Nghiên cứu xây dựng tiêu chuẩn chất lượng bột cao khô thống phong khang

TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 4-2016<br /> <br /> NGHIÊN CỨU XÂY DỰNG TIÊU CHUẨN CHẤT LƢỢNG<br /> BỘT CAO KHÔ THỐNG PHONG KHANG<br /> Trịnh Nam Trung*; Nguyễn Tú Anh**; Vũ Bình Dương*<br /> TÓM TẮT<br /> Mục tiêu: xây dựng được tiêu chuẩn chất lượng của bột cao khô Thống phong khang (TPK).<br /> Phương pháp: các chỉ tiêu chất lượng của bột cao khô TPK theo phương pháp chung của<br /> Dược điển Việt Nam (DĐVN) IV. Kết quả: đã khảo sát được các chỉ tiêu chất lượng của bột cao<br /> khô TPK. Từ đó đưa ra tiêu chuẩn chất lượng của sản phẩm, bao gồm các chỉ tiêu sau: hình<br /> thức cảm quan, độ ẩm, độ mịn, định tính, định lượng và độ nhiễm khuẩn. Kết luận: với tiêu<br /> chuẩn chất lượng xây dựng được, có thể kiểm nghiệm bột cao khô TPK dùng làm nguyên liệu<br /> trong sản xuất thuốc và thực phẩm chức năng.<br /> * Từ khóa: Thống phong khang; Cao khô; Tiêu chuẩn chất lượng.<br /> <br /> Standardization of the Dry Extract Powder of Thong Phong Khang<br /> Summary<br /> Objectives: To establish the quality criteria for the dry extract powder of Thong phong khang.<br /> Subjects: The quality standards of the dry extract powder of Thong phong khang. Results: Quality<br /> criteria for the dry extract powder of Thong phong khang were evaluated and established,<br /> including standards as follows: description, loss on drying, fineness, identification, astilbin<br /> content and bacterial contamination. Conclusion: The established quality criteria can be used for<br /> quality controlling of the dry extract powder of Thong phong khang which is used as feedstock in<br /> manufacturing of drug and functional food.<br /> * Key words: Thong phong khang; Dry extract; Quality criteria.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Thống phong khang là bài thuốc cổ<br /> phương gia giảm gồm các thành phần chủ<br /> yếu là những vị thuốc có tác d ng h trợ,<br /> đi u trị bệnh gout và tăng axít uric máu<br /> (Thổ ph c linh, Ngưu tất, T giải, Hoàng k ,<br /> Thương tru t, Thiên niên kiện…). Hiện nay,<br /> bài thuốc TPK đã và đang được sử d ng<br /> hiệu quả trong đi u trị bệnh gout tại Học<br /> viện Quân y dưới dạng thuốc sắc. Tuy nhiên,<br /> <br /> dạng thuốc này có nhi u nhược điểm như:<br /> thể tích công k nh, khó bảo quản và sử<br /> d ng. Học viên Quân y đã nghiên cứu chiết<br /> xuất, bào chế được bột cao khô [3, 4] và<br /> đánh giá tác d ng hạ axít uric trên động v t<br /> thực nghiệm [2]. Để bột cao khô TPK phun<br /> sấy có thể được sử d ng trong bào chế các<br /> dạng, cần phải tiêu chuẩn hóa sản phẩm<br /> này. Vì v y, chúng tôi tiến hành nghiên cứu<br /> nhằm: Xây dựng tiêu chuẩn cở sở (TCCS)<br /> của bột cao khô TPK.<br /> <br /> * Học viện Quân y<br /> ** Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh<br /> Người phản hồi (Corresponding): Vũ Bình Dương (vbduong2978@gmail.com)<br /> Ngày nhận bài: 20/02/2016; Ngày phản biện đánh giá bài báo: 14/03/2016<br /> Ngày bài báo được đăng: 21/03/2016<br /> <br /> 7<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 4-2016<br /> <br /> NGUYÊN VẬT LIỆU VÀ PHƢƠNG<br /> PHÁP NGHIÊN CỨU<br /> 1. Nguyên vật liệu và thiết bị.<br /> - Bột cao khô TPK được đi u chế bằng<br /> phương pháp phun sấy do Trung tâm<br /> Nghiên cứu sản xuất thuốc, Học viện<br /> Quân y cung cấp (số lô: 010815). Quy<br /> trình chiết xuất gồm: dung môi chiết là<br /> ethanol 50%; tỷ lệ dung môi/dược liệu<br /> 10:1, thời gian chiết 60 phút, nhiệt độ<br /> chiết 500C [3]. Từ dịch chiết, tiến hành phun<br /> sấy thành cao khô ở đi u kiện: sử d ng tá<br /> dược h trợ phun sấy maltodextrin:aerosil<br /> (70:30); tỷ lệ tá dược/chất rắn 0,3; tỷ lệ<br /> chất rắn trong dịch phun 10%; nhiệt độ<br /> đầu vào 1400C [4].<br /> - Hóa chất: acetonitril (Merck), methanol<br /> (Merck); chất chuẩn astilbin (Sigma),<br /> silicagel GF254 và các hóa chất dung môi<br /> khác đạt tiêu chuẩn tinh khiết phân tích.<br /> - D ng c : cân phân tích Sartorius (độ<br /> chính xác 0,1 mg); cân kỹ thu t (độ chính<br /> xác 0,01 g); máy ly tâm lạnh Universal<br /> <br /> - Độ ẩm: tiến hành theo DĐVN IV, ph<br /> l c 9.6, với khoảng 2 - 4 g bột cao khô TPK.<br /> - Độ mịn: tiến hành theo DĐVN IV, ph<br /> l c 3.5. Cân chính xác 5,0 g bột cao khô<br /> TPK, xác định lượng bột qua cỡ rây 355:<br /> a-b<br /> Lượng bột quá rây (%) =<br /> x 100<br /> a<br /> Trong đó: a là khối lượng bột ban đầu<br /> (g), b là khối lượng bột còn lại (g).<br /> - Định tính:<br /> + Định tính astilbin bằng sắc ký lỏng<br /> hiệu năng cao (HPLC): so sánh thời gian<br /> lưu trên sắc ký đồ của mẫu thử và mẫu<br /> chuẩn astilbin [1].<br /> + Định tính một số vị (Ngưu tất, Phá cố<br /> chỉ, Ích mẫu, Thương tru t) trong bột cao<br /> khô TPK bằng phương pháp sắc ký lớp<br /> mỏng theo DĐVN IV.<br /> - Định lượng: định lượng astilbin trong<br /> bột cao khô TPK bằng phương pháp HPLC<br /> [1].<br /> - Độ nhiễm khuẩn: tiến hành theo DĐVN<br /> IV, ph l c 13.6. Thử giới hạn nhiễm khuẩn,<br /> phương pháp đĩa thạch.<br /> <br /> 320 (Hettich, Đức); máy lắc siêu âm<br /> (Soniclean, Úc); máy sắc ký lỏng hiệu<br /> năng cao (Waters - 2695D, Mỹ) và một số<br /> trang thiết bị khác.<br /> 2. Phƣơng pháp nghiên cứu.<br /> Tiến hành khảo sát các chỉ tiêu chất<br /> lượng bột cao khô TPK theo phương pháp<br /> chung của DĐVN IV [5], bao gồm:<br /> - Tính chất: thử bằng cảm quan (quan sát,<br /> màu sắc, mùi vị, độ tơi xốp).<br /> 8<br /> <br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU VÀ<br /> BÀN LUẬN<br /> 1. Kết quả đánh giá về hình thức<br /> cảm quan.<br /> Bột cao khô TPK có dạng bột khô tơi,<br /> màu vàng, mùi thơm đặc trưng của dược<br /> liệu, vị ngọt đắng, dễ hút ẩm ngoài không<br /> khí. Mẫu cao khô được quét dưới kính<br /> hiển vi điện tử (SEM) để xác định hình<br /> dạng và kích thước tiểu phân bột.<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 4-2016<br /> <br /> H nh 1: Mẫu ch p SEM bột cao khô TPK.<br /> Bột cao khô TPK có các tiểu phân dạng hình cầu với kích thước từ 50 - 200 μm.<br /> 2. Kết quả đánh giá về đ mất hối lƣ ng do làm h .<br /> Xác định mất khối lượng do làm khô của bột cao khô TPK bằng thiết bị MOC 63U.<br /> Bảng 1: Kết quả đánh giá tỷ lệ mất khối lượng do làm khô của bột cao khô TPK.<br /> Mẫu<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3<br /> <br /> 4<br /> <br /> 5<br /> <br /> 6<br /> <br /> XTB ± SD<br /> <br /> Tỷ lệ mất khối lượng (%)<br /> <br /> 4,8<br /> <br /> 4,12<br /> <br /> 4,25<br /> <br /> 4,37<br /> <br /> 4,63<br /> <br /> 4,91<br /> <br /> 4,51 ± 0,32<br /> <br /> Như v y, tỷ lệ mất khối lượng do làm khô của bột cao khô TPK là 4,51 ± 0,32 (%),<br /> đạt yêu cầu chất lượng quy định của DĐVN IV v tỷ lệ mất khối lượng đối với cao<br /> khô (< 5%).<br /> 3. Kết quả đánh giá đ mịn của b t cao h TPK.<br /> Đánh giá độ mịn của bột cao khô TPK qua rây số 355.<br /> Bảng 2: Kết quả đánh giá độ mịn của bột cao khô TPK.<br /> Mẫu<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3<br /> <br /> 4<br /> <br /> 5<br /> <br /> 6<br /> <br /> Khối lượng bột lúc đầu (g)<br /> <br /> 5,0013<br /> <br /> 5,1922<br /> <br /> 4,9914<br /> <br /> 5,3091<br /> <br /> 5,2045<br /> <br /> 5,3381<br /> <br /> Khối lượng bột còn lại (g)<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> 100<br /> <br /> Bột qua rây (%)<br /> <br /> XTB ± SD<br /> <br /> 100 ± 0<br /> <br /> 100% lượng bột qua rây số 355 đạt yêu cầu v độ mịn của bột cao khô theo quy<br /> định của DĐVN IV. Kết quả này phù hợp với kết quả đánh giá kích thước tiểu phân bột<br /> cao khô TPK (hình 1).<br /> 9<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 4-2016<br /> <br /> 4. Kết quả định tính b t cao h TPK.<br /> - Định tính astilbin trong bột cao khô TPK bằng phương pháp HPLC.<br /> b<br /> <br /> a<br /> <br /> Hình 2: Sắc ký đồ của astilbin trong cao khô TPK.<br /> (Mẫu cao khô TPK (a) và mẫu chuẩn astilbin (b)).<br /> Sắc ký đồ của mẫu bột cao khô TPK có thời gian lưu của píc astilbin (tR = 19,719 phút)<br /> trùng với thời gian lưu của mẫu chuẩn astilbin (tR = 19,639 phút).<br /> - Định tính một số vị thuốc (Ích mẫu, Ngưu tất, Phá cố chỉ, Thương tru t) trong cao<br /> khô TPK bằng phương pháp sắc ký lớp mỏng.<br /> <br /> a<br /> <br /> b<br /> <br /> c<br /> <br /> d<br /> <br /> Hình 3: Sắc ký đồ sắc ký lớp mỏng của bột cao khô TPK và dược liệu chuẩn<br /> (quan sát dưới đèn tử ngoại bước sóng 254 nm).<br /> Ích mẫu (a); Ngưu tất (b); Phá cố chỉ (c); Thương truật (d).<br /> Kết quả phân tích sắc ký lớp mỏng cao khô TPK cho thấy: trong thành phần của<br /> cao khô TPK xuất hiện các vết hoạt chất giống với dược liệu chuẩn (Phá cố chỉ, Ngưu<br /> tất, Ích mẫu, Thương tru t). Quan sát các vết hoạt chất dưới ánh sáng tử ngoại ở<br /> bước sóng 254 nm cho thấy: giá trị Rf của các vết trên sắc ký đồ của dược liệu chuẩn<br /> và cao khô TPK tương đương nhau, c thể:<br /> 10<br /> <br /> TẠP CHÍ Y - DƢỢC HỌC QUÂN SỰ SỐ 4-2016<br /> <br /> - Ích mẫu: Rf1 = 0,4; Rf2 = 0,6; Rf3 = 0,7.<br /> - Ngưu tất: Rf = 0,75.<br /> - Phá cố chỉ: Rf1= 0,32; Rf2 = 0,36; Rf3 = 0,48.<br /> - Thương tru t: Rf1= 0,08; Rf2 = 0,13; Rf3 = 0,23.<br /> 5. Kết quả định lƣ ng astilbin của b t cao h TPK.<br /> Định lượng astilbin trong mẫu bột cao khô TPK bằng phương pháp HPLC.<br /> Bảng 3: Kết quả định lượng astilbin trong bột cao khô TPK.<br /> Mẫu<br /> Hàm lượng astilbin (µg/g)<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3<br /> <br /> 4<br /> <br /> 5<br /> <br /> 6<br /> <br /> 12,85<br /> <br /> 12,16<br /> <br /> 11,87<br /> <br /> 12,47<br /> <br /> 13,01<br /> <br /> 12,09<br /> <br /> XTB ± SD<br /> <br /> 12,41 ± 0,45<br /> <br /> Hàm lượng astilbin trong bột cao khô TPK đạt 12,41 ± 0,45 (µg/g).<br /> 6. Kết quả xác định giới hạn nhiễm huẩn.<br /> Đánh giá độ nhiễm khuẩn của bột cao khô TPK bằng phương pháp đĩa thạch theo<br /> DĐVN IV.<br /> Bảng 4: Kết quả đánh giá độ nhiễm khuẩn của bột cao khô TPK.<br /> Thứ tự<br /> <br /> Chỉ tiêu<br /> <br /> Kết quả<br /> <br /> Yêu cầu<br /> 4<br /> <br /> Kết luận<br /> <br /> 1<br /> <br /> Tổng số vi khuẩn hiếu khí<br /> <br /> 296<br /> <br /> ≤ 10 /g<br /> <br /> Đạt<br /> <br /> 2<br /> <br /> Tổng số Enterobacteria không quá 500 trong 1 g<br /> bột cao khô<br /> <br /> 145<br /> <br /> ≤ 500/g<br /> <br /> Đạt<br /> <br /> 3<br /> <br /> Nấm mốc và nấm men không quá 100 trong 1 g<br /> bột cao khô<br /> <br /> 21<br /> <br /> ≤ 100/g<br /> <br /> Đạt<br /> <br /> 4<br /> <br /> Không có E. coli, P. aeruginosa, S. aureus,<br /> Salmonella trong 1 g bột cao khô<br /> <br /> Không có<br /> <br /> Không có<br /> <br /> Đạt<br /> <br /> Bột cao khô TPK đáp ứng yêu cầu v<br /> độ nhiễm khuẩn ở mức 4 của chuyên<br /> lu n phép thử giới hạn nhiễm khuẩn (ph<br /> l c 13.6, DĐVN IV). Mức chất lượng này<br /> được áp d ng cho các sản phẩm thuốc<br /> dùng theo đường uống.<br /> <br /> - Tính chất: bột khô tơi, màu vàng, không<br /> có nấm mốc, mùi thơm, vị ngọt, dễ bị hút<br /> ẩm khi để ngoài không khí.<br /> <br /> Từ kết quả đánh giá trên, căn cứ vào<br /> các quy định chung theo DĐVN IV, chúng<br /> tôi đưa ra TCCS của bột cao khô TPK gồm<br /> các chỉ tiêu sau:<br /> <br /> - Định tính: phải thể hiện phép thử định<br /> tính của các vị thuốc Ngưu tất, Thương<br /> tru t, Ngưu tất, Ích mẫu. Phải thể hiện<br /> phép thử định tính astilbin trên sắc ký đồ.<br /> <br /> - Độ ẩm: không quá 5,0%.<br /> - Độ mịn: lượng bột qua rây số 355 không<br /> được dưới 95,0%.<br /> <br /> 11<br /> <br />