Nguyên tắc phát triển đô thị sinh thái tại Việt Nam dưới góc nhìn người làm kiến trúc - xây dựng

NGUYÊN TẮC PHÁT TRIỂN ĐÔ THỊ SINH THÁI<br /> TẠI VIỆT NAM DƯỚI GÓC NHÌN NGƯỜI LÀM<br /> KIẾN TRÚC - XÂY DỰNG<br /> Nguyễn Quang Tuấn<br /> Khoa Xây dựng<br /> Email: tuannq765@dhhp.edu.vn<br /> Nguyễn Quang Tú<br /> Khoa Xây dựng<br /> Email: tunq@dhhp.edu.vn<br /> <br /> Ngày nhận bài: 31/7/2017<br /> Ngày PB đánh giá: 28/8/2017<br /> Ngày duyệt đăng: 08/9/2017<br /> <br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bài viết nhìn nhận về đô thị sinh thái trên quan điểm của những người làm trong lĩnh vực<br /> kiến trúc - xây dựng; Đề xuất các nguyên tắc được cho là phù hợp với các đô thị tại Việt Nam.<br /> Từ khóa: đô thị sinh thái, đô thị Việt Nam góc nhìn.<br /> <br /> ECOLOGICAL URBAN DEVELOPMENT PRINCIPLES IN VIETNAM<br /> UNDER THE VIEWPOINTS OF ARCHITECTS IN ARCHITECTURE -<br /> CONSTRUCTION<br /> ABSTRACT: The article looks into ecological urban from the perspective of people<br /> working in the field of architecture-construction, thereby proposing appropriate guidelines for<br /> urban areas in Vietnam.<br /> Key word: Ecological Urban, Vietnamese Urban, viewpoints<br /> <br /> <br /> 1. ĐÔ THỊ SINH THÁI LÀ GÌ? nhưng mặt khác đây chính là nguyên nhân<br /> Đô thị sinh thái là trạng thái ổn định làm gia tăng dân số đô thị dẫn đến mất cân<br /> của đô thị, hướng tới sự thích nghi cao bằng sinh thái, gây nên tổn thương ngày<br /> nhất với điều kiện sống. Việc thúc đẩy quá càng nghiêm trọng đến môi trường và đe<br /> trình công nghiệp hóa, hiện đại hóa khiến dọa đến chính cuộc sống đô thị. Do đó đô<br /> cho quá trình đô thị hóa diễn ra nhanh thị thích ứng là một vấn đề sống còn của<br /> chóng. Một mặt quá trình đô thị hóa góp các đô thị hiện nay trên toàn thế giới cũng<br /> phần nâng cao chất lượng cuộc sống như ở Việt Nam.<br /> <br /> <br /> 92 TRƯỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG<br />  2. QUAN ĐIỂM 3. ĐÔ THỊ SINH THÁI LÀ<br /> Trước hết, cần phải xem xét quá trình HỆ THỐNG<br /> tổ chức đô thị sinh thái tại Việt Nam phải Trong lĩnh vực kiến trúc xây dựng, bên<br /> dựa trên quan điểm sinh thái học nói chung cạnh việc xem xét các sự vật và hiện tượng,<br /> và sinh thái đô thị nói riêng. Đối với hệ quan điểm đô thị hệ thống đề cập đến mối<br /> sinh thái tự nhiên lấy mục tiêu cân bằng quan hệ giữa chúng, giữa các bước trong quá<br /> cao nhất là trạng thái mà ở đó số lượng trình tổ chức và xây dựng đô thị. Điều đó đòi<br /> tương đối của các quần thể sinh vật trong hỏi người thiết kế phải xem xét đồng thời (cả<br /> hệ sinh thái môi trường giữ được mức ổn về không gian cũng như thời gian), tác động<br /> định tương đối [1] thì hệ sinh thái đô thị trực tiếp và gián tiếp từ kết quả của những<br /> phải lấy mục tiêu cân bằng cao nhất là đưa quyết định được đưa ra. Kết quả của phương<br /> lại điều kiện sống tốt nhất: Người dân có pháp tư duy hệ thống trong quy hoạch đô thị<br /> công ăn việc làm, có mức thu nhập ngày là thiết kế tích hợp: mỗi giải pháp cụ thể đề<br /> càng tăng, tiện nghi ở vừa đủ, quan hệ xã cập và giải quyết đồng thời nhiều vấn đề<br /> hội tốt đẹp, vui chơi giải trí lành mạnh [2]. khác nhau - mỗi giải pháp đó lại là sản phẩm<br /> Vì thế việc xem xét tổ chức đô thị sinh thái của các công việc và yêu cầu đa ngành. Việc<br /> càng phải có quan điểm vừa tổng hợp, vừa đánh giá và cải tạo cảnh quan thông qua các<br /> chuyên ngành trong mối quan hệ tác động công cụ như: quản lý, quy hoạch và thiết kế<br /> qua lại với nhau. đòi hỏi phải nhìn nhận cảnh quan như một hệ<br /> Quan điểm đô thị sinh thái trong sự thống. Do đó, các bộ phận tham gia tổ chức<br /> biến đổi liên tục của môi trường sinh thái (tự đô thị sinh thái phải có những tư duy hệ<br /> nhiên và nhân tạo), cụ thể: thống để tạo mối liên hệ giữa con người với<br /> + Sự biến đổi: bao gồm biến đổi tự môi trường cũng như sự can thiệp của con<br /> thân của hệ sinh thái tự nhiên (theo quy luật người vào môi trường, mang đến cho đô thị<br /> tự nhiên) và sự biến đổi do các tác động của mức độ tương tác cao hơn và có ý nghĩa sâu<br /> con người. sắc hơn, đó là sự bền vững [3]. Về cơ bản có<br /> + Nguyên tắc hướng đến: đảm bảo sự 2 hệ thống tác động tới đô thị:<br /> cân bằng sinh thái trong từng phân hệ, đảm + Hệ thống cân bằng là những hệ thống<br /> bảo chất lượng cuộc sống và chú trọng về cân bằng về động lực. Những hệ thống này<br /> tính hệ thống - gắn kết trong một tổng thể cấu được sắp đặt trật tự thống nhất với sự kết hợp<br /> trúc sinh thái hài hòa. rất nhiều đặc tính. Trong hệ thống cân bằng,<br /> + Tính gắn kết: nói đến sự gắn kết các những hoạt động trước đó đã tạo nên quá<br /> yếu tố (tự nhiên, nhân tạo, các hoạt động trình hồi tiếp tích cực.<br /> kinh tế xã hội) và quy luật gắn kết để tạo Quá trình này đồng thời tiến hóa một<br /> thành cấu trúc (không gian), xem xét ở quy cách chậm chạp thông qua tương tác ngày<br /> mô nhỏ (cấu trúc thành phần) đến quy mô lớn giữa các bộ phận.<br /> (cấu trúc đô thị). Sự gắn kết này luôn biến + Hệ thống tự tiêu hủy là những hệ<br /> đổi theo thời gian trong trạng thái cân bằng thống hoàn toàn tự phát, biến đổi nhanh và<br /> động, có xu hướng hình thành cấu trúc mới. không ổn định. Bên trong hệ thống này, hậu<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 26, tháng 1/2018 93<br /> quả do những quá trình của các hệ thống nhu cầu con người hướng đến mục tiêu phát<br /> trước đó gây nên quá trình hồi tiếp tiêu cực, triển bền vững đô thị.<br /> cùng với những xung đột và sức ép bên trong Tác giả đề xuất 7 nguyên tắc đóng vai<br /> và bên ngoài. trò hướng dẫn tổng quát trong tổ chức đô thị<br /> Trên quan điểm tiếp cận hệ thống, tổ thông minh như sau:<br /> chức đô thị sinh thái dựa trên các nguyên tắc Nguyên tắc 1: Gìn giữ sự đa dạng<br /> cơ bản: sinh học<br /> Thứ nhất, bảo vệ tài nguyên và môi Các hệ sinh thái đạt được sự ổn định<br /> trường phải dựa trên cơ sở nền tảng của hệ và khả năng hồi phục thông qua các mạng<br /> sinh thái, nghĩa là không quản lý đơn lẻ lưới sinh thái đa dạng và phức tạp. Sự đa<br /> một thành phần nào mà tiếp cận dựa trên<br /> dạng sinh học càng cao thì các hệ sinh thái<br /> tính đặc thù của từng hệ sinh thái để đảm<br /> càng ổn định. Sự đa dạng sinh thái của đô<br /> bảo sự liên kết và cân đối hài hòa của các<br /> thị phải được đảm bảo với các hành lang cư<br /> thành phần tự nhiên trong hệ sinh thái vốn<br /> trú tự nhiên, nuôi dưỡng sự đa dạng sinh học<br /> có của nó, không phá vỡ thành phần cấu<br /> và đem lại sự tiếp cận dễ dàng với thiên<br /> trúc của hệ sinh thái.<br /> nhiên để nghỉ ngơi giải trí. Ngoài ra, đa<br /> Thứ hai, trong quản lý đối với bảo vệ dạng sinh thái đô thị góp phần tạo ra sức<br /> tŕi nguyęn vŕ môi trýờng so với trýớc đây<br /> sống cảnh quan đô thị, gìn giữ và phát huy<br /> giữa cách nhìn nhận quản lý truyền thống với<br /> đa dạng văn hóa.<br /> cách nhìn nhận quản lý mới đối với hệ sinh<br /> Nguyên tắc 2: Hài hòa với các chu<br /> thái cần phải được nhìn nhận lại một cách<br /> khoa học và tổng hợp. trình của tự nhiên<br /> <br /> Thứ ba, xác định lại quan điểm từ Thiết kế đô thị sinh thái hài hòa với<br /> trước đến nay luôn đề cao đối với con người các nguyên tắc của tự nhiên nghĩa là luôn<br /> trong hệ thống tự nhiên dẫn đến tàn phá thiên coi trọng tự nhiên, bảo tồn các nguồn tài<br /> nhiên. Do đó phải coi con người như là thành nguyên và giảm thiểu ô nhiễm thông qua<br /> phần quan trọng của tự nhiên để điều chỉnh các nội dung: cân đối giữa đầu vào (tài<br /> hành vi của mình. nguyên, năng lượng, thực phẩm) và đầu ra<br /> Thứ tư, chú trọng tới đạo đức, khơi dậy (chất thải, sản phẩm công nghiệp, dịch vụ).<br /> cái “tâm” của con người đối với thiên nhiên. Bên cạnh đó, cần phải tiếp cận các chu<br /> Ngoài ra cần phải lượng giá được tài sản của trình sinh thái đô thị để tìm ra biện pháp<br /> thiên nhiên để có sự so sánh giữa các phương tạo ra “cơ chế tự điều chỉnh” hoặc “điều<br /> án khai thác [4]. chỉnh có điều kiện” một cách hợp lí nhất,<br /> thay đổi cách sống đô thị và cách sản xuất<br /> 4. ĐỀ XUẤT NGUYÊN TẮC PHÁT để làm sao cho các dòng vật chất, nguyên<br /> TRIỂN ĐÔ THỊ SINH THÁI Ở VIỆT NAM liệu, năng lượng diễn ra trong chu trình<br /> Đô thị sinh thái nhằm tạo lập môi khép kín. Cuối cùng cần sử dụng nguyên<br /> trường sống đô thị trong đó môi trường nhân vật liệu cho phù hợp với mục đích sử dụng<br /> tạo hài hòa với môi trường tự nhiên, đáp ứng của con người, tái tạo nguồn tài nguyên<br /> <br /> 94 TRƢỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG<br /> cũng như kết hợp kiến thức, kỹ thuật mới tài nguyên thiên nhiên. Bên cạnh đó, giải pháp<br /> vào các quá trình thiết kế. quy hoạch, mô hình hình thái không gian cảnh<br /> Nguyên tắc 3: Đảm bảo tính gắn kết quan đô thị được lựa chọn trên cơ sở phân tích<br /> giữa các nhân tố cảnh quan sự phù hợp với các nhân tố môi trường.<br /> Tính gắn kết là nói đến sự gắn kết giữa Nguyên tắc 5: Tăng cường kết nối<br /> các yếu tố tự nhiên, yếu tố nhân tạo, các hoạt không gian cảnh quan bằng các giải pháp<br /> động đô thị và quy luật gắn kết để tạo thành giao thông “xanh”<br /> không gian cảnh quan đô thị. Bố trí quy hoạch và xác định quy mô<br /> Sự gắn kết này luôn biến đổi theo các khu chức năng cảnh quan đô thị (nhà ở,<br /> thời gian trong trạng thái cân bằng động, khu làm việc, khu dịch vụ, nơi vui chơi giải<br /> có xu hướng hình thành cấu trúc mới. Tổ trí...) hợp lý để con người giảm bớt đi lại<br /> chức đô thị sinh thái với mục đích là bằng phương tiện cơ giới, tạo điều kiện<br /> không ngừng nâng cao chất lượng sống đô thuận lợi để đi bộ và xe đạp. Giao thông và<br /> thị nhưng không phá vỡ cấu trúc cảnh vận tải cần hạn chế bằng cách cung cấp<br /> quan tự nhiên. Các yếu tố tự nhiên là nhân lương thực và hàng hóa chủ yếu nằm trong<br /> tố đóng vai trò tạo lập không gian cảnh phạm vi đô thị hoặc các vùng lân cận, ưu<br /> quan đô thị. Do đó, đô thị luôn lấy yếu tố tiên phát triển hệ thống giao thông công<br /> tự nhiên làm chủ đạo, các yếu tố nhân tạo cộng sử dụng năng lượng thân thiện với<br /> được tạo ra nhất thiết phải gắn kết một môi trường.<br /> cách hài hòa, không lấn át hay đánh mất Nguyên tắc 6: Duy trì và phát triển<br /> giá trị đặc trưng cảnh quan tự nhiên trên hành lang xanh, mảng xanh và hồ điều hòa<br /> cơ sở các nguyên tắc thẩm mỹ, chú trọng trong đô thị<br /> tính nguyên vẹn của hệ thống vốn là một Tổ chức đô thị sinh thái chú trọng tỉ<br /> cấu trúc hoàn chỉnh. lệ diện tích cây xanh cao, hình thành các<br /> Nguyên tắc 4: Phát triển đô thị phù mảng xanh, bãi cỏ bờ sông, khu cây xanh<br /> hợp với “ngưỡng” sinh thái môi trường cách ly giữa khu dân cư và công nghiệp, hệ<br /> Mỗi môi trường sinh thái chỉ thích ứng thống hành lang xanh kết nối các khu vực<br /> với một giới hạn tác động nhất định, đặc biệt cảnh quan. Tăng cường cây xanh trên các<br /> là sự can thiệp của con người. Sự tăng hay trục lộ giao thông để tạo bóng mát, ngăn<br /> giảm cường độ tác động ra ngoài giới hạn chặn tiếng ồn, bụi và tăng cường trao đổi<br /> thích hợp của hệ sinh thái sẽ tác động đến chất ôxy. Diện tích mặt nước (ao, hồ, sông,<br /> lượng môi trường và khả năng tồn tại sinh vật. rạch) cân đối với diện tích dân số đô thị để<br /> Khi cường độ tác động tới ngưỡng cao nhất tạo cảnh quan môi trường và khí hậu mát<br /> hoặc thấp nhất so với khả năng chịu đựng của mẻ. Chú trọng tổ chức các hồ điều hòa nơi<br /> môi trường sẽ dẫn đến nguy cơ bị hủy hoại. có nguy cơ ngập lụt để hạn chế ngập úng<br /> Trước hết, quy mô dân số và phát triển kinh tế trong các điều kiện thiên nhiên bất lợi.<br /> - xã hội của đô thị cần được giữ ở mức phù Nguyên tắc 7: Lựa chọn cơ cấu phát<br /> hợp với khả năng “chịu tải” của môi trường và triển ưu tiên mô hình kinh tế “xanh”<br /> <br /> TẠP CHÍ KHOA HỌC, Số 26, tháng 1/2018 95<br />  Tăng cường các mô hình kinh tế đô thị 5. KẾT LUẬN<br /> theo hướng sinh thái, tập trung sức lao động Phát triển đô thị sinh thái tại Việt Nam,<br /> và công nghệ mới thay vì tập trung sử dụng cảnh quan tự nhiên cần được chú trọng và có<br /> nguyên liệu, năng lượng và nước, nhằm duy vai trò quyết định hình thái đô thị. Hình ảnh<br /> trì việc làm thường xuyên và giảm thiểu yếu tố cảnh quan thiên nhiên luôn hiện diện<br /> nguyên liệu sử dụng. và đã trở thành nhân tố quan trọng trong quá<br /> Công nghiệp của đô thị sẽ sản xuất trình hình thành cảnh quan các đô thị tại Việt<br /> ra các sản phẩm hàng hóa có thể tái sử Nam. Tổ chức đô thị sinh thái cần phải giải<br /> dụng, tái sản xuất và tái sinh. Các quy quyết mối quan hệ hài hòa giữa các nhân tố<br /> trình công nghiệp bao gồm cả việc tái sử tự nhiên và nhân tạo, chính nhân tố tự nhiên<br /> dụng các sản phẩm phụ và giảm thiểu sự góp phần quan trọng tạo lập giá trị bản sắc<br /> vận chuyển hàng hóa. cho đô thị.<br /> <br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Lê Huy Bá - Lâm Minh Triết (2005), Sinh thái môi trường học cơ bản, Nhà Xuất bản Đại<br /> học Quốc gia TP Hồ Chí Minh Hồ Chí Minh.<br /> 2. Lê Hồng Kế (1989), “Đề cập bước đầu đến sinh thái trong quá trình quy hoạch và xây<br /> dựng điểm dân cư Việt Nam”, Luận án PTS.<br /> 3. John L. Motloch (1975), “Introduction to Landscape Design, ASLA”<br /> 4. Nguyễn Thế Chinh (2012), „Kinh nghiệm quốc tế trong công tác bảo vệ tài nguyên môi<br /> trường‟, Viện chiến lược chính sách tài nguyên, http://isponre.gov.vn,<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 96 TRƢỜNG ĐẠI HỌC HẢI PHÒNG<br />