Nâng cao năng lực tự học môn sinh học 10 cho học sinh trường phổ thông dân tộc nội trú

T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 2(46) Tập 2/N¨m 2008<br /> <br /> NÂNG CAO NĂNG LỰC TỰ HỌC MÔN SINH HỌC 10<br /> CHO HỌC SINH TRƯỜNG PHỔ THÔNG DÂN TỘC NỘI TRÚ<br /> Phạm Thị Hồng Tú (Trường Phổ thông Vùng cao Việt Bắc)<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Hoạt động tự học của học sinh lớp 10 trường THPT gặp rất nhiều khó khăn, một phần vì<br /> phương pháp học ở bậc học này rất khác so với hoạt động học tập ở cấp Trung học cơ sở, một<br /> phần do các em chưa được trang bị các kiến thức, kỹ năng về phương pháp tự học, những khó<br /> khăn trong hoạt động tự học được thể hiện rõ nét hơn ở học sinh của các trường Phổ thông dân<br /> tộc nội trú (PTDTNT). Học sinh dân tộc có trình độ nhận thức và sắc thái văn hóa khác nhau,<br /> sinh hoạt và học tập khép kín trong môi trường của nhà trường nội trú, do vậy nghiên cứu xây<br /> dựng các biện pháp để nâng cao năng lực tự học phù hợp với đối tượng học sinh dân tộc là vấn<br /> đề đang được quan tâm nghiên cứu. Trong dạy học sinh học, nếu bồi dưỡng học sinh trường<br /> PTDTNT nâng cao được năng lực tự học thì sẽ tạo cho các em lòng ham thích, tính tích cực chủ<br /> động trong học tập và đặc biệt sẽ nâng cao được chất lượng học tập môn học. Trong bài báo này<br /> chúng tôi đề cập đến những khó khăn của học sinh dân tộc liên quan trực tiếp đến năng lực tự<br /> học, xây dựng cơ sở lí luận và thực tiễn của các giải pháp nâng cao năng lực tự học cho học sinh<br /> dân tộc của trường PTDTNT trong quá trình dạy học chương trình Sinh học 10.<br /> 2. Kết quả khảo sát việc rèn luyện năng lực tự học đối với học sinh lớp 10<br /> Để tìm hiểu thực trạng của việc giảng dạy nói chung và việc rèn luyện năng lực tự học<br /> cho học sinh trường PTDTNTtrong dạy học Sinh học lớp 10 chúng tôi đã sử dụng phiếu phỏng<br /> vấn và thực hiện phỏng vấn với 13 giáo viên Sinh học và 300 học sinh ở trường Phổ thông Vùng<br /> cao Việt Bắc và trường PTDTNT Điện Biên. Nội dung các phiếu phỏng vấn như sau:<br /> Phiếu số 1: Khảo sát những khó khăn thường gặp của học sinh trong việc học tập môn<br /> Sinh học ở trường Phổ thông dân tộc nội trú.<br /> Phiếu số 2: Khảo sát việc tự học môn Sinh học ở trường PT DTNT.<br /> Phiếu số 3: Khảo sát về cách thức giáo viên hướng dẫn học sinh tự học trong trường Phổ<br /> thông dân tộc nội trú.<br /> Ngoài ra chúng tôi tiến hành dự giờ, tham khảo bài soạn của một số giáo viên dạy môn<br /> Sinh học 10, tiến hành quan sát hoạt động tự học của học sinh, gặp gỡ trao đổi với các giáo viên<br /> và học sinh về vấn đề cần quan tâm. Kết quả khảo sát được trình bày ở các bảng 1, 2, 3.<br /> Bảng 1. Những khó khăn học sinh dân tộc thường gặp khi tự học (%)<br /> (Lựa chọn 1: Có; 2: Không; 3:Không rõ)<br /> Những khó khăn<br /> Khó khăn trong việc tự tìm hiểu các loại sơ ñồ, hình vẽ trong SGK<br /> <br /> Có<br /> 61,00<br /> <br /> Không<br /> 28,00<br /> <br /> Không rõ<br /> 11,00<br /> <br /> 2<br /> <br /> Khó khăn trong diễn ñạt bằng tiếng phổ thông các kiến thức<br /> <br /> 63,00<br /> <br /> 31,00<br /> <br /> 6,00<br /> <br /> 3<br /> <br /> Khó khăn khi phát biểu trước ñám ñông vì thiếu tự tin<br /> <br /> 51,00<br /> <br /> 29,00<br /> <br /> 2,00<br /> <br /> 4<br /> <br /> Tuy có nguồn tài liệu nhưng không biết cách sử dụng<br /> <br /> 68,00<br /> <br /> 24,00<br /> <br /> 8,00<br /> <br /> TT<br /> 1<br /> <br /> Bảng 1 trình bày kết quả khảo sát 4 loại khó khăn cơ bản mà học sinh dân tộc thường<br /> mắc phải, kết quả cho thấy học sinh trường PTDTNT gặp nhiều khó khăn trong quá trình học<br /> 40<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 2(46) Tập 2/N¨m 2008<br /> <br /> tập, điển hình là không biết cách sử dụng tài liệu (68%), khó khăn trong diễn đạt các kiến thức<br /> bằng tiếng phổ thông (63%), khó khăn trong việc tự tìm hiểu các loại sơ đồ, hình vẽ trong sách<br /> giáo khoa (61%), khó khăn khi phát biểu trước đám đông vì thiếu tự tin.<br /> Bảng 2. Kết quả điều tra về việc tự học môn Sinh học ở trường Phổ thông dân tộc nội trú (%)<br /> (Lựa chọn 1: Có sử dụng; 2:Sử dụng không thường xuyên; 3:Sử dụng thường xuyên)<br /> STT<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3<br /> <br /> 4<br /> <br /> Cách thức thực hiện tự học của bản thân<br /> <br /> Có sử<br /> dụng<br /> <br /> SD<br /> không<br /> thường<br /> xuyên<br /> <br /> Sử dụng<br /> thường<br /> xuyên<br /> <br /> Em có tự giác đọc bài mới trong SGK trước khi lên lớp không<br /> Chỉ đọc trong trường hợp giáo viên yêu cầu<br /> <br /> 17,00<br /> <br /> 17,00<br /> <br /> 66,00<br /> <br /> Đọc ngay cả khi giáo viên không yêu cầu<br /> Em thường đọc trước bài trong SGK trước giờ học bằng cách sau<br /> Đọc lướt qua<br /> Đọc và tìm mối liên quan giữa kiến thức mới và kiến thức đã học.<br /> Em thường học bài cũ và thực hiện ôn tập chương như thế nào?<br /> Học thuộc lòng bài cũ có chuNn bị cho sự kiểm tra của giáo viên<br /> Học bằng cách xây dựng đề cương bài, lập sơ đồ hoặc Grap<br /> Học kiến thức cơ bản của bài, chương và có đọc thêm tài liệu<br /> <br /> 29,00<br /> <br /> 42,00<br /> <br /> 29,00<br /> <br /> 22,00<br /> 37,00<br /> <br /> 29,00<br /> 52,00<br /> <br /> 5,00<br /> 11,00<br /> <br /> 22,00<br /> 43,00<br /> 31,00<br /> <br /> 21,00<br /> 32,00<br /> 37,00<br /> <br /> 56,00<br /> 25,00<br /> 32,00<br /> <br /> Chỉ thụ động nghe giảng, ít động não suy nghĩ và chỉ ghi khi thầy đọc<br /> <br /> 13,00<br /> <br /> 34,00<br /> <br /> 53,00<br /> <br /> Chỉ trả lời khi thầy yêu cầu và không dám hỏi khi có thắc mắc<br /> Sẵn sàng trả lời câu hỏi của thầy nếu biết và hỏi nếu có thắc mắc.<br /> <br /> 2,00<br /> 25,00<br /> <br /> 43,00<br /> 54,00<br /> <br /> 37,00<br /> 2,00<br /> <br /> Tại lớp trong giờ học em thường làm gì?<br /> <br /> Về cách thức thực hiện tự học của bản thân hoc sinh bảng 2 cho thấy, phần lớn các em<br /> chỉ đọc sách trong trường hợp giáo viên yêu cầu và thường đọc lướt qua, hình thức học bài cũ<br /> thường sử dụng là học thuộc lòng, các em ít sử dụng các hình thức học tập tích cực khác. Trong<br /> giờ học, phần lớn học sinh chỉ thụ động nghe giảng, ghi theo nội dung đọc tóm tắt của thầy, ít động<br /> não suy nghĩ và chỉ trả lời khi thầy yêu cầu, không dám hỏi khi có thắc mắc.<br /> Bảng 3. Kết quả điều tra về cách thức giáo viên bộ môn thường sử dụng để hướng dẫn học sinh tự học<br /> (Lựa chọn 1: Không sử dụng; 2: Sử dụng không thường xuyên; 3: Sử dụng thường xuyên)<br /> STT<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> Nội dung<br /> <br /> Không<br /> sử dụng<br /> <br /> SD<br /> không<br /> thường<br /> xuyên<br /> <br /> SD<br /> thường<br /> xuyên<br /> <br /> -Yêu cầu học sinh học bài cũ và chuNn bị bài mới theo câu hỏi SGK.<br /> <br /> 1,00<br /> <br /> 18,00<br /> <br /> 73,00<br /> <br /> - Hướng dẫn học sinh học bài cũ và chuNn bị bài mới theo hệ thống câu<br /> hỏi và bài tập của giáo viên.<br /> <br /> 2,00<br /> <br /> 67,00<br /> <br /> 13,00<br /> <br /> - Yêu cầu học sinh lập dàn ý và xây dựng sơ đồ Grap cho các bài ôn.<br /> <br /> 13,00<br /> <br /> 67,00<br /> <br /> 19,00<br /> <br /> 17,00<br /> 27,00<br /> <br /> 15,00<br /> 55,00<br /> <br /> 71,00<br /> 18,00<br /> <br /> Khi hướng dẫn học sinh tự học ở nhà, thầy cô thường:<br /> <br /> Khi tổ chức giờ học trên lớp giáo viên thường:<br /> - Đặt các câu hỏi dễ, câu hỏi tái hiện kiến thức cũ.<br /> - Hướng dẫn học sinh phân tích bảng biểu, sơ đồ, đồ thị, hình vẽ.<br /> <br /> 41<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 2(46) Tập 2/N¨m 2008<br /> <br /> Về cách thức giáo viên bộ môn thường sử dụng để hướng dẫn học sinh tự học, kết quả ở<br /> bảng 3 thể hiện chủ yếu là yêu cầu học sinh học bài cũ và chuNn bị bài mới theo câu hỏi trong<br /> sách giáo khoa, khi tổ chức giờ học trên lớp giáo viên thường đặt các câu hỏi dễ, câu hỏi tái hiện<br /> kiến thức cũ. Việc sử dụng các biện pháp dạy học tích cực khác như hướng dẫn học sinh thiết<br /> lập và phân tích bảng biểu, sơ đồ, đồ thị, hình vẽ ít được sử dụng.<br /> 3. Biện pháp nâng cao năng lực tự học môn Sinh học cho học sinh trường thông qua<br /> giảng dạy phần Sinh học Tế bào – Sinh học 10.<br /> Từ những nghiên cứu về thực trạng của việc dạy và học tại các trường Phổ thông dân tộc nội<br /> trú, chúng tôi xin đề xuất một số biện pháp nhằm nâng cao năng lực tự học cho học sinh dân tộc<br /> như: (Rèn luyện kỹ năng tìm câu trả lời cho câu hỏi; Rèn luyện kỹ năng phân tích và diễn đạt một<br /> vấn đề; Rèn luyện kỹ năng thảo luận nhóm. Đồng thời chúng tôi cùng đề xuất sử dụng hệ thống câu<br /> hỏi, phiếu học tập, ngân hàng câu hỏi trắc nghiệm khách quan trong tổ chức hoạt động học tập của<br /> học sinh dân tộc nhằm tăng cường năng lực tự học cho học sinh trong các trường PTDTNT .<br /> (i) Nâng cao năng lực tự học trong việc tìm câu trả lời các câu hỏi<br /> Rèn luyện năng lực tự học trong việc tìm câu trả lời của các câu hỏi cho học sinh được<br /> thực hiện trong tất cả các khâu của quá trình dạy học (nghiên cứu sách giáo khoa khi chuNn bị<br /> bài mới, làm việc với sách giáo khoa để phát hiện kiến thức mới trong giờ học, ôn tập bài cũ ...),<br /> giáo viên cần thực hiện theo quy trình sau:<br /> (1) Giới thiệu cho học sinh biết cấu trúc và trình tự thực hiện các thao tác kỹ năng trả lời<br /> câu hỏi (Đọc kỹ câu hỏi, phân tích và xác định rõ yêu cầu của câu hỏi; Xác định nội dung bài<br /> học có liên quan; Xem bài học có sẵn câu trả lời không; nêu câu trả lời).<br /> (2) Lấy ví dụ minh họa để học sinh nắm được các thao tác trên.<br /> (3) Tổ chức luyện tập trong quá trình dạy học<br /> (ii) Tăng cường năng lực tự học cho học sinh khi làm việc với các hình vẽ trong sách giáo khoa<br /> (1) Giới thiệu cho học sinh biết cấu trúc và trình tự thao tác của kỹ năng làm việc với<br /> hình vẽ trong SGK (Xác định hình vẽ biểu diễn cái gì; Xác định các bộ phận có trên hình vẽ, đặc<br /> điểm chức năng của mỗi bộ phận và mối liên hệ giữa chúng; Mô tả rút ra nhận xét về đặc điểm<br /> của đối tượng hoặc trình bày diễn biến hiện tượng và các kết luận cần thiết)<br /> (2) Lấy ví dụ minh họa để học sinh biết cách thực hiện các thao tác trên.<br /> (3) Tổ chức cho học sinh luyện tập kỹ năng trong quá trình học.<br /> (iii) Biện pháp rèn luyện kỹ năng diễn đạt một vấn đề bằng sơ đồ, bảng biểu<br /> (1) Giới thiệu cho học sinh biết cách thức diễn đạt các nội dung (xác định mối quan hệ<br /> giữa các nội dung, trình bày các nội dung bằng đồ thị hay bảng biểu...)<br /> (2) Lấy ví dụ minh họa để học sinh thực hiện các thao tác.<br /> (3) Tổ chức cho học sinh luyện tập kỹ năng trong giờ học.<br /> (iv) Biện pháp rèn luyện kỹ năng thảo luận nhóm cho học sinh:<br /> (1) Hướng dẫn học sinh cách thức tiến hành thảo luận, các kỹ năng thảo luận, yêu cầu<br /> của các kỹ năng và cách thức thực hiện kỹ năng đó.<br /> 42<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 2(46) Tập 2/N¨m 2008<br /> <br /> (2) Tổ chức nhóm học sinh thảo luận mẫu, các thành viên khác quan sát.<br /> (3) Tổ chức luyện tập thảo luận nhóm trong lớp có sự tổ chức, điều khiển, kiểm tra của GV.<br /> (v) Nâng cao năng lực tự học cho học sinh thông qua sử dụng hệ thống công cụ: Câu hỏi;<br /> Phiếu học tập; Ngân hàng câu hỏi trắc nghiệm khách quan<br /> Sử dụng hệ thống câu hỏi để nâng cao năng lực tự học môn Sinh học cho tất cả các khâu<br /> như ôn tập, củng cố, nghiên cứu sách giáo khoa để tiếp thu kiến thức mới: Giáo viên cần sử<br /> dụng câu hỏi kích thích tư duy tích cực, khích lệ và đòi hỏi học sinh tự tìm ra câu trả lời bằng<br /> cách vận dụng các thao tác tư duy so sánh, phân tích, tổng hợp, khái quát hóa qua đó lĩnh hội<br /> kiến thức mới.<br /> Sử dụng phiếu học tập để nâng cao năng lực tự học môn Sinh học: Đối với hoạt động tự<br /> học sử dụng phiếu học tập là một biện pháp hữu hiệu để hỗ trợ học sinh trong việc chiếm lĩnh tri<br /> thức. Giáo viên sử dụng phiếu học tập để hướng dẫn học sinh tự học và để quá trình thu nhận<br /> kiên thức của học sinh một cách tự nhiên, tránh việc học mò mẫm không có định hướng và<br /> không đúng trọng tâm.<br /> Sử dụng ngân hàng câu hỏi trắc nghiệm khách quan như một chuNn kiến thức, là cơ sở<br /> cho học sinh học nhóm, học tư duy sáng tạo ở mức độ cao: Qua việc xây dựng và ứng dụng<br /> ngân hàng câu hỏi trắc nghiệm khách quan cho môn học, chúng tôi nhận thấy sử dụng nó cũng<br /> rất có ích cho việc nâng cao năng lực tự học của học sinh, giúp học sinh tự tìm tòi lời giải và tự<br /> kiểm tra nhận thức của mình, giúp cho việc học nhóm, học tổ, phụ đạo lẫn nhau rất hiệu quả,<br /> thông qua đó tạo hứng thú học tập và chất lượng học tập bộ môn của học sinh được nâng cao.<br /> 4. Kết quả thực nghiệm<br /> Chúng tôi đã tiến hành thực nghiệm trên đối tượng học sinh lớp 10 Trường Phổ thông<br /> Vùng Cao Việt Bắc và trường Phổ thông dân tộc nội trú Điện Biên, dựa vào kết quả khảo sát và<br /> phân loại học sinh, chúng tôi chọn 2 lớp thực nghiệm (TN) và 2 lớp đối chứng (ĐC) có trình độ<br /> tương đương nhau.<br /> Ở các lớp thực nghiệm (TN), bài học được thiết kế có sử dụng các biện pháp nâng cao<br /> năng lực tự học cho học sinh.<br /> Ở các lớp đối chứng (ĐC), bài học được thiết kế như hướng dẫn ở sách giáo viên.<br /> Các lớp TN và ĐC ở mỗi trường cùng một giáo viên dạy, cùng thời gian, nội dung kiến<br /> thức và điều kiện dạy học.<br /> Bảng 4. Phân loại trình độ HS qua các lần kiểm tra trước và sau thực nghiệm.<br /> Lần KT<br /> Trước<br /> TN<br /> Sau TN<br /> <br /> Phương<br /> án<br /> TN<br /> ĐC<br /> TN<br /> <br /> ∑ bài<br /> KT<br /> 185<br /> 181<br /> 183<br /> <br /> ĐC<br /> <br /> 181<br /> <br /> Đ.dưới TB<br /> SL<br /> %<br /> 24<br /> 13,0<br /> 25<br /> 13,8<br /> 7<br /> 3,8<br /> <br /> Điểm TB<br /> SL<br /> %<br /> 95<br /> 51,3<br /> 95<br /> 52,5<br /> 73<br /> 39,9<br /> <br /> Điểm khá<br /> SL<br /> %<br /> 59<br /> 31,9<br /> 55<br /> 30,4<br /> 81<br /> 44,3<br /> <br /> 24<br /> <br /> 93<br /> <br /> 57<br /> <br /> 13,2<br /> <br /> 51,4<br /> <br /> 31,5<br /> <br /> Điểm giỏi<br /> SL<br /> %<br /> 7<br /> 3,7<br /> 6<br /> 3,3<br /> 22<br /> 12,0<br /> 7<br /> <br /> 3,9<br /> <br /> Ở mỗi lần kiểm tra tỷ lệ % điểm khá, giỏi ở nhóm lớp thực nghiệm luôn cao hơn so với<br /> nhóm lớp đối chứng, đồng thời điểm yếu kém và trung bình thì thấp hơn so với nhóm lớp đối chứng.<br /> 43<br /> <br /> T¹p chÝ Khoa häc & C«ng nghÖ - Sè 2(46) Tập 2/N¨m 2008<br /> <br /> Kết quả này khẳng định việc sử dụng các biện pháp nâng cao năng lực tự học cho học sinh trong quá<br /> trình dạy học sẽ tạo cho các em lòng ham thích, tính tích cực chủ động trong học tập và đặc biệt sẽ<br /> nâng cao được chất lượng học tập bộ môn đáp ứng được yêu cầu đổi mới giáo dục hiện nay.<br /> Tóm lại:<br /> (1) Tự học là khâu rất quan trọng trong hoạt động dạy và học nhằm biến các kiến thức<br /> được trang bị trong quá trình học tập thành kiến thức cá nhân và hình thành kỹ năng học tập suốt<br /> đời cho người học. Trong công cuộc đổi mới giáo dục hiện nay, với phương châm “Dạy học lấy<br /> người học làm trung tâm” thì vấn đề tự học của học sinh càng cần được coi trọng.<br /> (2) Đối với học sinh phổ thông, đặc biệt là học sinh các dân tộc miền núi, việc tự học gặp<br /> rất nhiều khó khăn, một phần do thói quen học tập thụ động của người học, phần nữa là do các<br /> nhà trường chưa thực sự coi trọng việc tự học của học sinh cũng như chưa bồi dưỡng rèn luyện<br /> kỹ năng tự học cho các em.<br /> (3) Kết quả nghiên cứu và thực nghiệm cho thấy có thể áp dụng các biện pháp nâng cao<br /> năng lực tự học của học sinh dân tộc đối với môn Sinh học lớp 10 để góp phần nâng cao chất<br /> lượng dạy - học môn học này ở các trường Phổ thông dân tộc nội trú
<br /> Summary<br /> ENHANCING SELF-STUDY ABILITY IN LEARNING BIOLOGY FOR 10th FORM PUPILS<br /> AT THE ETHNIC BOARDING SCHOOL<br /> <br /> Self-study is the very significant part in teaching and learning activities in order to<br /> change knowledge provided in the process of study into personal knowledge and also to form<br /> life-long studying skill for learners. In the current educational innovation with the guideline<br /> “learner-centered teaching”, the issue of self-study for pupils should be appreciated. Self-study,<br /> especially for ethnic pupils has been faced many difficulties, partially because of pupils’ passive<br /> learning habits and also because pupils’ self-study ability has not been appreciated, fostered and<br /> trained at school. There have been many research on self-study for high-school pupils by many<br /> educational researchers in Vietnam, however, their practical applications have not been<br /> effective. In this article, we would like to present about practical self-study of ethnic pupils and<br /> also propose some methods to enhance their self-study ability (especially for pupils at the ethnic<br /> boarding schools in learning 10th form Biology).<br /> Tài liệu tham khảo<br /> [1]. Lê Đức Ngọc (2005), Giáo dục đại học phương pháp dạy và học, Nxb ĐHQG Hà Nội.<br /> [2]. Nguyễn Cảnh Toàn (1997), Quá trình dạy tự học, Nxb GD, Hà Nội.<br /> [3]. Nguyễn Cảnh Toàn (chủ biên) (2004), Học và dạy cách học, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội.<br /> [4]. Phạm Hồng Quang (2003), Tổ chức dạy học cho học sinh dân tộc miền núi, Nxb Đại học sư<br /> phạm, Hà Nội.<br /> [5]. Trần Bá Hoành (2000), Phát triển các phương pháp học tập tích cực trong bộ môn Sinh học,<br /> Nxb Giáo dục, Hà Nội.<br /> [6]. James H.McMilan (2001), Classroom assessment, principles and practice for effective<br /> teaching, Virginia Commonwealth University.<br /> <br /> 44<br /> <br />