Một số vấn đề về kiểm toán nội bộ trong quá trình tái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước giai đoạn 2011-2015 và các giải pháp đề ra

NGHIEÂN CÖÙU TRAO ÑOÅI<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> MOÄT SOÁ VAÁN ÑEÀ VEÀ KIEÅM TOAÙN NOÄI BOÄ<br /> TRONG QUAÙ TRÌNH TAÙI CÔ CAÁU DOANH NGHIEÄP<br /> NHAØ NÖÔÙC GIAI ÑOAÏN 2011 - 2015<br /> VAØ CAÙC GIAÛI PHAÙP ÑEÀ RA<br /> <br /> Ths. đỗ quốc việt*<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> T<br /> ái cơ cấu doanh nghiệp nhà nước với trọng tâm là các Tập đoàn - Tổng công ty là một chủ<br /> trương đúng đắn của Đảng và Nhà nước, với nội dung cơ bản là các Tập đoàn, Tổng công<br /> ty chấm dứt tình trạng đầu tư ngoài ngành, dàn trải, kém hiệu quả; hoàn thiện cơ cấu tổ<br /> chức; có chiến lược phát triển hợp lý; tối đa hoá việc sử dụng các nguồn lực; nâng cao tính<br /> cạnh tranh và hướng đến mô hình quản trị hiện đại, trong đó chú trọng hoàn thiện cơ chế kiểm soát, kiểm<br /> toán nội bộ, kiểm soát rủi ro tài chính... Thực hiện Quyết định số 929/QĐ-TTg ngày 17/7/2012 của Thủ<br /> tướng Chính phủ, các Tập đoàn, Tổng công ty nhà nước đã thực hiện tái cơ cấu toàn diện và bước đầu đã<br /> đạt được nhiều kết quả đáng khích lệ. Tuy nhiên, quá trình tái cơ cấu hướng đến mô hình quản trị hiện<br /> đại trong đó chú trọng hoàn thiện cơ chế kiểm soát, kiểm toán nội bộ, kiểm soát rủi ro tài chính vẫn còn<br /> nhiều lúng túng và hạn chế...<br /> Từ khoá: Kiểm toán nội bộ, tái cơ cấu, doanh nghiệp nhà nước.<br /> Several internal audit issues in the restructuring of state-owned enterprises 2011-2015 and the<br /> solutions proposed<br /> Restructuring state-owned enterprises with the focus on groups and corporations is a right policy of<br /> the Party and the State, with the basic content is that groups and corporations stop ineffective, spreadout<br /> and outside investment; perfect the organizational structure and develop a rational development strategy;<br /> Maximize the use of resources; Improve the competitiveness and direction of the modern management model,<br /> focusing on perfecting the control mechanism, internal audit and financial risk control. In implementation<br /> of Decision No. 929 / QD-TTg dated 17/7/2012 of the Prime Minister, state-owed groups and corporations<br /> have carried out a comprehensive restructuring and initially achieved many encouraging results. However,<br /> the restructuring process towards a modern management model which focuses perfect control mechanisms,<br /> internal audit, financial risk control remains confused and limited...<br /> Keywords: internal audit, restructuring, state owned enterprises.<br /> <br /> 1. Tái cơ cấu quản trị doanh nghiệp và vai trò thực hiện sắp xếp, đổi mới, phát triển và nâng cao<br /> của kiểm toán nội bộ trong tái cơ cấu quản trị hiệu quả quản trị doanh nghiệp nhà nước (DNNN).<br /> doanh nghiệp nhà nước Đã có những thay đổi lớn trong quá trình tái cấu<br /> Trong giai đoạn 2001-2010, thực hiện các Nghị trúc DNNN như: thay đổi cấu trúc ngành nghề<br /> quyết của Đảng và Quốc hội, Chính phủ đã chỉ đạo và thay đổi cấu trúc sở hữu (cổ phần hóa)... Tuy<br /> <br /> *Kiểm toán nhà nước Chuyên ngành VI<br /> <br /> 36 Số 116 - tháng 6/2017 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN<br /> nhiên, hoạt động của các DNNN vẫn bộc lộ nhiều ro... KTNB được đề ra với vai trò quan trọng nhưng<br /> tồn tại, hạn chế như: năng suất, hiệu quả sản xuất phần lớn các DNNN hiện nay đang thiếu bộ phận<br /> kinh doanh thấp; sức cạnh tranh yếu; lãng phí, thất này trong hệ thống quản trị nội bộ của mình.<br /> thoát nguồn lực. Một trong những nguyên nhân<br /> Để giải quyết tồn tại của các DNNN nói chung<br /> được đưa ra là hoạt động quản trị doanh nghiệp<br /> và quản trị doanh nghiệp nói riêng, ngày 17/7/2012<br /> còn chậm đổi mới, chưa theo kịp yêu cầu của kinh<br /> Thủ tướng Chính phủ ban hành Quyết định số<br /> tế thị trường và thông lệ quốc tế; thiếu cơ chế kiểm<br /> 929/QĐ-TTg về Phê duyệt “Đề án tái cơ cấu doanh<br /> tra, kiểm soát thực sự hiệu quả.<br /> nghiệp nhà nước, trọng tâm là Tập đoàn kinh tế,<br /> Kiểm toán nội bộ (KTNB) với vai trò là công cụ<br /> Tổng công ty nhà nước giai đoạn 2011-2015” trong<br /> nhằm hỗ trợ việc thực hiện trách nhiệm của nhà<br /> đó quy định rõ các Tập đoàn kinh tế, Tổng công ty<br /> quản lý; giúp phát hiện và cải tiến những điểm yếu<br /> nhà nước tiến hành áp dụng các nguyên tắc quản trị<br /> trong hệ thống kiểm soát nội bộ; giúp cân bằng<br /> doanh nghiệp theo thông lệ quản trị doanh nghiệp<br /> và điều hoà những xung đột về lợi ích thường có<br /> quốc tế; hoàn thiện cơ chế kiểm soát, kiểm toán nội<br /> giữa các cổ đông với các nhà quản lý; tăng niềm<br /> bộ, chú trọng kiểm soát rủi ro tài chính để kịp thời<br /> tin của người sử dụng thông tin trên báo cáo tài<br /> có biện pháp phòng ngừa, hạn chế, khắc phục và<br /> chính và báo cáo kế toán quản trị và đặc biệt KTNB<br /> điều chỉnh kế hoạch sản xuất, kinh doanh phù hợp;<br /> là công cụ hữu hiệu nhằm nâng cao hiệu quả sử<br /> dụng các nguồn lực của doanh nghiệp... được xác tăng cường năng lực, quyền hạn của ban kiểm soát,<br /> định là một yếu tố quan trọng trong quản trị hiện kiểm soát viên và kiểm toán nội bộ. Có thể thấy,<br /> đại. KTNB nếu được tổ chức hợp lý, hoạt động hiệu Chính phủ đã nhìn nhận KTNB là một yếu tố quan<br /> quả sẽ là công cụ hỗ trợ đắc lực cho nhà quản lý trọng trong quá trình tái cơ cấu quản trị DNNN và<br /> nhằm đánh giá tính kinh tế, hiệu quả, hiệu lực của trong quá trình đó phải chú trọng hoàn thiện cơ<br /> các hoạt động nội bộ doanh nghiệp; đánh giá hiệu chế, nâng cao năng lực, quyền hạn của bộ phận này<br /> lực của quy trình quản trị, kiểm soát và quản lý rủi đồng thời phải phù hợp với thông lệ quốc tế.<br /> <br /> NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN Số 116 - tháng 6/2017 37<br /> NGHIEÂN CÖÙU TRAO ÑOÅI<br /> <br /> Vấn đề đặt ra và đang làm các DNNN rất lúng 2. Một số bất cập về tổ chức và hoạt động<br /> túng đó là quản trị nói chung và KTNB nói riêng KTNB trong các doanh nghiệp nhà nước giai<br /> theo hướng hiện đại, phù hợp thông lệ quốc tế đoạn 2011-2015<br /> bao gồm những nội dung gì và việc áp dụng phù Theo báo cáo của Ban Chỉ đạo đổi mới và Phát<br /> hợp với đặc thù của Việt Nam được thực hiện như triển doanh nghiệp thì một trong những nguyên<br /> thế nào. Hiện nay, bộ nguyên tắc quản trị doanh nhân dẫn đến “hiệu quả sản xuất, kinh doanh của<br /> nghiệp - các nguyên tắc quản trị công ty mang tính DNNN thấp hơn so với nguồn lực đang nắm giữ;<br /> chuẩn mực đối với các nhà hoạch định chính sách, năng lực quản trị, điều hành còn yếu kém” đó là:<br /> nhà đầu tư, công ty và các bên có quyền lợi liên “Chưa có sự đổi mới căn bản về tổ chức hoạt động<br /> quan đã được Tổ chức hợp tác và phát triển kinh và cơ chế quản lý đối với DNNN... Giám sát, kiểm<br /> tế (Organization for Economic Co-operation and soát nội bộ doanh nghiệp còn mang tính hình thức”.<br /> Development - OECD) ban hành và được nhiều Trong giai đoạn 2011-2015, KTNB đã được tổ chức<br /> doanh nghiệp áp dụng rộng rãi trên toàn thế giới. tại 05/09 Tập đoàn kinh tế (gồm Tập đoàn: Dầu khí,<br /> Bên cạnh đó, để phù hợp với các doanh nghiệp Việt Than - Khoáng sản; Bưu chính - Viễn thông; Viễn<br /> Nam, OECD đã phát hành tài liệu Hướng dẫn của thông Quân đội; Bảo Việt) và một số Tổng công ty<br /> OECD về quản trị công ty trong doanh nghiệp nhà nhà nước. Tuy nhiên, nhìn chung việc tổ chức, hoạt<br /> nước, trong đó đã đưa ra những thông lệ quản trị động KTNB vẫn còn tồn tại, bất cập:<br /> tốt có liên quan đến KTNB như sau:<br /> - Các quy định của pháp luật về KTNB còn<br /> - Một trong những chức năng quan trọng của thiếu và yếu: Hiện nay, các doanh nghiệp vẫn<br /> Hội đồng Quản trị (HĐQT) là giám sát hệ thống đang áp dụng Quyết định số 832-TC/QĐ/CĐKT<br /> kiểm soát nội bộ. Chức năng này đôi khi được giao và Thông tư số 171/1998/TT-BTC được ban hành<br /> cho kiểm toán nội bộ - bộ phận báo cáo trực tiếp từ năm 1997-1998 đã không còn phù hợp với tình<br /> cho HĐQT; hình thực tế. Hệ thống cơ sở lý luận về KTNB còn<br /> - HĐQT cần đảm bảo sự giám sát phù hợp đối thiếu, chưa cập nhật đầy đủ theo yêu cầu thực tiễn;<br /> với các lãnh đạo cấp cao trong công ty. Một cách - KTNB chưa được thành lập tại phần lớn các<br /> để thực hiện việc này là thông qua hệ thống KTNB doanh nghiệp nhà nước; đối với các đơn vị đã thành<br /> trực tiếp báo cáo cho HĐQT. Ở một số quốc gia, lập thì nội dung KTNB vẫn chủ yếu là kiểm toán tài<br /> được coi là thông lệ tốt khi kiểm toán nội bộ báo chính, trong khi mục tiêu của KTNB đó là kiểm toán<br /> cáo cho Ủy ban kiểm toán độc lập của HĐQT hoặc hoạt động nhằm đánh giá tính kinh tế, hiệu lực, hiệu<br /> bộ phận tương đương chịu trách nhiệm quản lý quả của mọi hoạt động của doanh nghiệp;<br /> mối quan hệ với đơn vị kiểm toán độc lập, qua đó<br /> - Lãnh đạo cấp cao trong các DNNN chưa nhận<br /> cho phép HĐQT đưa ra câu trả lời tổng hợp;<br /> thức đầy đủ về lý luận KTNB, chưa hiểu rõ vai trò,<br /> - DNNN cần xây dựng quy trình KTNB hiệu chức năng và tính thiết thực mà KTNB mang lại. Vì<br /> quả và thiết lập chức năng KTNB dưới sự giám sát vậy, chưa thấy được sự cần thiết phải xây dựng và<br /> và báo cáo trực tiếp cho HĐQT và Ủy ban Kiểm vận hành bộ phận KTNB;<br /> toán hay bộ phận tương đương.<br /> - Hoạt động KTNB đang ngày càng bị thu hẹp,<br /> Như vậy, một trong những thông lệ quản trị điều này cần được nhìn nhận ở cả hai khía cạnh:<br /> hiện đại, phổ biến trên thế giới hiện nay là: thành thứ nhất, do quan điểm của nhà quản trị; thứ hai,<br /> lập bộ phận KTNB trực thuộc HĐQT, báo cáo trực do năng lực, trình độ của đội ngũ KTVNB còn hạn<br /> tiếp với Ủy ban Kiểm toán đồng thời xây dựng quy chế dẫn đến kết quả KTNB không đáp ứng được<br /> trình và vận hành KTNB hoạt động có hiệu quả. yêu cầu. Hiện nay, gần như chưa có trường đại học<br /> <br /> 38 Số 116 - tháng 6/2017 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN<br /> chính quy nào đưa KTNB vào chương trình giảng đã dẫn đến những quan điểm chưa đúng về KTNB<br /> dạy, phần lớn KTVNB được tuyển dụng từ nhân sự như: Nội dung, kết quả kiểm toán của KTNB trùng<br /> làm kế toán, tài chính hoặc kiểm toán độc lập; lắp với kiểm toán độc lập; nếu các doanh nghiệp<br /> đã bắt buộc phải thực hiện kiểm toán độc lập thì<br /> - Hệ thống các tiêu chuẩn nghề nghiệp như<br /> không cần tổ chức KTNB; hoạt động của KTNB sẽ<br /> chuẩn mực, quy trình KTNB đều chưa được ban<br /> làm tăng số cuộc thanh kiểm tra, ảnh hưởng đến<br /> hành; các tổ chức nghề nghiệp chưa được thành<br /> hoạt động sản xuất kinh doanh của doanh nghiệp;<br /> lập. Các doanh nghiệp có tổ chức KTNB tự nghiên<br /> KTNB làm tăng chi phí trong khi hiệu quả không<br /> cứu các tài liệu và tự ban hành cho riêng đơn vị<br /> thực sự rõ rệt...<br /> mình dẫn đến sự manh mún, thiếu đồng bộ. Chưa<br /> thành lập được hiệp hội các KTVNB là nơi để trao Thứ ba, Trong quá trình tái cơ cấu, các DNNN<br /> đổi, học hỏi kinh nghiệm, nâng cao trình độ. vẫn chưa thực sự chú trọng vào tái cơ cấu quản trị<br /> mà chủ yếu tập trung vào tái cơ cấu ngành, nghề<br /> Một số nguyên nhân cơ bản dẫn đến một số bất<br /> sản xuất kinh doanh; tái cơ cấu tài chính, sắp xếp,<br /> cập về tổ chức và hoạt động KTNB trong các doanh<br /> thoái vốn, cổ phần hóa. Trên thực tế, nội dung đề án<br /> nghiệp nhà nước:<br /> tái cơ cấu của phần lớn các Tập đoàn, Tổng công ty<br /> Thứ nhất, Các cơ quan quản lý nhà nước vẫn<br /> nhà nước cũng chỉ tập trung vào các nội dung trên<br /> chưa có định hướng rõ ràng đối với hoạt động<br /> mà chưa có phân tích, đánh giá hiệu quả, những<br /> KTNB trong các DNNN. Như đã nêu trên, Quyết<br /> tồn tại, yếu kém của công tác quản trị cũng như hệ<br /> định số 832-TC/QĐ/CĐKT và Thông tư số<br /> thống kiểm soát nội bộ trên phương diện toàn Tập<br /> 171/1998/TT-BTC đến nay vẫn là hai văn bản quy<br /> đoàn, Tổng công ty một cách cụ thể, hướng đến mô<br /> phạm pháp luật có liên quan đến KTNB nhưng<br /> hình quản trị hiện đại, phù hợp với điều kiện của<br /> không còn phù hợp với tình hình hiện tại. Mới đây<br /> Việt Nam (quản trị, kiểm soát yếu ở đâu, đơn vị<br /> nhất, Luật Kế toán 2015 đã đề cập đến nhiệm vụ<br /> nào, khâu nào, thiếu, thừa và cần sửa đổi bổ sung ở<br /> của KTNB và yêu cầu Chính phủ quy định chi tiết<br /> quy trình nào...). Chính vì vậy, trong quá trình thực<br /> về kiểm toán nội bộ trong doanh nghiệp, cơ quan<br /> hiện tái cơ cấu quản trị doanh nghiệp, các đơn vị<br /> nhà nước, đơn vị sự nghiệp, tuy nhiên, đến nay quy<br /> này rất lúng túng và chưa có kết quả rõ rệt.<br /> định chi tiết vẫn chưa được ban hành. Bên cạnh đó,<br /> Từ những phân tích trên có thể thấy, hoạt động<br /> cơ quan quản lý nhà nước cũng chưa thể hiện được<br /> KTNB còn hạn chế từ hành lang pháp lý; cơ sở lý<br /> vai trò chủ đạo trong việc phát triển KTNB khi<br /> luận, nguồn nhân lực, quan điểm của nhà quản trị<br /> chưa ban hành hệ thống chuẩn mực và xây dựng<br /> đến hệ thống tiêu chuẩn và hiệp hội nghề nghiệp.<br /> hội nghề nghiệp KTNB.<br /> Vì vậy, cần sớm có những giải pháp đồng bộ để<br /> Thứ hai, Yếu tố lịch sử để lại những quan điểm,<br /> KTNB phát huy hết vai trò của mình là kênh tư<br /> nhận định chưa đúng về KTNB: Lý thuyết về KTNB<br /> vấn hàng đầu cho nhà quản trị cấp cao, là lá chắn<br /> đã du nhập vào nước ta từ những năm 90 của thế kỷ<br /> của doanh nghiệp đối với những biến động của nền<br /> trước, đến những năm 1998-1999 (sau quyết định<br /> kinh tế và sức ép cạnh tranh và định hướng cho các<br /> 832) thì việc thành lập KTNB là bắt buộc đối với<br /> DNNN sớm hoàn thành mục tiêu tái cơ cấu quản<br /> các DNNN. Tuy nhiên, do tính chất bắt buộc nên<br /> trị doanh nghiệp.<br /> việc tổ chức, thực hiện KTNB chủ yếu mang tính<br /> 3. Các giải pháp hoàn thiện KTNB trong quá<br /> đối phó mà không xuất phát từ nhu cầu nội tại của<br /> trình tái cơ cấu DNNN<br /> doanh nghiệp; các cuộc kiểm toán chủ yếu là kiểm<br /> toán tài chính mà chưa chú trọng đến kiểm toán Để phát huy hiệu quả của KTNB cũng như phù<br /> tuân thủ và kiểm toán hoạt động. Chính điều này hợp với chủ trương tái cơ cấu DNNN của Đảng và<br /> <br /> NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN Số 116 - tháng 6/2017 39<br /> NGHIEÂN CÖÙU TRAO ÑOÅI<br /> <br /> Nhà nước cần phải có những thay đổi căn bản từ lợi ích của KTNB. Nếu các DNNN nhận thức được<br /> cấp quản lý vĩ mô (nhà nước) đến những nhà quản điều này thì sẽ có sự chuyển biến từ việc thực hiện<br /> trị doanh nghiệp và có chiến lược phát triển KTNB<br /> đối phó với các quy định của Nhà nước sang nhìn<br /> theo hướng hiện đại. Cụ thể như sau:<br /> nhận được sự cần thiết và chủ động khai thác hết<br /> - Chính phủ cần tiếp tục triển khai tái cơ cấu<br /> hiệu quả của bộ phận KTNB.<br /> các Tập đoàn kinh tế, Tổng công ty nhà nước giai<br /> đoạn 2016 - 2020 trong đó có nội dung tái cơ cấu Kết luận<br /> về quản trị. Theo đó, trong quá trình xây dựng đề<br /> Kiểm toán nội bộ dù chỉ có giá trị nội bộ nhưng<br /> án tái cơ cấu, các Tập đoàn kinh tế, Tổng công ty<br /> nhà nước phải tiến hành đánh giá cụ thể về hiện là công cụ quan trọng và hữu hiệu để quản lý và<br /> <br /> trạng hệ thống kiểm soát nội bộ, cơ chế kiểm tra, kiểm soát hoạt động nội bộ doanh nghiệp. Trong<br /> kiểm soát, hiệu quả hoạt động kiểm toán... Trên cơ quá trình tái cơ cấu DNNN, các nhà quản trị cần<br /> sở đó, đưa ra phương hướng hoàn thiện tổ chức, chủ động nắm bắt xu hướng phát triển tất yếu của<br /> hoạt động của KTNB cho phù hợp với đặc thù của<br /> KTNB cũng như chủ trương của Đảng và Nhà nước<br /> từng Tập đoàn, Tổng công ty, các đơn vị có vốn nhà<br /> về đổi mới mô hình quản trị, cơ chế kiểm soát để<br /> nước chi phối;<br /> xây dựng, tổ chức hoạt động KTNB phù hợp, hiệu<br /> - Sớm xây dựng và ban hành hệ thống văn bản<br /> quy định cụ thể về hoạt động KTNB trong các quả. Tuy nhiên, điều quan trọng là KTNB phải xuất<br /> <br /> doanh nghiệp nói chung và các DNNN nói riêng, phát từ nhu cầu thực tế của doanh nghiệp trong<br /> thay thế quyết định 832 đã không còn phù hợp môi trường cạnh tranh ngày càng gay gắt để phát<br /> như: Luật KTNB hoặc các văn bản dưới luật quy huy tối đa tính kinh tế, hiệu quả, hiệu lực khi sử<br /> định về tổ chức, hoạt động KTNB; hệ thống chuẩn<br /> dụng các nguồn lực.<br /> mực KTNB; thành lập hiệp hội các KTVNB...;<br /> <br /> - Ban hành quy định bắt buộc thành lập KTNB<br /> tại Công ty mẹ các Tập đoàn kinh tế, Tổng công ty<br /> nhà nước và các doanh nghiệp có vốn nhà nước chi TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> phối. Hàng năm, Hội đồng thành viên, Hội đồng<br /> 1. Thủ tướng Chính phủ (2012), Quyết định số<br /> quản trị, Người đại diện phần vốn nhà nước tại 929/QĐ-TTg Phê duyệt “Đề án tái cơ cấu<br /> doanh nghiệp phải tiến hành đánh giá chất lượng doanh nghiệp nhà nước, trọng tâm là Tập<br /> hoạt động KTNB và báo cáo với Chủ sở hữu nhà đoàn kinh tế, Tổng công ty nhà nước giai<br /> nước. Gắn trách nhiệm xây dựng, vận hành có hiệu đoạn 2011-2015”.<br /> quả hoạt động KTNB với trách nhiệm của Người 2. OECD (2004), Các nguyên tắc quản trị công<br /> đại diện phần vốn nhà nước tại doanh nghiệp, ty của OECD.<br /> đồng thời đưa chỉ tiêu này vào để đánh giá kết quả 3. OECD (2006), Đánh giá tình hình quản trị<br /> công tác và xếp loại Người đại diện hàng năm; công ty của Việt Nam.<br /> - Nghiên cứu, xây dựng sớm đưa KTNB vào 4. OECD (2010), Hướng dẫn của OECD về quản<br /> chương trình giảng dạy tại các trường đại học khối trị Công ty trong Doanh nghiệp nhà nước.<br /> kinh tế cũng như tổ chức hệ thống đào tạo KTVNB 5. Ban Chỉ đạo đổi mới và Phát triển doanh<br /> một cách bài bản; nghiệp (2016), Tài liệu Hội nghị toàn quốc<br /> triển khai công tác sắp xếp, đổi mới doanh<br /> - Các nhà quản trị cần chủ động tiếp cận cơ sở nghiệp nhà nước giai đoạn 2016 -2020.<br /> lý luận để có nhận thức đúng đắn về vị trí, vai trò và<br /> <br /> 40 Số 116 - tháng 6/2017 NGHIÊN CỨU KHOA HỌC KIỂM TOÁN<br />