh mçi ng−êi cña nhãm hé gia ®×nh ®· kh¶o s¸t n¨m 1997 lµ 11.75 m2, trong ®ã, nhãm<br /> nghÌo nhÊt còng cã ®−îc 8.55 m2, b»ng nöa nhãm cao nhÊt. Nh− vËy, diÖn tÝch ®ã lµ t−¬ng ®èi cao<br /> so víi møc ®é ph¸t triÓn kinh tÕ vµ ®iÒu ®ã cho thÊy r»ng: viÖc "bïng næ" x©y dùng nhµ ë d©n dông<br /> ë Hµ Néi trong nh÷ng n¨m võa qua kh«ng chØ do søc Ðp d©n sè hay do diÖn tÝch ë qu¸ chËt hÑp<br /> nh− mét sè ng−êi vÉn nghÜ.<br /> B¶ng 4: Nhµ ë, ®å dïng, ph−¬ng tiÖn trong gia ®×nh<br /> <br /> Møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi theo 5 nhãm 20%<br /> ThÊp D−íi TB TB Trªn TB Cao Tæng<br /> • DiÖn tÝch nhµ ë (m )2<br /> <br /> <br /> - TB ®Çu ng−êi n¨m 1992 4.75 5.89 7.66 7.66 12.2 7.68<br /> - TB ®Çu ng−êi n¨m 1997 8.55 10.18 11.47 11.38 17.47 11.75<br /> - Tû lÖ thay ®æi (1997 / 1992) 1.8 1.73 1.50 1.49 1.43 1.53<br /> • §å dïng, tiÖn nghi sinh ho¹t (%)<br /> 1 - Cã c«ng tr×nh phô hiÖn ®¹i<br /> N¨m 1992 0.0 0.0 0.0 6.9 12.9 4.1<br /> N¨m 1997 13.8 32.3 47.1 51.9 86.2 46.0<br /> 2 - §un nÊu b»ng bÕp ®iÖn hay gas<br /> N¨m 1992 10.0 13.3 25.9 27.6 67.7 29.3<br /> N¨m 1997 41.4 54.9 61.7 84.6 93.1 66.4<br /> 3 - Cã xe m¸y lo¹i tèt<br /> N¨m 1992 0.0 6.7 14.8 13.8 51.6 17.1<br /> N¨m 1997 41.4 58.1 76.5 81.5 100.0 71.3<br /> 4 - Cã TV mµu & Video<br /> N¨m 1992 0.0 10.3 0.0 44.8 58.1 23.3<br /> N¨m 1997 37.9 61.3 67.6 77.8 96.6 68.0<br /> 5 - Cã m¸y giÆt<br /> N¨m 1992 0.0 3.3 3.7 13.8 22.6 8.8<br /> N¨m 1997 10.3 22.6 38.2 48.1 75.9 38.7<br /> <br /> Mét trong nh÷ng ®Æc tr−ng c¬ b¶n cña x· héi hiÖn ®¹i lµ c«ng tr×nh phô theo kiÓn hiÖn<br /> ®¹i, hiÓu theo nghÜa t−¬ng ®èi vµ ch−a bµn ®Õn chÊt l−îng hay trÞ gi¸: lµ khu riªng, cã hè xÝ tù<br /> ho¹i, cã vßi t¾m hoa sen. NÕu n¨m 1992, lo¹i c«ng tr×nh phô nµy gÇn nh− ch−a cã: chØ 4.1% sè hé<br /> gia ®×nh víi sù hiÖn diÖn cña chóng chØ ë hai tÇng líp cã thu nhËp cao nhÊt th× n¨m 1997, con sè<br /> ®ã ®· lµ 46% vµ cã ë tÊt c¶ c¸c nhãm thu nhËp. Ngay c¶ nhãm thu nhËp thÊp nhÊt còng cã tíi<br /> 13.8% cã c«ng tr×nh phô theo kiÓu hiÖn ®¹i. Sù thay ®æi nµy qu¶ lµ ®Æc s¾c bëi chóng ta biÕt r»ng:<br /> trong qu¸ khø, ng−êi ViÖt Nam ch−a coi nhu cÇu vÒ c«ng tr×nh phô lµ c¸i riªng t− vµ cÇn thiÕt.<br /> Ph−¬ng tiÖn ®un nÊu còng cã sù thay ®æi c¬ b¶n: khëi ®Çu lµ cñi, sau ®ã lµ bÕp dÇu, tiÕp<br /> ®ã lµ ®iÖn vµ cuèi cïng lµ bÕp gas. Tû lÖ hé gia ®×nh dïng bÕp ®iÖn hay gas giê ®©y ®· lµ 66.4% so<br /> víi 29.3% vµo n¨m 1992. C«ng søc, thêi gian vµ sù gi¶i phãng phô n÷ cã lÏ ®· cã b−íc ngoÆt ®¸ng<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San & NguyÔn §øc Vinh 39<br /> <br /> kÓ nhê sù thay ®æi hµnh vi nµy. Còng vËy, nhu cÇu ®èi víi m¸y giÆt t¨ng lªn vµ nã b¾t ®Çu trë<br /> thµnh mét vËt dông cÇn thiÕt cho ®êi sèng hiÖn ®¹i: 38.7% cã m¸y giÆt so víi 8.8% vµo thêi ®iÓm 5<br /> n¨m vÒ tr−íc. BÕp ga vµ m¸y giÆt lµ nh÷ng nhu cÇu hoµn toµn míi cña thêi kú hiÖn ®¹i vµ còng lµ<br /> nh÷ng nhu cÇu ph¶n ¸nh sù chuyÓn ®æi vÒ chÊt trong thu nhËp còng nh− trong hµnh vi tiªu dïng<br /> cña ng−êi Hµ Néi.<br /> Ngoµi ra, ®êi sèng ng−êi Hµ Néi còng cã nhiÒu sù thay ®æi ®¸ng chó ý biÓu hiÖn qua viÖc<br /> mua s¾m sö dông nh÷ng ®å dïng ®¾t tiÒn nh−: xe m¸y lo¹i tèt, tivi mµu vµ video...Trong khi chØ<br /> cã kho¶ng 50% nhãm thu nhËp cao nhÊt n¨m 1992 cã nh÷ng tiÖn nghi ®ã th× th× 5 n¨m sau, con sè<br /> nµy ®· lµ gÇn 100%. N¨m 1997, cã tíi 71.3% sè hé gia ®×nh ®−îc hái còng nh− 100% gia ®×nh cã<br /> thu nhËp cao cã xe m¸y lo¹i tèt. Con sè nµy cßn cao h¬n nhiÒu nÕu tÝnh tÊt c¶ c¸c lo¹i xe vµ ®iÒu<br /> ®ã kh«ng ph¶i lµ mét tÝn hiÖu l¹c quan cho giao th«ng c«ng céng. Cø theo ®µ nµy ch¾c mçi gia ®×nh<br /> Hµ Néi ®Òu cã Ýt nhÊt mét xe m¸y vµ sù qu¸ t¶i cña hÖ thèng ®−êng s¸ lµ ®iÒu dÔ hiÓu.<br /> Nh− vËy, nhiÒu vËt dông th«ng th−êng cña x· héi hiÖn ®¹i ®· hiÖn diÖn t−¬ng ®èi phæ<br /> biÕn trong c¬ cÊu tiªu dïng cña ng−êi Hµ Néi ë tÊt c¶ c¸c tÇng líp kh¸c nhau vµ hä ®· quen víi<br /> viÖc sö dông chóng. H¬n thÕ, thãi quen tiÕt kiÖm cña x· héi n«ng d©n truyÒn thèng vèn ¨n s©u<br /> trong ®Çu ng−êi d©n B¾c bé vµ ®−îc cñng cè thªm bëi nh÷ng n¨m khã kh¨n ®Õn cïng cùc cña<br /> chiÕn tranh vµ thêi kú hËu chiÕn, cã vÎ nh− kh«ng cßn l−u gi÷ ®−îc n÷a khi mµ chØ trong cã 5 n¨m<br /> ng−êi ta ®· cã thÓ an t©m mua s¾m nhiÒu ®Õn thÕ. Chóng ta cã thÓ dÔ dµng thÊy r»ng, cho dï thu<br /> nhËp trung b×nh ®· t¨ng tíi 2.6 lÇn sau 5 n¨m nh− ®· tr×nh bµy ë trªn, ng−êi ta còng khã cã thÓ<br /> mua s¾m vµ sö dông nhiÒu vËt dông ®¾t tiÒn nh− vËy (nhµ cöa, xe m¸y, video,...) chØ b»ng ®ång<br /> tiÒn tiÕt kiÖm tõ nguån thu nhËp æn ®Þnh trong thêi gian t−¬ng øng, nhÊt lµ ë c¸c nhãm cã møc<br /> thu nhËp trung b×nh trë xuèng. VËy møc ®é mua s¾m, tiªu dïng ®ã cã thÓ kÐo dµi ®−îc bao l©u vµ<br /> mét khi ®ang tiªu dïng m¹nh th× khã cã thÓ dõng l¹i ®−îc vµ, theo dù b¸o cña chóng t«i, còng<br /> kh«ng dÔ kªu gäi ®ãng gãp nÕu gÆp khã kh¨n nh− ë Hµn Quèc ®−îc.<br /> 2.4. TiÕt kiÖm vµ ®Çu t−<br /> Trong khi ®ã, mét sè tiÒn nhµn rçi ®−îc cho lµ vÉn cßn rÊt lín trong d©n, vËy ng−êi Hµ Néi<br /> cã xu h−íng sö dông chóng nh− thÕ nµo ? Tr−íc hÕt ng−êi ta mua vµng vµ sau ®ã, hiÖn ®¹i h¬n,<br /> mua ngo¹i tÖ (dollar) ®Ó lµm ®å dù tr÷. MÆc dï, cuéc nghiªn cøu ®· kh«ng thu ®−îc c¸c sè liÖu vÒ<br /> ph−¬ng diÖn nµy, tuy nhiªn, qua c¸c nguån ®¸nh gi¸ chÝnh thøc kh¸c nhau cã thÓ c¶m nhËn r»ng<br /> l−îng tiÒn mÆt, vµng, ngo¹i tÖ dù tr÷ trong d©n lµ kh«ng nhá. Ngoµi ra, nh− ®· ph©n tÝch ë trªn,<br /> ng−êi Hµ Néi ®· ®Çu t− t−¬ng ®èi lín vµo viÖc x©y dùng nhµ cöa hay mua ®Êt vµ nhiÒu khi ®iÒu ®ã<br /> mang ý nghÜa mét kho¶n tiÕt kiÖm h¬n lµ tho¶ m·n nhu cÇu bøc xóc vÒ chç ë. Nãi chung, mÊy<br /> kiÓu "tiÕt kiÖm" kÓ trªn ®Òu kh«ng mang ý nghÜa tÝch cùc vµ kh«ng ph¶i lµ ph−¬ng thøc tiÕt kiÖm<br /> cña c¸c x· héi hiÖn ®¹i.<br /> Kh¸i niÖm ®Çu t− hiÖn ®¹i cßn rÊt manh nha ngay c¶ ë Hµ Néi. VÒ mÆt chÝnh thøc ë ViÖt<br /> Nam míi chØ cã ph−¬ng thøc göi tiÕt kiÖm: l·i suÊt thÊp, an toµn trong thêi kú æn ®Þnh nh−ng ®Ô dµng<br /> bÞ mÊt m¸t khi nÒn kinh tÕ chao ®¶o (nh− ®· tõng x¶y ra trong nh÷ng n¨m cña thËp kû 80 vµ ®Çu<br /> thËp kû 90). Cho ®Õn b©y giê ng−êi Hµ Néi vÉn chØ quen nhÊt kiÓu "®Çu t−" nµy vµ nãi chung lµ ng¹i<br /> m¹o hiÓm: trong ngµy ®Çu tiªn cña ®ît b¸n tr¸i phiÕu cña ng©n hµng §Çu t− vµ Ph¸t triÓn (BIDV) ë<br /> thµnh phè Hµ Néi vµ Hå ChÝ Minh ®· b¸n ®−îc 24 tû ®ång; cã 2 kh¸ch hµng cña Hµ Néi ®· mua cao<br /> nhÊt 2 tû ®ång vµ 70000 ®« la 4. ChÝnh thøc vÉn ch−a cã ph−¬ng thøc ®Çu t− kh¸c nµo kh¶ dÜ cã thÓ<br /> mang l¹i l·i suÊt, ®é an toµn còng nh− tho¶ m·n kh¶ n¨ng m¹o hiÓm vµ kinh doanh cña c¸c c¸ nh©n.<br /> H×nh thøc s¬ khai nhÊt vÉn lµ ch¬i hä vµ kh«ng Ýt ng−êi ®· sö dông h×nh thøc nµy. Nãi chung, dù ®Þnh<br /> <br /> 4<br /> B¸o §Çu t−, 23/4/1998. Tr. 7.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 40 Mét sè khÝa c¹nh biÕn ®æi cña x· héi ViÖt Nam: nghiªn cøu tr−êng hîp Hµ Néi<br /> <br /> ®Çu t− cña ng−êi Hµ Néi thËt mê nh¹t trong khi nhu cÇu thùc cña hä vÉn cã.<br /> Møc ®é vay m−în cña ng−êi Hµ Néi kh¸ æn ®Þnh qua c¶ hai cuéc nghiªn cøu: 24.5% (1992)<br /> vµ 25.3% (1997) gia ®×nh ®−îc hái cho biÕt hä cã vay m−în trong 2 n¨m qua. Nhãm trªn trung<br /> b×nh cã sù tréi næi h¬n vµo n¨m 1997: 37% cã vay m−în. §ång thêi, vay m−în ®Ó ®Çu t− cho s¶n<br /> xuÊt, kinh doanh vÉn ë møc thÊp còng kh«ng cã sù thay ®æi ®¸ng kÓ: 6.8% vµ 6.6% sè hé gia ®×nh<br /> cho biÕt ®· vay m−în v× môc ®Ých nµy. Lý do vay m−în chñ yÕu kh¸c lµ ®Ó lµm nhµ hay mua s¾m<br /> ®å dïng ®¾t tiÒn. Cã vÎ nh− c¸c nhãm cã thu nhËp thÊp cã ý ®Þnh nµy lín h¬n c¶: 10 % ®· vay ®Ó<br /> mua s¾m ®å dïng ®¾t tiÒn, tû lÖ cao h¬n h¼n c¸c nhãm kh¸c. Nh×n chung, sù gia t¨ng vay m−în<br /> vÉn tËp trung chñ yÕu vµo viÖc lµm hay söa ch÷a nhµ.<br /> B¶ng 5: T×nh tr¹ng vay m−în vµ dù ®Þnh chi tiªu<br /> <br /> (§¬n vÞ: %) Møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi theo 5 nhãm 20%<br /> ThÊp D−íi TB TB Trªn TB Cao Tæng<br /> • Vay m−în trong 2 n¨m qua<br /> N¨m 1992 40.0 20.0 22.2 17.2 22.6 24.5<br /> N¨m 1997 26.7 16.7 20.6 37.0 27.6 25.3<br /> • Vay ®Ó lµm nhµ, söa ch÷a nhµ<br /> N¨m 1992 10.0 3.3 18.5 6.9 3.2 8.2<br /> N¨m 1997 10.0 10.0 14.7 18.5 10.3 12.7<br /> • Vay ®Ó mua s¾m ®å dïng ®¾t tiÒn<br /> N¨m 1992 3.3 3.3 0.0 0.0 3.2 2.0<br /> N¨m 1997 10.0 3.3 0.0 7.4 0.0 4.0<br /> • Vay ®Ó ®Çu t− cho SX, kinh doanh<br /> N¨m 1992 3.3 10.0 7.4 3.4 9.7 6.8<br /> N¨m 1997 0.0 3.3 2.9 14.8 10.3 6.6<br /> • Dù ®Þnh chi tiªu lín thêi gian tíi<br /> N¨m 1992 26.7 30.0 40.7 41.4 54.8 38.8<br /> N¨m 1997 23.3 20.0 35.3 37.0 51.7 33.3<br /> • Dù ®Þnh lµm nhµ, söa ch÷a nhµ<br /> N¨m 1992 6.7 3.3 14.8 13.8 25.8 12.9<br /> N¨m 1997 6.7 6.7 11.8 11.1 10.3 9.3<br /> • Dù ®Þnh mua s¾m ®å dïng ®¾t tiÒn<br /> N¨m 1992 3.3 3.3 0.0 0.0 3.2 2.0<br /> N¨m 1997 10.0 3.3 0.0 7.4 0.0 4.0<br /> • Dù ®Þnh ®Çu t− s¶n suÊt, kinh doanh<br /> N¨m 1992 3.3 3.3 0.0 10.3 6.5 4.8<br /> N¨m 1997 0.0 3.3 2.9 14.8 10.3 6.0<br /> • Dù ®Þnh tr¶ nî<br /> N¨m 1992 10.0 6.7 7.4 0.0 0.0 4.8<br /> N¨m 1997 13.3 10.0 14.7 14.8 3.4 11.3<br /> <br /> Dù ®Þnh chi tiªu lín trong thêi gian tíi còng cã nh÷ng ®−êng nÐt t−¬ng tù. Lµm nhµ hay<br /> söa ch÷a nhµ tuy vÉn lµ lý do hµng ®Çu (9.3%) nh−ng nhu cÇu nµy cã gi¶m xuèng so víi 5 n¨m<br /> tr−íc ®ã (12.9%). Dù ®Þnh ®Çu t− s¶n xuÊt kinh doanh cã nhÝch lªn nh−ng vÉn ë møc thÊp: 4.8%<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San & NguyÔn §øc Vinh 41<br /> <br /> n¨m 1992 lªn 6.0% n¨m 1997. Còng nh− tr−íc kia nhãm thu nhËp trªn trung b×nh vÉn cã dù ®Þnh<br /> ®Çu t− s¶n xuÊt kinh doanh cao nhÊt (14.8%).<br /> <br /> Nh×n chung, thãi quen sö dông ®ång tiÒn ë Hµ Néi vÉn ®Æc tr−ng cho x· héi ch©u ¸: tiªu<br /> dïng hay ®Ó tiÕt kiÖm vÉn lµ chñ yÕu, ®Çu t− m¹o hiÓm rÊt Ýt. Lµm thÕ nµo ®Ó x©y dùng tinh thÇn<br /> d¸m m¹o hiÓm, m¹nh d¹n ®Çu t− trong c«ng cuéc c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i hãa lµ mét viÖc ®¸ng<br /> ph¶i suy t− trong qu¸ tr×nh ph¸t triÓn s¾p tíi.<br /> 3. Sinh ho¹t v¨n ho¸<br /> Thu nhËp gia t¨ng nh−ng ®êi sèng v¨n hãa tinh thÇn cña ng−êi Hµ Néi cã ®−îc sù t¨ng<br /> tr−ëng hay kh«ng vµ sù thay ®æi ®ã diÔn ra nh− thÕ nµo lµ nh÷ng ®iÒu ®−îc l−u t©m tíi trong<br /> nghiªn cøu nµy.<br /> <br /> ChØ b¸o ®Çu tiªn, mua s¸ch, ph¶n ¸nh nhu cÇu tri thøc vèn ®· tån t¹i tõ ngµn x−a. §iÒu<br /> rÊt lý thó lµ trong khi râ rµng thu nhËp trung b×nh cña ng−êi d©n cao lªn th× tû lÖ th−êng xuyªn<br /> mua s¸ch cho ng−êi lín tôt h¼n xuèng: tõ 17.2% n¨m 1992 xuèng cßn 10.0% n¨m 1997. S¸ch<br /> kh«ng cßn lµ nguån gi¶i trÝ gÇn nh− duy nhÊt trong thêi giê nhµn rçi cña nh÷ng ng−êi cã häc n÷a<br /> mµ trong x· héi hiÖn ®¹i, cã thÓ cã nhiÒu c¸ch tiÕp cËn th«ng tin kh¸c ngoµi ph−¬ng ph¸p ®äc s¸ch<br /> th«ng th−êng. Tû lÖ hé gia ®×nh th−êng xuyªn mua s¸ch cho ng−êi lín t¨ng tuÇn tù theo møc t¨ng<br /> thu nhËp víi sù t¨ng ®ét biÕn cña nhãm cã thu nhËp cao nhÊt lµ 24.1%, gÊp nhiÒu lÇn so víi c¸c<br /> nhãm tr−íc ®ã. Khi ph©n tÝch sè liÖu n¨m 1992 chóng ta thÊy r»ng, chÝnh nhãm cã møc thu nhËp<br /> trung b×nh vµ d−íi trung b×nh míi lµ nh÷ng ng−êi th−êng xuyªn mua s¸ch cho ng−êi lín nhÊt:<br /> 13.3% vµ 25.9%. Cã lÏ ®ang bËn rén vµ tËn dông c¬ héi lµm ¨n, tû lÖ th−êng xuyªn mua s¸ch cho<br /> ng−êi lín ®ét ngét tôt xuèng rÊt thÊp ë 2 nhãm tiÕp theo (6.9% vµ 4.4%) vµ chØ h¬n cã nhãm thu<br /> nhËp thÊp nhÊt vèn kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó mua s¸ch. N¨m 1997, kh¶ n¨ng mua s¸ch râ rµng lµ<br /> phô thuéc vµo møc thu nhËp nhiÒu h¬n: thÊp nhÊt lµ 2 nhãm cã møc thu nhËp thÊp nhÊt, sau ®ã<br /> tû lÖ nµy t¨ng dÇn lªn ®Õn 24.1% ë nhãm thu nhËp cao nhÊt. Ph¶i ch¨ng, sù thï lao c«ng søc lao<br /> ®éng ®· t−¬ng xøng víi kiÕn thøc h¬n vµ nh÷ng ng−êi cÇn ®Õn s¸ch nh− nguån kiÕn thøc ®· cã thu<br /> nhËp kh¸ h¬n so víi 5 n¨m vÒ tr−íc. Giê ®©y, chóng ta cã lý do ®Ó tin r»ng: ng−êi trÝ thøc ®ñ ¨n,<br /> tuy kh«ng giµu nh−ng còng kh«ng thÓ nghÌo ®−îc.<br /> Xu h−íng mua s¸ch cho con l¹i kh«ng hoµn toµn nh− vËy. Tû lÖ nµy gia t¨ng m¹nh tõ<br /> 27.4% n¨m 1992 lªn 36.7% n¨m 1997. C¶ hai lÇn kh¶o s¸t ®Òu cho thÊy, trõ nhãm cã møc thu<br /> nhËp trung b×nh, tû lÖ th−êng xuyªn mua s¸ch cho con t¨ng dÇn lªn theo møc thu nhËp cña gia<br /> ®×nh. §Æc biÖt lµ ë nhãm cã møc thu nhËp cao nhÊt, tû lÖ nµy v−ît xa nhãm tr−íc tíi 2 lÇn (56.7%<br /> vµ 72.4%) vµ ®ã cã lÏ míi lµ møc ®é cÇn thiÕt ®Ó ®¶m b¶o cho sù ph¸t triÓn c¸c thÕ hÖ t−¬ng lai cña<br /> ®Êt n−íc. Nhãm cã møc thu nhËp trung b×nh n¨m 1992 vµ 1997 ®Òu cã tû lÖ mua s¸ch cho con thÊp<br /> nhÊt, thÊp h¬n møc ®¸ng ra ph¶i cã. §iÒu ®ã cã thÓ ®−îc gi¶i thÝch r»ng: ë ng−ìng thu nhËp nµy,<br /> cã lÏ xuÊt hiÖn nhiÒu nhu cÇu míi kh¸c mµ viÖc mua s¸ch cho con ph¶i gi¶m xuèng mét chót.<br /> Bªn c¹nh ®ã, b¸o chÝ, mét nhu cÇu cao cÊp vÒ th«ng tin còng cã sù c¶i thiÖn nhÊt ®Þnh.<br /> Sau 5 n¨m, c¶ tû lÖ mua b¸o ngµy vµ b¸o tuÇn ®Òu cã sù gia t¨ng ®¸ng kÓ. Cã ®iÒu, sù t¨ng tiÕn vÒ<br /> tû lÖ nµy gi÷a c¸c nhãm thu nhËp kh¸c nhau rÊt tuÇn tù, kh«ng cã sù ®ét biÕn g× lín. Nãi chung,<br /> tû lÖ c¸c gia ®×nh th−êng xuyªn mua b¸o, ngay c¶ ®èi víi c¸c nhãm cã møc thu nhËp cao, còng<br /> kh«ng ph¶i lµ lín l¾m. H¬n n÷a, tû lÖ nµy cña nhãm hé gia ®×nh cã møc thu nhËp trªn trung b×nh<br /> vµo n¨m 1992 cßn tôt xuèng rÊt thÊp: chØ cã 17.2%. Cã lÏ nhiÒu ng−êi trong sè hä, nhÊt lµ nh÷ng<br /> ng−êi lµm ë c¸c c¬ quan nhµ n−íc, ®· cã b¸o ®äc ë n¬i lµm viÖc cña m×nh. N¨m 1997, sè l−îng b¸o<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 42 Mét sè khÝa c¹nh biÕn ®æi cña x· héi ViÖt Nam: nghiªn cøu tr−êng hîp Hµ Néi<br /> <br /> chÝ ®a d¹ng vµ phong phó h¬n nªn mäi ng−êi ®· mua nhiÒu h¬n vµ ®iÒu ®ã còng cßn phô thuéc vµo<br /> møc thu nhËp cña hä n÷a.<br /> Tãm l¹i, s¸ch vë vµ b¸o chÝ lµ nh÷ng nhu cÇu ®· ®−îc ng−êi Hµ Néi l−u ý tíi h¬n nh−ng<br /> hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ sù vät tiÕn nÕu ®em so víi møc gia t¨ng vÒ thu nhËp. Cã lÏ ®ã còng lµ<br /> ®iÒu hîp lý bëi trong x· héi hiÖn ®¹i lu«n s½n nh÷ng nhu cÇu ®a d¹ng phong phó mµ con ng−êi,<br /> víi nh÷ng ®Æc tÝnh kh¸c nhau, lu«n muèn ®−îc tháa m·n. §iÒu nµy kh¸c víi thêi kú tr−íc, khi<br /> s¸ch vë lµ ph−¬ng tiÖn gÇn nh− duy nhÊt cã thÓ tháa m·n ®−îc ng−êi ta vÒ tinh thÇn nh− c©u<br /> x−ng tông cæ x−a: v¹n ban giai h¹ phÈm, duy h÷u ®éc th− cao.<br /> B¶ng 6: Sinh ho¹t v¨n hãa cña ng−êi Hµ Néi<br /> <br /> (§¬n vÞ: %) Møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi theo 5 nhãm 20%<br /> ThÊp D−íi TB TB Trªn TB Cao Tæng<br /> • Th−êng xuyªn mua s¸ch ng−êi lín<br /> N¨m 1992 0.0 13.3 25.9 6.9 4.4 17.2<br /> N¨m 1997 3.4 3.2 8.8 11.1 24.1 10.0<br /> • Th−êng xuyªn mua s¸ch cho con<br /> N¨m 1992 3.3 26.7 22.2 27.6 56.7 27.4<br /> N¨m 1997 17.2 35.5 23.5 37.0 72.4 36.7<br /> • Mua b¸o ngµy<br /> N¨m 1992 10.0 20.0 37.0 17.2 41.9 25.2<br /> N¨m 1997 13.8 25.8 35.3 40.7 51.7 33.3<br /> • Th−êng xuyªn mua b¸o tuÇn<br /> N¨m 1992 20.0 40.0 37.0 48.3 43.3 37.7<br /> N¨m 1997 24.1 29.0 44.1 48.1 69.0 42.7<br /> • Tæ chøc sinh nhËt cho con<br /> N¨m 1992 44.8 64.5 82.1 89.7 90.0 74.1<br /> N¨m 1997 58.6 61.3 79.4 85.2 93.1 75.3<br /> • Th−êng xuyªn th¾p h−¬ng ngµy r»m,<br /> mång 1 (hoÆc ®i nhµ thê)<br /> N¨m 1992 82.8 87.1 82.1 89.7 96.7 87.8<br /> N¨m 1997 65.5 83.9 76.5 66.7 82.8 75.3<br /> • §i dù c¸c lÔ héi<br /> N¨m 1992 24.1 35.5 39.3 62.1 70.0 46.3<br /> N¨m 1997 31.0 41.9 67.6 66.7 75.9 56.7<br /> <br /> NÕu s¸ch vë, b¸o chÝ lµ nh÷ng chØ b¸o, mét cæ truyÒn, mét hiÖn ®¹i, vÒ sinh ho¹t v¨n hãa<br /> cña c¸c c¸ nh©n th× hai chØ b¸o còng mét truyÒn thèng mét hiÖn ®¹i kh¸c: ®i dù c¸c lÔ héi vµ tæ<br /> chøc sinh nhËt cho con l¹i ph¶n ¸nh vÒ sinh ho¹t v¨n hãa cã tÝnh tËp thÓ cña ng−êi Hµ Néi. Tû lÖ<br /> ng−êi di dù c¸c lÔ héi ®· gia t¨ng kho¶ng 10% so víi 5 n¨m vÒ tr−íc (tõ 46.3% lªn 56.7%) vµ t¹i c¶<br /> hai thêi ®iÓm, tû lÖ nµy ®Òu chÞu ¶nh h−ëng m¹nh mÏ cña møc thu nhËp. NÕu ë nhãm nghÌo nhÊt<br /> chØ cã 24.1% (1992) vµ 31.0% (1997) sè ng−êi ®i dù lÔ héi th× ë nhãm cã møc thu nhËp cao nhÊt, con<br /> sè nµy lªn ®Õn 70.0% vµ 75.9%. Nãi chung, víi tÝnh chÊt céng ®ång truyÒn thèng, ®i lÔ héi vÉn lµ<br /> d¹ng sinh ho¹t v¨n hãa chñ ®¹o cña ng−êi ViÖt Nam trong khi nh÷ng sinh ho¹t v¨n hãa hiÖn ®¹i<br /> kh¸c vÉn cßn v¾ng bãng hoÆc ch−a ®ñ søc hÊp dÉn. NÕu kh«ng cã sù thay ®æi c¬ b¶n trong viÖc sö<br /> dông thêi giê nhµn rçi cña ng−êi Hµ Néi còng nh− ng−êi ViÖt Nam nãi chung th× ng−êi ta vÉn vui<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San & NguyÔn §øc Vinh 43<br /> <br /> vÎ víi c¸c lÔ héi vµ nã lµ sinh ho¹t v¨n hãa tËp thÓ chÝnh cña hä.<br /> Cßn tæ chøc sinh nhËt cho con, mét h×nh thøc sinh ho¹t cã thêi ®−îc coi lµ rÊt thêi th−îng,<br /> t−ëng nh− sÏ ®−îc phæ biÕn ngµy cµng réng r·i th× tr¸i l¹i, sau 5 n¨m, vÉn gi÷ ë møc gÇn nh−<br /> kh«ng thay ®æi: kho¶ng 75%. Nã chØ cã sù t¨ng tiÕn ®¸ng kÓ ë nhãm nghÌo nhÊt: tõ 44.8% lªn<br /> 58.6% vµ chót Ýt ë nhãm cã møc thu nhËp cao nhÊt: 90.0% lªn 93.1%. Trong khi ®ã, ë tÊt c¶ c¸c<br /> nhãm kh¸c, tû lÖ tæ chøc sinh nhËt cho con ®Òu gi¶m xuèng. Cã vÎ nh− ng−êi Hµ Néi kh«ng cßn<br /> thÊy c¸i hÊp dÉn cña lo¹i h×nh nµy n÷a. VËy hä sÏ lùa chän c¸i g× cho h×nh thøc sinh ho¹t v¨n hãa<br /> tËp thÓ ®©y ?<br /> <br /> Cuèi cïng, tr¹ng th¸i tÝn ng−ìng cña x· héi lµ còng lµ ®iÓm trung t©m mµ chóng ta l−u<br /> t©m tíi qua viÖc xem xÐt t×nh tr¹ng th¾p h−¬ng mïng mét, ngµy r»m cña ng−êi bªn l−¬ng hay ®i lÔ<br /> nhµ thê cña ng−êi bªn gi¸o. Tû lÖ nµy vµo n¨m 1992 ®· tõng ®¹t ®−îc møc rÊt cao lµ 96.7% ë nhãm<br /> cã thu nhËp cao nhÊt vµ trªn 80% ë c¸c nhãm kh¸c. Tuy nhiªn, sau 5 n¨m, kh¸c víi nh÷ng ®iÒu<br /> mµ chóng ta ®· vµ hiÖn ®ang pháng ®o¸n, tû lÖ th−êng xuyªn thùc hµnh tÝn ng−ìng kh«ng gia<br /> t¨ng mµ cßn cã sù suy gi¶m, trë vÒ tr¹ng th¸i mµ theo chóng t«i lµ hîp lý h¬n: 75.3%. Sù suy gi¶m<br /> tuy víi møc ®é kh¸c nhau nh−ng ®· diÔn ra ë tÊt c¶ c¸c nhãm vµ chóng ta cã thÓ thö t×m mét vµi<br /> lý do ®Ó gi¶i thÝch ®iÒu ®ã. Tr−íc hÕt, n¨m 1992, trong c¬n lèc cña sù ®æi míi kinh tÕ, cña sù thµnh<br /> ®¹t bÊt ngê, nh÷ng vËn may hiÕm cã còng nh− nh÷ng rñi ro kh«n l−êng, kh«ng mÊy ai ®o¸n ®Þnh<br /> ®−îc t−¬ng lai vµ ng−êi ta ph¶i tr«ng chê vµo c¸c dÊng linh thiªng dÉn d¾t. §ång thêi, sù nghÌo<br /> khã cßn phæ qu¸t nh÷ng n¨m ®ã còng lµ m¶nh ®Êt tèt cho niÒm tin t«n gi¸o ph¸t triÓn. Cßn h«m<br /> nay, n¨m 1977, khi c¬ cÊu kinh tÕ ®· t−¬ng ®èi æn ®Þnh, khi nh×n vµo hµnh ®éng cña b¶n th©n,<br /> ng−êi ta ®· cã thÓ phÇn nµo ®o¸n ®Þnh ®−îc kÕt qu¶, th× dÜ nhiªn lµ ®Êng linh thiªng kh«ng cßn<br /> ®ãng vai trß qu¸ quan träng trong ®êi sèng tinh thÇn cña ng−êi d©n nh− tr−íc ®−îc n÷a.<br /> <br /> VËy lµ sù lùa chän duy lý cña mét x· héi hiÖn ®¹i b¾t ®Çu manh nha nh÷ng ®−êng nÐt cña<br /> m×nh. Nh−ng sù lùa chän nµy cßn rÊt ngËp ngõng gi÷a c¸i truyÒn thèng vµ c¸i hiÖn ®¹i. VÊn ®Ò lµ<br /> nh÷ng c¸i hiÖn ®¹i nµo cÇn ®−îc ®−a vµo vµ nh÷ng c¸i truyÒn thèng nµo cÇn ph¶i bá ®i ? C©u tr¶<br /> lêi cßn ch−a nhÊt qu¸n. C¶m nhËn cña chóng t«i, nh÷ng ng−êi tiÕn hµnh cuéc kh¶o s¸t nµy, khi<br /> nh×n x· héi Hµ Néi hiÖn nay thÊy to¸t lªn nhu cÇu lÉn lßng mong muèn chuyÓn sang cuéc sèng<br /> v¨n hãa hiÖn ®¹i, nh−ng ng−êi ta vÉn ch−a biÕt thËt râ c¸i g× lµ phï hîp, c¸i g× lµ hiÖn ®¹i cho mét<br /> x· héi v¨n minh.<br /> 4. Nh÷ng suy nghÜ vÒ cuéc sèng<br /> Chóng t«i ®· sö dông mét sè c©u hái tr¾c nghiÖm ®Ó t×m hiÓu vÒ t©m t− vµ nguyÖn väng<br /> cña ng−êi Hµ Néi vÒ cuéc sèng cña hä.<br /> B¶ng 7: Th¸i ®é vµ ý kiÕn vÒ c«ng viÖc<br /> <br /> (§¬n vÞ: %) Møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi theo 5 nhãm 20%<br /> ThÊp D−íi TB TB Trªn TB Cao Tæng<br /> • Hµi lßng víi c«ng viÖc<br /> N¨m 1992 38.2 60.7 49.1 73.6 66.0 57.5<br /> N¨m 1997 43.6 71.7 80.0 79.6 83.9 72.1<br /> • Hµi lßng víi thu nhËp cña m×nh<br /> N¨m 1992 16.4 23.0 18.9 30.2 32.1 24.0<br /> N¨m 1997 21.8 28.3 49.2 48.1 67.3 42.9<br /> • Muèn t×m viÖc cã thu nhËp cao h¬n<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 44 Mét sè khÝa c¹nh biÕn ®æi cña x· héi ViÖt Nam: nghiªn cøu tr−êng hîp Hµ Néi<br /> <br /> N¨m 1992 63.6 41.0 37.7 32.1 38.9 42.8<br /> N¨m 1997 47.3 51.7 40.0 24.1 23.2 37.6<br /> • Muèn t×m viÖc tho¶i m¸i h¬n<br /> N¨m 1992 43.6 24.6 34.0 17.0 24.1 28.6<br /> N¨m 1997 27.3 41.7 12.3 13.0 19.6 22.8<br /> <br /> Sau 5 n¨m, ng−êi Hµ Néi ®· cã th¸i ®é hµi lßng h¬n víi c«ng viÖc cña m×nh: tõ 57.5% t¨ng<br /> lªn 72.1%. NÕu n¨m 1992 sù biÕn ®éng nµy rÊt thÊt th−êng qua c¸c nhãm thu nhËp kh¸c nhau th×<br /> n¨m 1997 ®· cã sù g¾n bã h¬n gi÷a møc thu nhËp vµ th¸i ®é hµi lßng ®èi víi c«ng viÖc. VÝ dô n¨m<br /> 1992, nhãm cã møc thu nhËp d−íi trung b×nh vµ trªn trung b×nh cã tû lÖ hµi lßng víi c«ng viÖc rÊt<br /> cao th× n¨m 1997, nh÷ng chØ sè nµy ®Òu bÞ c¸c nhãm kÕ tiÕp v−ît qua. Cã thÓ thÊy sù æn ®Þnh phÇn<br /> nµo vÒ t©m tr¹ng trong c«ng viÖc ngµy cµng râ h¬n: ngay c¶ nhãm cã thu nhËp thÊp nhÊt n¨m<br /> 1997 còng cã tíi 43.6% sè ng−êi ®−îc hái cho r»ng hä hµi lßng víi c«ng viÖc cña m×nh.<br /> <br /> MÆt kh¸c, sù hµi lßng víi thu nhËp còng t¨ng tiÕn ®¸ng kÓ (tõ 24.0% n¨m 1992 lªn ®Õn<br /> 42.9% n¨m 1997) vµ tuy cã phÇn t¨ng nhiÒu h¬n nh−ng tû lÖ chung vÉn thÊp h¬n nhiÒu so víi møc<br /> ®é hµi lßng víi c«ng viÖc (57.5% n¨m 1992 vµ 72.1% n¨m 1997). TÊt nhiªn lµ møc ®é hµi lßng víi<br /> thu nhËp ®· t¨ng lªn cïng víi thu nhËp vµ t¨ng nhanh nhÊt (lªn tíi 67.3% vµo n¨m 1997) ë nhãm<br /> cã thu nhËp cao nhÊt. Qua 5 n¨m, ®é chªnh lÖch gi÷a hµi lßng víi c«ng viÖc vµ hµi lßng víi thu<br /> nhËp kh«ng cã sù c¶i thiÖn ®¸ng kÓ: tõ 33.5 ®iÓm nay cßn 29.2 ®iÓm.<br /> <br /> T©m tr¹ng ch−a an phËn cña ng−êi Hµ Néi ®· bít phÇn bøc xóc qua chØ b¸o vÒ mong<br /> muèn t×m viÖc lµm cã thu nhËp cao h¬n. Qua 5 n¨m, con sè nµy ®· gi¶m tõ 42.8% xuèng cßn<br /> 36.7%. §iÒu ®ã ®−îc thÓ hiÖn tr−íc hÕt ë nhãm cã møc thu nhËp thÊp nhÊt: tõ 63.6% n¨m 1992<br /> nay chØ cßn 47.3% cã ý ®Þnh nµy. Tû lÖ mong muèn t×m viÖc lµm cã thu nhËp cao h¬n ë 2 nhãm cã<br /> møc thu nhËp cao nhÊt còng cã sù suy gi¶m t−¬ng tù. Tuy nhiªn, ë 2 nhãm cã møc thu nhËp d−íi<br /> trung b×nh vµ trung b×nh th× chØ b¸o nµy l¹i t¨ng chø kh«ng gi¶m. Nh− vËy, trong khi nh÷ng<br /> ng−êi nghÌo ë Hµ Néi ®· cã cuéc sèng ®−îc ®¶m b¶o h¬n, ng−êi giµu ®· hµi lßng hoÆc c¶m thÊy<br /> khã gÆp l¹i c¬ may nh− trong thêi chuyÓn ®æi c¬ chÕ kinh tÕ th× nhiÒu ng−êi cã møc thu nhËp<br /> trung b×nh cã lÏ l¹i hy väng vµ ®ang muèn thö søc m×nh ®Ó v−¬n lªn trong x· héi.<br /> <br /> Nhãm ng−êi cã møc thu nhËp d−íi trung b×nh còng lµ nhãm duy nhÊt thÓ hiÖn m¹nh<br /> mÏ −íc muèn t×m mét viÖc lµm tho¶i m¸i h¬n. N¨m 1992 chØ cã 21.6% ng−êi thuéc nhãm thu<br /> nhËp d−íi trung b×nh muèn t×m viÖc lµm tho¶i m¸i h¬n th× ®Õn n¨m 1997 tû lÖ nµy ®· lµ<br /> 41.7%, cao h¬n nhiÒu so víi nhãm thu nhËp thÊp nhÊt. ë c¸c nhãm kh¸c l¹i cã t×nh tr¹ng ng−îc<br /> l¹i, nhÊt lµ ë nhãm cã møc thu nhËp trung b×nh: tû lÖ ng−êi muèn t×m viÖc lµm tho¶i m¸i h¬n<br /> ®· gi¶m tõ 32% n¨m 1994 xuèng cßn 12.3% n¨m 1997 - mét con sè cã thÓ nãi lµ rÊt thÊp. §iÒu<br /> ®ã cã lÏ còng hîp lý bëi ng−êi ta ph¶i h¹n chÕ bít sù "tho¶i m¸i" mét khi muèn t×m ®−îc viÖc<br /> lµm cã thu nhËp cao h¬n.<br /> <br /> Nh− vËy, nh×n chung, ng−êi Hµ Néi ®· cã t©m tr¹ng tÝch cùc h¬n ®èi víi c«ng viÖc cña<br /> m×nh vµ ®iÒu nµy lµ mét ®iÒu kiÖn rÊt c¬ b¶n cho sù æn ®Þnh x· héi. §Æc biÖt, xin ®−îc l−u ý l¹i lµ<br /> nhãm ng−êi ®−îc chän mÉu nghiªn cøu thuéc ®é tuæi ®−îc coi lµ ®Æc tr−ng cho bé phËn tÝch cùc<br /> nhÊt cña x· héi, c¶ vÒ sù ®ãng gãp søc lao ®éng còng nh− khu«n mÉu øng xö x· héi.<br /> <br /> Gi¸o dôc lµ lo¹i h×nh ®Çu t− cÇn thiÕt trong thêi buæi c¸ch m¹ng khoa häc c«ng nghÖ vµ<br /> th¸i ®é cña ng−êi Hµ Néi vÒ vÊn ®Ò nµy còng cã nh÷ng thay ®æi tÝch cùc rÊt ®¸ng chó ý.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  Ph¹m BÝch San & NguyÔn §øc Vinh 45<br /> <br /> Cã ®−îc tr×nh ®é ®¹i häc lµ niÒm m¬ −íc cña mäi ng−êi vµ ®iÒu ®ã cã vÎ nh− ®ang trë<br /> thµnh trong tÇm tay h¬n víi sè ®«ng ng−êi Hµ Néi, nhÊt lµ khi thu nhËp cña hä ®· ®−îc c¶i thiÖn<br /> ®¸ng kÓ. NÕu n¨m 1992, chØ cã 39.1% sè ng−êi ®−îc hái nhÊt ®Þnh cho con ®i häc ®¹i häc th× con sè<br /> nµy vµo n¨m 1997 lµ 53.1% vµ trong c¶ hai thêi ®iÓm, tû lÖ ng−êi cã ý ®Þnh nµy ®Òu cã xu h−íng<br /> t¨ng theo møc thu nhËp. Tuy nhiªn, møc ®é "quyÕt t©m" cho con häc ®¹i häc cña nhãm cã thu<br /> nhËp thÊp lµ 36.4% vµ con sè nµy rÊt ®¸ng ®Ó suy nghÜ. Mét mÆt, nguyÖn väng cña hä lµ rÊt ®¸ng<br /> kÝnh träng, mÆt kh¸c, sù phæ cËp tr×nh ®é ®¹i häc còng nh− nguån kinh phÝ ®Ó thùc hiÖn lµ ®iÒu<br /> cÇn ph¶i c©n nh¾c trong ®−êng h−íng ph¸t triÓn gi¸o dôc ViÖt Nam hiÖn nay.<br /> <br /> Ng−êi Hµ Néi n¨m 1997 còng chia sÎ h¬n víi luËn ®iÓm cho r»ng: häc hµnh cao sÏ cã cuéc<br /> sèng ®Çy ®ñ. LuËn ®iÓm nµy vèn ®· ®−îc ®a sè ng−êi ®−îc hái (62.6%) chÊp nhËn vµo n¨m 1992<br /> th× nay con sè nµy ®· t¨ng lªn ®Õn 87.6%. §iÒu ®¸ng chó ý lµ quan ®iÓm nµy l¹i ®−îc nh÷ng ng−êi<br /> cã thu nhËp thÊp nhÊt t¸n ®ång h¬n c¶ (92.7%). Trong khi ®ã, nhãm ng−êi cã thu nhËp cao l¹i cã<br /> phÇn dÌ dÆt h¬n víi quan ®iÓm nµy: chØ cã 81.1% nhÊt trÝ bëi cã lÏ nhãm ng−êi nµy, b»ng kinh<br /> nghiÖm cña m×nh, ®· cã nh÷ng nhËn ®Þnh x¸c ®¸ng h¬n.<br /> B¶ng 8: Th¸i ®é vµ ý kiÕn vÒ Gi¸o dôc<br /> <br /> (§¬n vÞ: %) Møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi theo 5 nhãm 20%<br /> ThÊp D−íi TB TB Trªn TB Cao Tæng<br /> • NhÊt ®Þnh cho con häc ®¹i häc<br /> N¨m 1992 20.0 26.2 37.3 49.1 64.8 39.1<br /> N¨m 1997 36.4 45.0 44.6 66.7 75.0 53.1<br /> • Häc hµnh cao sÏ cã cuéc sèng ®Çy ®ñ<br /> N¨m 1992 65.5 63.3 52.8 62.7 68.5 62.6<br /> N¨m 1997 92.7 83.3 89.2 90.7 82.1 87.6<br /> • ThÇy c« gi¸o ®−îc x· héi träng väng<br /> N¨m 1992 65.5 62.3 52.8 71.7 61.1 62.7<br /> N¨m 1997 72.7 83.3 78.5 79.6 85.7 80.0<br /> • Häc hµnh cao kh«ng b»ng ®i bu«n<br /> N¨m 1992 18.2 16.4 9.4 11.5 9.3 13.1<br /> N¨m 1997 1.8 13.3 7.7 1.9 5.4 6.2<br /> <br /> NghÒ gi¸o, mét nghÒ x−a kia vèn ®−îc träng väng vµ cã thêi l¹i bÞ ch¸n ch−êng víi ®ång<br /> l−¬ng khiªm tèn nhÊt trong c¸c nghÒ c«ng chøc, nay xem ra ®· phÇn nµo lÊy l¹i ®−îc gi¸ trÞ cña<br /> nã: kho¶ng 80% sè ng−êi ®−îc hái vµo n¨m 1997 ®ång ý víi nhËn ®Þnh "thÇy c« gi¸o lµ nh÷ng<br /> ng−êi ®−îc x· héi träng väng", kh¸ h¬n nhiÒu so víi 62.7% n¨m 1992. Nhãm cã møc thu nhËp cao<br /> lµ nhãm cã sù thay ®æi quan ®iÓm ®¸ng chó ý nhÊt: trong khi vµo n¨m 1992 hä ®¸nh gi¸ gÇn nh−<br /> tiªu cùc vÒ nhËn ®Þnh nµy (chØ cã 61.1%) th× n¨m 1997, cã tíi 85.7% ®ång ý víi quan ®iÓm ®ã vµ lµ<br /> chØ sè cao nhÊt trong c¸c nhãm ®−îc hái. Cã lÏ, nh÷ng n¨m th¸ng ®æi míi kinh tÕ vµ biÕn ®æi ®Þnh<br /> h−íng gi¸ trÞ ®· khiÕn cho hä tõng c¶m nhËn sai l¹c, hay còng cã thÓ lµ thùc tÕ h¬n nh÷ng ng−êi<br /> kh¸c vÒ