Nhan đề tác phẩm văn học Pháp và phương pháp chuyển dịch sang tiếng Việt

dịch thuật v<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NHAN ĐỀ TÁC PHẨM VĂN HỌC PHÁP<br /> VÀ PHƯƠNG PHÁP CHUYỂN DỊCH<br /> SANG TIẾNG VIỆT<br /> NGUYỄN THU HÒA*, VŨ ANH BA**<br /> *<br /> Học viện Khoa học Quân sự,  hoa.nguyen26178@gmail.com<br /> **<br /> Học viện Khoa học Quân sự,  vuanhba1161982@gmail.com<br /> Ngày nhận bài: 22/3/2019; ngày sửa chữa: 09/4/2019; ngày duyệt đăng: 15/5/2019<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Nhan đề là yếu tố không thể tách rời của một tác phẩm văn học, giúp người đọc tiếp cận tác phẩm<br /> một cách nhanh chóng trên nhiều bình diện khác nhau. Cách đặt nhan đề thể hiện khả năng sáng<br /> tạo, ý đồ, tình cảm của mỗi tác giả. Trên thực tế, việc giải mã và chuyển dịch nhan đề tác phẩm<br /> văn học nói chung, nhan đề tác phẩm văn học Pháp nói riêng sang tiếng Việt tưởng chừng đơn<br /> giản song thường đặt ra những vấn đề khó khăn cho dịch giả, những nhà nghiên cứu ngôn ngữ, có<br /> khi còn là tâm điểm gây tranh luận. Trong khuôn khổ bài báo, chúng tôi sẽ trình bày những nét đặc<br /> trưng của nhan đề tác phẩm văn học, nghiên cứu và chia sẻ cảm nhận về những cách chuyển dịch<br /> nhan đề một số tác phẩm văn học Pháp sang tiếng Việt. Hy vọng ít nhiều hữu ích cho các giảng<br /> viên tiếng Pháp nói chung, giảng viên dạy bộ môn văn học Pháp nói riêng cũng như các bạn học<br /> viên, sinh viên học tiếng Pháp trong quá trình tiếp cận ngôn ngữ và văn học Pháp.<br /> Từ khóa: nhan đề, tác phẩm văn học Pháp, chuyển dịch, tiếng Việt<br /> <br /> <br /> <br /> 1. ĐẶT VẤN ĐỀ gần như có chung một cách chuyển dịch sang tiếng<br /> Việt (cho dù được tái bản, được một dịch giả khác<br /> Trong xu thế toàn cầu hóa, giao lưu, hợp tác dịch lại) trong khi một số nhan đề có thể có nhiều<br /> trên các lĩnh vực phát triển mạnh mẽ, văn học cách chuyển dịch khác nhau; mức độ Tín, Đạt,<br /> nước ngoài được du nhập ngày càng nhiều vào<br /> Nhã cũng khác nhau? Sự khác biệt trong những<br /> Việt Nam. Độc giả Việt Nam đã từng rất quen<br /> cách chuyển dịch đó nói lên điều gì? Ý đồ của dịch<br /> thuộc với những bài thơ ngụ ngôn của La Fontaine,<br /> giả và những ấn tượng mà các nhan đề dịch đem<br /> tiểu thuyết của Victor Hugo hay Balzac tiếp tục<br /> chào đón những ấn phẩm dịch các tác phẩm của lại cho độc giả như thế nào? Những yếu tố nào gây<br /> những nhà văn đương đại nổi tiếng của Pháp như khó khăn cho dịch giả và người học tiếng Pháp khi<br /> Guillaume Musso, Marc Levy… Dịch văn học nghiên cứu và chuyển dịch nhan đề một tác phẩm<br /> ngày càng phát triển ở Việt Nam song cũng đặt ra văn học Pháp sang tiếng Việt? Những trăn trở đó là<br /> không ít vấn đề suy ngẫm không chỉ đối với dịch nguồn động lực để chúng tôi mạnh dạn khám phá<br /> giả, nhà nghiên cứu ngôn ngữ mà ngay cả các độc khu vườn muôn màu của dịch văn học nói chung<br /> giả Việt Nam. Tại sao có những nhan đề tác phẩm và dịch nhan đề tác phẩm văn học Pháp nói riêng.<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 20 (7/2019) 63<br /> v Dịch thuật<br /> <br /> <br /> 2. KHÁI QUÁT CHUNG VỀ NHAN ĐỀ Theo Tehrani và Raissonssadati (1974, tr.87-88)<br /> TÁC PHẨM VĂN HỌC nhan đề có ba chức năng chính, bao gồm: chức<br /> năng gọi tên (fonction appellative), chức năng<br /> 2.1. Khái niệm tham chiếu (fonction référentielle) và chức năng<br /> thu hút độc giả (fonction séductive). Genette<br /> Đại từ điển tiếng Việt (Nguyễn Như Ý, 2008,<br /> (1987, tr.96) bổ sung thêm chức năng hàm ngôn<br /> tr.1149) đưa ra một định nghĩa ngắn gọn cho nhan<br /> (fonction connotative).<br /> đề: “tên đặt cho cuốn sách hoặc bài viết”.<br /> - Chức năng gọi tên (fonction appellative):<br /> Theo Từ điển Hachette (Mauffrey A., Cohen I,<br /> Đây là chức năng đầu tiên của nhan đề, cho phép<br /> 1987, tr.173), nhan đề là một phát biểu dùng để gọi nhận diện một tác phẩm văn học và phân biệt nó<br /> tên một văn bản và thường gợi mở nội dung của văn với các tác phẩm văn học khác. Nhan đề những<br /> bản (“énoncé servant à nommer un texte, et qui, tác phẩm văn học lớn có sức sống mãnh liệt trong<br /> le plus souvent, évoque le contenu de celui-ci”). lòng độc giả, nhiều trường hợp độc giả nhớ tên tác<br /> phẩm hơn tên tác giả.<br /> Tehrani và Raissonssadati (1974, tr.84) cho<br /> rằng, nhan đề là một tập hợp ngữ đoạn được liên - Chức năng tham chiếu (fonction référentielle)<br /> kết chặt chẽ và trả lời cho một số câu hỏi nhằm hay chức năng thông tin (fonction informative):<br /> hỗ trợ quá trình đọc hiểu và định hướng cho độc Đây là chức năng phổ biến của nhan đề, đặc biệt<br /> giả (“… le titre comme un ensemble de syntagmes là với những nhan đề rõ ràng, mang tính miêu<br /> étalés les uns sur les autres, répondant à un tả. Chức năng tham chiếu của nhan đề cho phép<br /> certain nombre de questions, qui facilite la lecture người đọc có những thông tin ban đầu xoay quanh<br /> et guide le lecteur”). Eco (1985) thì cho rằng mỗi tác phẩm. Ví dụ:<br /> nhan đề là một chiếc chìa khóa giải mã (“clef<br /> interprétative”). + về thể loại: Ode à Cassandre (Pierre de<br /> Ronsard), Essais (Montaigne)…<br /> Từ các quan điểm đó có thể hiểu rằng, nhan<br /> đề tác phẩm văn học là đầu đề, là tên của một + về sự kiện hoặc nội dung chính: Cinq<br /> tác phẩm văn học, thường do người viết (tác giả) semaines en ballon (Jules Verne), Le dernier jour<br /> đặt ra. Nhan đề có thể coi như gương mặt của tác d’un condamné (Victor Hugo), À la recherche du<br /> phẩm, là cái nổi bật nhất để phân biệt tác phẩm này temps perdu (Marcel Proust)…<br /> với tác phẩm khác. Việc đặt tên cho“đứa con tinh<br /> + về địa điểm: Autour de la Lune (Jules Verne),<br /> thần”của mình, luôn khiến các nhà văn trăn trở bởi<br /> Aux champs (Guy de Maupassant), L’archipel de<br /> cái tên là nơi gửi gắm rất nhiều thông điệp và tình<br /> la Manche (Victor Hugo), Le Lac (Lamartine)…<br /> cảm của tác giả. Chúng tôi nhìn nhận nhan đề tác<br /> phẩm văn học với tư cách là một yếu tố tiếp cận tác + về thời gian: L’Été (Albert Camus), Demain<br /> phẩm đầu tiên, một tín hiệu nghệ thuật có vai trò dès l’aube (Victor Hugo)…<br /> định hướng và hỗ trợ quá trình đọc hiểu của độc giả.<br /> Vì lẽ đó, chúng tôi không nghiên cứu các tác phẩm + về nhân vật chính hoặc đối tượng chính<br /> văn học được đặt theo kiểu vô đề (khuyết danh). trong tác phẩm: Le bossu de Notre-Dame (Victor<br /> Hugo), L’homme qui rit (Honoré de Balzac), La<br /> 2.2. Chức năng của nhan đề tác phẩm văn học main écorchée (Guy de Maupassant), Les Rougon-<br /> Macquart (Émile Zola), L’homme révolté (Albert<br /> Nhan đề có ý nghĩa rất quan trọng trong quá Camus), Les yeux d’Elsa (Louis Aragon)…<br /> trình tìm hiểu và cảm thụ một tác phẩm văn học.<br /> Mỗi nhan đề thường đảm nhiệm nhiều chức năng. + về cảm xúc: Illusions perdues (Honoré de<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 64 Số 20 (7/2019)<br />  dịch thuật v<br /> <br /> <br /> <br /> Balzac), La joie de vivre (Émile Zola), La douleur đặt tên cho tác phẩm của mình. Nhan đề tác phẩm<br /> (Marguerite Duras)… văn học có thể là một danh từ hoặc một ngữ danh từ;<br /> có thể là danh từ riêng, danh từ chung, danh từ cụ<br /> - Chức năng hàm ngôn (fonction connotative): thể, danh từ trừu tượng. Nhiều tác giả có xu hướng<br /> Thường một nhan đề có mối quan hệ ẩn dụ với sử dụng danh từ riêng chỉ tên nhân vật chính, tên<br /> đối tượng của tác phẩm (nhan đề hàm ẩn) sẽ mang địa danh quan trọng để đặt tên cho tác phẩm của<br /> chức năng hàm ngôn, nhất là với những lối diễn mình như: Don Juan (Molière), Madame Bovary<br /> đạt quen thuộc hoặc những nghĩa mở rộng về văn<br /> (Flaubert), Eugénie Grandet (Honoré de Balzac),<br /> hóa. Ví dụ tiểu thuyết Le mythe de Sisyphe của<br /> Le pont Mirabeau (Lamartine), Notre-Dame de<br /> Albert Camus liên quan đến huyền thoại Hy Lạp<br /> Paris (Victor Hugo)…<br /> hay nhan đề bài thơ Le dormeur du val của Arthur<br /> Rimbaud gợi lên mối quan hệ ẩn dụ giữa hình ảnh Nếu là danh từ chung thì thường để chỉ nghề<br /> một người trai trẻ đang ngủ say trong thung lũng nghiệp, xuất thân, ngoại hình, tính cách hoặc<br /> với đối tượng được nói đến chính xác trong bài thơ<br /> mối quan hệ, vị thế của nhân vật chính như: Les<br /> là một người lính đã hy sinh, từ đó cho thấy tình<br /> travailleurs de la mer (Victor Hugo), Les Indes<br /> cảm và thông điệp của tác giả gửi gắm qua nhan đề.<br /> noires (Jules Verne), Le bossu de Notre-Dame<br /> - Chức năng thu hút độc giả (fonction séductive): (Victor Hugo), L’avare (Molière), L’amant<br /> Ngoài những chức năng cơ bản trên, nhan đề còn (Marguerite Duras), Le Député d’Arcis (Honoré<br /> có chức năng thu hút sự quan tâm của độc giả. de Balzac)… Không ít trường hợp nhan đề là danh<br /> Nhiều nhan đề thoạt nhìn thấy, nghe thấy, chúng từ chung chỉ một đối tượng, một sự kiện hoặc một<br /> ta đã hiếu kỳ muốn tìm đọc tác phẩm trong khi cảm xúc nổi bật: La peau de chagrin (Honoré<br /> có những nhan đề không hề gây ấn tượng với độc de Balzac), Automne (Paul Verlaine), Voyage au<br /> giả. Không ít tác phẩm bán chạy, dễ đến với công centre de la Terre (Jules Verne), Les châtiments<br /> chúng cũng một phần nhờ vào nhan đề tác phẩm. (Victor Hugo), La chute (Émile Zola), La douleur<br /> (Marguerite Duras)…<br /> 2.3. Đặc điểm cấu tạo của nhan đề tác phẩm<br /> văn học Chúng ta cũng biết đến những nhan đề được<br /> Xét về cấu tạo hay về mặt hình thái, chúng ta cấu tạo từ tính từ [(Fort comme la mort (Guy<br /> nhận thấy nhan đề tác phẩm văn học có thể là một de Maupassant), Modeste Mignon (Honoré<br /> từ, một ngữ, một mệnh đề hoặc một câu và độ dài de Balzac)]; từ động từ nguyên thể [Écrire<br /> ngắn cũng khác nhau. (Marguerite Duras), Fendre l’armure (Anna<br /> Gavalda), Vous revoir (Levy)]; từ trạng từ hoặc<br /> Trường hợp nhan đề là một mệnh đề hay một phó từ [Parallèlement (Paul Verlaine), Demain<br /> câu, có thể kể đến một số tác phẩm sau: Tous les (Guillaume Musso)]; từ đại từ [Lui?(Guy de<br /> hommes sont mortels (Simone de Beauvoir); Il Maupassant), Ceux qui savent comprendront<br /> pleure dans mon cœur (Paul Verlaine); Si c’était (Anna Gavalda), Elle et lui (Marc Levy)] hoặc<br /> à refaire, Et si c’était vrai…, Où es-tu? (Marc từ giới từ [Sans dessus dessous, De la Terre à la<br /> Levy); Parce que je t’aime (Guillaume Musso);<br /> Lune (Jules Verne); En famille, Sur l’eau (Guy de<br /> Je voudrais que quelqu’un m’attende quelque<br /> Maupassant)], thậm chí cả thán từ [Ah! Ernesto<br /> part, Ensemble, c’est tout hay Je l’aimais (Anna<br /> (Marguerite Duras)]. Bên cạnh đó, không hiếm<br /> Gavalda), Un cirque passe (Patrick Modiano)…<br /> trường hợp nhan đề tác phẩm là những con số: Le<br /> Khi nhan đề là một từ hoặc một ngữ, các từ loại quatorze Juillet (Romain Roland), Cinq semaines<br /> cấu thành nên nhan đề rất đa dạng; trong đó, danh en ballon, Vingt mille lieues sous les mers (Jules<br /> từ là từ loại được các tác giả sử dụng nhiều nhất để Verne), Quatrevingt-treize (Victor Hugo)…<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 20 (7/2019) 65<br /> v Dịch thuật<br /> <br /> <br /> Tóm lại, cách đặt tên cho tác phẩm văn học rất (André Breton), Le rouge et le noir (Stendhal),<br /> phong phú, thể hiện phong cách, ý đồ của mỗi tác Le dormeur du val (Arthur Rimbaud), La nausée<br /> giả. Người thích dài, người thích ngắn, người thích (Jean-Paul Sartres), L’endroit et l’envers (Albert<br /> gây ấn tượng, người thích che giấu ý đồ: Trong Camus)…<br /> khi Balzac, nhà văn hiện thực Pháp nổi tiếng của<br /> thế kỷ XIX, được biết đến qua những tiểu thuyết Như vậy, có thể phân biệt ngắn gọn sự khác<br /> có nhan đề ngắn gọn, rõ ràng và thường liên quan nhau giữa nhan đề tường minh và nhan đề hàm ẩn<br /> đến nhân vật chính trong truyện nhằm tái hiện nằm ở tính cụ thể, tường minh hay tính trừu tượng<br /> những cảnh đời khác nhau trong một “Tấn trò đời” của nội dung mà mỗi loại nhan đề đem đến cho<br /> (La Comédie humaine) thì tiểu thuyết gia đương người đọc. Thông thường, khi đọc nhan đề tường<br /> đại Marc Levy lại thiên về những nhan đề dài và minh, người đọc có thể hiểu ngay và hiểu chính<br /> thường liên quan đến ngôi thứ ba chung chung nào xác thông tin được đề cập còn với nhan đề hàm ẩn<br /> đó. Nhan đề không chỉ thể hiện phong cách riêng thì thường phải đọc tác phẩm, thậm chí đọc toàn bộ<br /> của từng tác giả mà còn mang dấu ấn thời đại. tác phẩm mới có thể tìm được mối liên hệ giữa nội<br /> Chẳng hạn, với các tác phẩm thế kỷ XVII, XIX, dung tác phẩm với nhan đề. Tuy nhiên, việc phân<br /> nhan đề thường là danh từ hoặc ngữ danh từ, có loại thành nhan đề tường minh và nhan đề hàm ẩn<br /> quan hệ mật thiết với nội dung của tác phẩm trong không phải lúc nào thuần nhất: điều này phụ thuộc<br /> khi các tác giả thế kỷ XX, XXI lại có nhiều cách một phần vào khả năng cảm thụ của độc giả, một<br /> đặt nhan đề táo bạo hơn và một số tác giả có xu phần vào những lớp nghĩa mà một số nhan đề có<br /> hướng đặt nhan đề theo kiểu mệnh đề hoặc câu, thể thâu đựng trong nó.<br /> mang ý nghĩa hàm ẩn sâu sắc.<br /> 3. DỊCH NHAN ĐỀ TÁC PHẨM VĂN HỌC<br /> 2.4. Phân loại nhan đề tác phẩm văn học PHÁP SANG TIẾNG VIỆT<br /> <br /> Tehrani và Raissonssadati (1974, tr.87-88) 3.1. Một số vấn đề liên quan đến dịch nhan<br /> phân loại nhan đề tác phẩm văn học thành nhan đề đề tác phẩm văn học Pháp sang tiếng Việt<br /> tường minh (titres explicites) và nhan đề hàm ẩn<br /> (titres implicites). Theo Nida và Charles (1974), dịch thuật là tái<br /> tạo lại trong ngôn ngữ tiếp nhận (receptor language)<br /> Nhan đề tường minh (titres explicites) là những sự tương đương tự nhiên và sát với thông điệp của<br /> nhan đề có mối quan hệ chặt chẽ với nội dung của ngôn ngữ nguồn (source language), trước hết là về<br /> tác phẩm, có thể hiểu ngay và được hiểu mạch nghĩa (meaning) và sau đó là phong cách (style).<br /> lạc, ví dụ: Le père Goriot (Honoré de Balzac), Dịch văn học cũng vậy và được biết đến là một<br /> L’invité (Simone de Beauvoir), Mon ami (Guy de lĩnh vực đặc thù, khó khăn, đòi hỏi nhiều thời gian,<br /> Maupassant), Les misérables (Victor Hugo), Le công sức, phải qua nhiều khâu, nhiều bước để có<br /> docteur Pascal (Émile Zola), Vingt mille lieues được một bản dịch được độc giả tiếp nhận tích cực.<br /> sous les mers (Jules Verne)...<br /> Dịch giả Trần Đình Hiến, người từng chia sẻ<br /> Trái lại, nhan đề hàm ẩn (titres implicites) mất ba tháng để lựa ra cái tên Báu vật của đời cho<br /> không có mối quan hệ tường minh với nội dung bản dịch của nhà văn Trung Quốc Mạc Ngôn (giải<br /> tác phẩm, thường gây khó hiểu (có khi còn gây Nobel Văn học năm 2012) mà không dừng lại ở vẻ<br /> hiểu lầm) và khó giải thích cho người đọc bởi việc đẹp phồn thực của người phụ nữ như cái tên trong<br /> sử dụng các biện pháp tu từ như so sánh, ẩn dụ, nguyên gốc là Phong nhũ phì đồn, đã khái quát các<br /> lối nói ám chỉ, thậm chí nói ngược… Chúng ta có bước chuyển dịch một văn bản văn học bằng tiếng<br /> thể kể ra một số nhan đề loại này như: La peau nước ngoài như sau: Từ văn bản (bao gồm văn hóa<br /> de chagrin (Honoré de Balzac), Le crève-cœur trong nguyên tác) → người dịch → văn bản do<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 66 Số 20 (7/2019)<br />  dịch thuật v<br /> <br /> <br /> <br /> người dịch tạo dựng (bao gồm nội hàm văn hóa qua một phương pháp dịch hiệu quả nhất nhằm chuyển<br /> lăng kính người dịch) → văn bản người dịch công tải rõ nét thông điệp của tác phẩm và tác giả. Trong<br /> bố (bao gồm nội hàm văn hóa mà người dịch có phạm vi nghiên cứu, chúng tôi chỉ tập trung vào<br /> thể công bố) → sự tiếp nhận của độc giả (bao gồm một số phương pháp phổ biến và phù hợp với dịch<br /> nội hàm văn hóa qua lăng kính của người dịch). nhan đề tác phẩm văn học Pháp sang tiếng Việt.<br /> <br /> Rõ ràng dịch văn học không chỉ liên quan đến 3.2. Phương pháp dịch nhan đề tác phẩm<br /> hai ngôn ngữ mà cao hơn nữa ở đó là sự giao lưu văn học Pháp sang tiếng Việt<br /> liên văn hóa. Dịch văn học cũng được hiểu là một<br /> hoạt động nghệ thuật đòi hỏi cao đối với dịch giả 3.2.1. Dịch vay mượn (Emprunt)<br /> cũng như sản phẩm dịch của họ. Một nhan đề tác<br /> Đây là phương pháp dịch đơn giản nhất, dịch<br /> phẩm văn học nước ngoài nói chung và văn học<br /> mà không dịch, bằng cách giữ nguyên một từ hoặc<br /> Pháp nói riêng được chuyển dịch sang tiếng Việt<br /> một cách diễn đạt của ngôn ngữ gốc sang ngôn<br /> đương nhiên cũng phải tuân thủ quy trình trên và<br /> ngữ đích và thường được sử dụng khi không có từ<br /> sản phẩm đó thực chất là quá trình xử lý, kết hợp<br /> tương đương trong ngôn ngữ đích hoặc với những<br /> hài hòa các yếu tố: nguyên văn + bối cảnh văn hóa<br /> từ mới (néologisme) và từ đặc biệt thông dụng.<br /> trong nguyên văn + dịch văn + bối cảnh văn hóa<br /> trong dịch văn + khí chất, phong cách của tác giả Trong dịch nhan đề tác phẩm văn học Pháp<br /> nguyên tác + khí chất, phong cách dịch giả. Một sang tiếng Việt, phương pháp này thường được<br /> sản phẩm dịch văn học nói chung, dịch nhan đề tác sử dụng cho các danh từ chỉ tên riêng, dưới hai<br /> phẩm văn học nói riêng cần đạt đủ ba tiêu chí Tín hình thức: Trước kia, các dịch giả có xu hướng vay<br /> - Đạt - Nhã, thể hiện được ý đồ nghệ thuật của tác mượn từ nhưng biến tấu cách viết phù hợp với đặc<br /> giả và có sức thu hút với độc giả. trưng ngôn ngữ của tiếng Việt: Bố của Xi-mông (Le<br /> papa de Simon, Guy de Maupassant), Người chị<br /> Chúng tôi nhận thấy, khi dịch một tác phẩm họ Bét-tơ (La cousine Bette, Honoré de Balzac),<br /> văn học Pháp, bao gồm cả nhan đề tác phẩm, dịch Ơgiêni Grăng đê (Eugénie Grandet, Honoré de<br /> giả hoặc người nghiên cứu ngôn ngữ có thể phải Balzac), Bá tước Môngtơ Crixtô (Le comte de<br /> đối mặt với những khó khăn, trở ngại như: thiếu Monte Cristo, Alexandre Dumas), Đôi mắt En-xa<br /> kiến thức về tiếng Pháp và tiếng Việt; thiếu kiến (Les yeux d’Elsa, Louis Aragon… Tuy nhiên, hiện<br /> thức văn hóa liên quan cả hai nền văn hóa Việt nay, đa số là vay mượn nguyên bản từ gốc tiếng<br /> Nam và Pháp; sự khác biệt về ngôn ngữ giữa tiếng Pháp: Chú bé thành Paris (Victor Hugo), Bác sỹ<br /> Pháp và tiếng Việt cũng như khác biệt về văn hóa, Pascal (Le docteur Pascal, Émile Zola), Oscar và<br /> thói quen ngôn ngữ, thị hiếu đọc của hai dân tộc; Bà áo hồng (Eric Emmanuel Schmitt)... Những<br /> hiện tượng đồng nghĩa, đa nghĩa của tiếng Pháp và tác phẩm được tái bản, dịch mới cũng thường giữ<br /> tiếng Việt; phong cách đặt nhan đề theo lối chơi nguyên gốc các danh từ chỉ tên riêng như trong<br /> chữ, ám chỉ hay phản nhan đề của một số nhà văn tiếng Pháp: Bố của Simon, Bá tước Monte Cristo.<br /> Pháp... Có trường hợp người dịch hiểu rất rõ vấn Xu hướng này là hợp thời đại, cho phép đảm bảo<br /> đề của bản dịch song không phải lúc nào cũng có sự chính xác thông tin, đồng thời tái hiện được một<br /> thể tìm ra phương án tối ưu thỏa mãn mọi độc giả bối cảnh văn hóa cho văn bản thông qua cấp độ<br /> và đảm bảo tất cả các tiêu chí đối với dịch văn học. ngôn ngữ được sử dụng.<br /> Như chúng ta đã biết, phương pháp và kỹ thuật 3.2.2. Dịch sao chép (Calque) và dịch câu<br /> dịch rất phong phú, mỗi phương pháp chỉ có thể chữ (Traduction littérale)<br /> phát huy được hiệu quả tối đa khi được sử dụng<br /> đúng cách, đúng chỗ. Căn cứ vào từng nhan đề và Dịch sao chép (calque hay traduction mot à<br /> tác phẩm văn học cụ thể, dịch giả có thể lựa chọn mot trong tiếng Pháp, word-for-word trong tiếng<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 20 (7/2019) 67<br /> v Dịch thuật<br /> <br /> <br /> Anh) là cách dịch theo kiểu sao chép bản gốc - Quá trình dịch sao chép từ tiếng Pháp sang<br /> vay mượn và dịch. Đây là phương pháp dịch phổ tiếng Việt, người dịch có thể gặp một số vấn đề<br /> biến đối với nhan đề tác phẩm văn học từ tiếng liên quan chủ yếu đến hiện tượng đa nghĩa, đồng<br /> Pháp sang tiếng Việt, nhất là dạng đặc biệt của nó: nghĩa, đòi hỏi những kỹ thuật xử lý tinh tế.<br /> dịch câu chữ (traduction littérale), nghĩa là dịch sát<br /> từng từ, từng chữ, không thay đổi trật tự từ trong Trước hết liên quan đến từ đa nghĩa tiếng Pháp<br /> văn bản gốc. Ví dụ, các truyện ngắn Une vie, La (polysémie): Nghiên cứu tác phẩm L’Étranger của<br /> main écorchée, Fort comme la mort của Guy de Albert Camus, chúng ta cùng tìm hiểu nghĩa của từ<br /> Maupassant được dịch tương ứng thành Một cuộc étranger trong Từ điển Le Robert plus (Trouillez<br /> đời, Bàn tay bị lột da, Mạnh như cái chết (nhiều E., Le Fur D. 2007, tr.366-367):<br /> dịch giả, Nhà xuất bản Thời đại, 2011); Lê Đình<br /> Chí dịch nhan đề Le voleur d’ombres của Marc Étranger (adj):<br /> Levy sang tiếng Việt là Người trộm bóng (Nhà 1. qui est d’une autre nation<br /> xuất bản Hội Nhà văn, 2012); Dans le café de la 2. relatif aux rapports avec les autres nations<br /> jeunesse perdue được Trần Bạch Lan dịch thành 3. qui n’appartient pas à un groupe<br /> Ở quán cà phê của tuổi trẻ lạc lối (Nhà xuất bản 4. qui n’est pas naturel à/familier de (qqn)<br /> Văn học, 2014). 5. qui se tient à l’écart de (qqch) <br /> 6. qui ne fait pas partie de<br /> Trên thực tế, có những nhan đề tác phẩm văn<br /> học đòi hỏi người dịch phải trung thành tuyệt đối Étranger (n.m):<br /> với câu từ của bản gốc, bởi sự triệt tiêu một yếu tố<br /> ngôn ngữ nhỏ trong bản gốc có thể dẫn đến hiểu sai 1. personne dont la nationalité n’est pas celle<br /> ý đồ của tác giả. Trường hợp tiểu thuyết Le Rouge d’un pays donné<br /> et le Noir của Stendhal khi chuyển sang tiếng Việt 2. personne qui ne fait pas partie d’un groupe<br /> nếu phóng tác thành Đỏ đen theo phương pháp 3. personne inconnue<br /> collocation (sử dụng những cụm từ có xu hướng 4. pays étranger<br /> kết hợp với nhau tạo thành những ngữ cố định)<br /> có lẽ sẽ chỉ gợi ra một canh bạc cuộc đời (như Ở đây, nếu xem xét étranger là một danh từ và<br /> nhiều độc giả vẫn cảm nhận khi đọc tác phẩm) chứ dịch sang thành Người dưng như dịch giả Dương<br /> không thấy hết ý đồ nghệ thuật của tác giả khi đối Tường (Nhà xuất bản Văn học, Hà Nội, 1995) thì<br /> chọi giữa đỏ và đen, giữa vận may và vận rủi, giữa thật sự chưa chuyển tải đúng thông điệp của tác<br /> cái thiện và cái ác. Vì lẽ đó, nhà văn đã quyết định giả về nhân vật Meursault, bởi nhân vật này không<br /> đổi tên tác phẩm thành Le Rouge et le Noir sau phải là người lạ, người dưng, người không quen<br /> nhiều ngày đề tên trên bản thảo là Julien (tên nhân biết mà là một người xa lạ, khác biệt với mọi người<br /> vật chính). Ở đây, dịch giả Đoàn Phú Tứ đã chuyển trong cách cư xử và hành động. Như vậy, étranger<br /> sát nghĩa Le Rouge et le Noir sang tiếng Việt là Đỏ thực chất là một tính từ được sử dụng như một<br /> và đen (bản in lần thứ 6, Nhà xuất bản Văn học, danh từ nhằm khắc họa tính cách nhân vật. Những<br /> 1998). Tương tự như vậy, Trần Thiện Đạo dịch bản dịch sang tiếng Việt thành Người xa lạ của Võ<br /> cuốn L’endroit et l’envers của Albert Camus thành Lang (Nhà xuất bản Thời đại mới, 1965), Thanh<br /> Bề mặt và bề trái (Nhà xuất bản Giao điểm, 1967). Thư (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 2017) và Kẻ xa<br /> Tuy nhiên, theo chúng tôi, trường hợp này, phương lạ của Dương Kiến, Bùi Ngọc Dung (Nhà xuất bản<br /> án dịch Bề mặt, bề trái cũng là một lựa chọn có thể Ngày nay, 1965), Lê Thanh Hoàng Dân, Mai Vi<br /> xem xét vì không làm thay đổi nghĩa biểu đạt của Phúc (Nhà xuất bản Trẻ, 1973), Nguyễn Văn Dân<br /> văn bản (sự đối lập được thể hiện qua dấu phẩy) và (Nhà xuất bản Văn hóa, Hà Nội, 2002) đều đã lột<br /> câu từ cũng nhẹ nhàng hơn trong tiếng Việt. tả được đúng nghĩa của từ étranger.<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 68 Số 20 (7/2019)<br />  dịch thuật v<br /> <br /> <br /> <br /> Trường hợp Oscar et la Dame Rose của Eric và Người cười (trích nguồn https://websrv1.ctu.<br /> Emmanuel Schmitt lại đặt ra một vấn đề khác edu.vn/coursewares/supham/lsvhphuongtay/ch1.<br /> trong dịch sao chép sang tiếng Việt, vừa liên quan htm). Theo chúng tôi, phương án dịch Thằng cười<br /> đến hiện tượng đồng nghĩa của từ, vừa liên quan lột tả rõ nét hơn những nỗi thống khổ mà nhân<br /> đến nét văn hóa của người Pháp. Theo nghĩa trong vật Gwynplaine với khuôn mặt méo mó, biến dạng<br /> từ điển, rose có thể là hoa hồng hoặc màu hồng. phải chịu đựng vì những mưu đồ chính trị bẩn thỉu,<br /> Bản dịch nhan đề Oscar và Bà Áo hồng của Ngô đồng thời làm nổi bật tính chất bi hài trong tiểu<br /> Bảo Châu, Nguyễn Khiếu Anh (Nhà xuất bản Văn thuyết, từ đó đem lại cho độc giả nhiều cảm xúc hơn.<br /> học, 2015) đã dịch sao chép trên cơ sở xác định<br /> đúng nghĩa biểu đạt của từ rose: đó là màu áo của Thứ ba, liên quan đến hiện tượng đa nghĩa<br /> những người làm việc thiện nguyện chăm sóc các trong tiếng Việt. Chúng tôi xin minh chứng bằng<br /> bệnh nhân, phân biệt với màu áo trắng của các bác hai bản dịch nhan đề tiểu thuyết Les Misérables<br /> sỹ: Bà Áo hồng trong truyện là một người phụ nữ của Victor Hugo: Những kẻ khốn nạn của Nguyễn<br /> cao tuổi, phúc hậu trong chiếc áo thiện nguyện Văn Vĩnh (Nhà Trung Bắc Tân Văn, 1967) và<br /> màu hồng đã cho cậu bé Oscar, một bệnh nhân Những người khốn khổ (Nhóm dịch giả: Huỳnh<br /> ung thư máu, lời khuyên vô giá như một phép màu Lý, Vũ Đình Liên, Lê Trí Viễn, Đỗ Đức Hiếu, Nhà<br /> giúp cậu vượt qua mười hai ngày cuối đời vô cùng xuất bản Văn học, 1961, tái bản 1967, 2013). Theo<br /> thanh thản và ý nghĩa. Quyết định chọn phương án Từ điển tiếng Việt, từ khốn nạn có hai nghĩa:<br /> dịch nhan đề là Oscar và Bà Áo hồng của nhóm<br /> 1. (cũ) khốn khổ đến mức thảm hại, đáng<br /> dịch giả là chính xác bởi nếu chuyển dịch thành<br /> thương;<br /> Oscar và Bà Hoa hồng (như cách dịch bên trong<br /> 2. hèn mạt, không còn chút nhân cách, đáng<br /> truyện - đương nhiên không loại trừ trường hợp<br /> khinh bỉ, nguyền rủa.<br /> nhóm dịch giả có ý đồ riêng) thì đã đi trật văn cảnh<br /> và làm mất đi ý nghĩa biểu tượng của chiếc áo. Đối Cố nhà văn, dịch giả Nguyễn Văn Vĩnh (1882-<br /> chiếu với bản dịch tiếng Anh Oscar and the lady in 1936) chuyển dịch sang khốn nạn với nghĩa thứ<br /> pink, chúng ta có thể nhận ra sự tương đồng giữa nhất, có lẽ do thói quen ngôn ngữ của các cụ thời<br /> cụm từ áo hồng và in pink. đó, cũng có thể do muốn nhấn mạnh đến mức độ<br /> cùng cực của cái đói nghèo, thống khổ mà các nhân<br /> Thứ hai, liên quan đến hiện tượng đồng nghĩa<br /> vật phải chống chọi (đương nhiên ở đây không thể<br /> (synonymie) trong tiếng Việt, đặc biệt là hệ thống<br /> có sự hiểu nhầm theo nghĩa thứ hai vì thông điệp, ý<br /> đại từ nhân xưng và mạo từ vốn phong phú hơn<br /> đồ của Victor Hugo biểu lộ qua các tuyến nhân vật<br /> tiếng Pháp rất nhiều. Ví dụ, trong tiếng Pháp, mạo<br /> trong truyện rất rõ ràng). Tuy nhiên, nhiều độc giả<br /> từ xác định đi với danh từ chỉ người giống đực, số<br /> Việt Nam, nhất là các bạn trẻ, thường chỉ hiểu từ<br /> ít chỉ có các dạng Le hoặc L’ (trước một danh từ<br /> khốn nạn theo nghĩa xấu (nghĩa thứ hai), mà không<br /> giống đực, số ít bắt đầu bởi một nguyên âm hoặc<br /> biết đến nghĩa cũ của từ nên có vẻ khó ưng ý với<br /> phụ âm h câm) song khi chuyển sang tiếng Việt lại nhan đề dịch Những kẻ khốn nạn của cụ Vĩnh. Bởi<br /> có rất nhiều phương án dịch, có thể là Người, Kẻ, lẽ đó, phương án dịch Những người khốn khổ của<br /> Gã, Tay, Thằng, Lão, Ông, Chú, Anh, Cậu… tùy nhóm tác giả Huỳnh Lý, Vũ Đình Liên, Lê Trí<br /> vào đặc điểm của nhân vật trong tác phẩm (tính Viễn, Đỗ Đức Hiếu là an toàn, hiệu quả và phù<br /> cách, lứa tuổi, vị thế, vai trò ảnh hưởng…) và góc hợp với thói quen ngôn ngữ của đại đa số người<br /> nhìn của nhà văn, dịch giả. Điều này giải thích tại Việt Nam.<br /> sao có những sự khác biệt về cách sử dụng định<br /> ngữ tiếng Việt trong văn bản dịch. Theo đó, tiểu 3.2.3. Dịch lược (Suppression)<br /> thuyết L’homme qui rit của Victor Hugo cũng có<br /> hai phiên bản dịch sang tiếng Việt là Thằng cười Tiếng Pháp được biết đến là một ngôn ngữ rất<br /> (Hoàng Lâm, Lê Chi, Nhà xuất bản Văn học, 2009) chặt chẽ về mặt ngữ pháp nên câu tứ thường dài và<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 20 (7/2019) 69<br /> v Dịch thuật<br /> <br /> <br /> xuất hiện nhiều từ chức năng (mots fonctionnels chuyện tình éo le và thực tế trong tiểu thuyết của<br /> ou grammaticaux) chỉ có giá trị về mặt ngữ pháp Duras, hình ảnh nam chính mờ nhạt hơn so với nữ<br /> để liên kết các từ, các ý trong câu, khác với lối chính. Thêm nữa, nhan đề Gã nhân tình mặc dù<br /> hành văn thông dụng, gọn gàng của tiếng Anh. dịch rất sát nghĩa của danh từ amant song có thể<br /> Do đó, khi dịch tiếng Việt (cũng như tiếng Anh) do quá chú trọng vào chuyển dịch đầy đủ nét nghĩa<br /> sang tiếng Pháp, thông thường bản dịch dài hơn và về giới tính thông qua từ gã nên đương nhiên phải<br /> người dịch thường sử dụng phương pháp dịch mở ghép cặp với nhân tình. Để rồi cụm từ gã nhân<br /> rộng (étoffement) để làm rõ nghĩa văn bản và đảm tình ấy trong tiếng Việt, theo cách hiểu của người<br /> bảo tính chuẩn mực ngữ pháp. Ngược lại, khi dịch Việt có thể khiến độc giả liên tưởng đến hình ảnh<br /> từ tiếng Pháp sang tiếng Việt, người dịch có xu một gã Sở Khanh trong khi người tình ấy, cho dù<br /> hướng giản lược những mots grammaticaux như có nhu nhược thuận theo ý gia đình phụ tình cô gái<br /> giới từ de, đại từ quan hệ qui, que như trong các ví da trắng để kết hôn với một người con gái khác,<br /> dụ minh họa dưới đây: vẫn âm thầm dõi theo nàng, vẫn ấp ủ một tình yêu<br /> mãnh liệt với nàng sau nhiều năm xa cách.<br /> Tiếng Pháp Tiếng Việt<br /> <br /> La place de l’Étoile Quảng trường Ngôi sao<br /> Một kỹ thuật khác trong phương pháp dịch lược<br /> (Patrick Modiano) (Vũ Đình Phòng, Nxb Văn học, 2000) cho phép rút gọn câu từ trong bản dịch tiếng Việt,<br /> Rue des boutiques obscures  Phố những cửa hiệu u tối  đó là sử dụng từ Hán Việt – một hiện tượng độc<br /> (Patrick Modiano) (Dương Tường, Nxb Hội Nhà văn, 1992) đáo trong chuyển dịch Pháp-Việt. Chúng ta từng<br /> Notre-Dame de Paris Nhà thờ Đức Bà Paris biết đến Chanson d’automne của Paul Verlaine với<br /> (Victor Hugo) (Nhị Ca, Nxb Văn học, 2017) tựa đề Thu ca hay Harmonie du soir của Charles<br /> L’homme qui rit Thằng cười Beaudelaire với tựa đề Khúc chiều tà. Đặc biệt độc<br /> (Victor Hugo) (Hoàng Lâm, Lê Chi, Nxb Văn học,<br /> 2009)<br /> giả Việt Nam chắc hẳn không xa lạ với tiểu thuyết<br /> La dame aux camélias của Alexandre Dumas (con)<br /> Le Sumo qui ne pouvait pas Chàng Sumo không thể béo<br /> grossir (Nguyễn Đình Thành, Nxb Văn học,<br /> qua bản dịch của cố nhà báo, nhà văn Bùi Thế Mỹ.<br /> (Eric Emmanuel Schmitt) 2010) Thành công đầu tiên của ông chính là ở sự sáng tạo<br /> Toutes ces choses qu’on ne Mọi điều ta chưa nói trong dịch nhan đề tác phẩm: ông không dịch sao<br /> s’est pas dites (Bảo Linh, Nxb Hội Nhà văn, 2008) chép kiểu Người phụ nữ bên hoa trà mà gói gọn<br /> (Marc Levy)<br /> trong vẻn vẹn ba từ: Trà hoa nữ. Sau này, những<br /> dịch giả trẻ vẫn kế thừa nhan đề Trà hoa nữ cho<br /> Đôi khi đó là sự giản lược một số nét nghĩa<br /> bản dịch của mình (Hải Nguyên, Nhà xuất bản<br /> không quá quan trọng trong nhan đề gốc để đảm<br /> Văn học, 2010). Một nhan đề không chỉ gọn gàng,<br /> bảo sự hài hòa giữa ba tiêu chí Tín, Đạt, Nhã.<br /> đủ ý mà còn làm nổi bật nét đẹp tâm hồn của nàng<br /> Ví dụ nhan đề tiểu thuyết L’amant (Marguerite<br /> kỹ nữ Marguerite Gautier với tình yêu, lòng vị tha,<br /> Duras) được Trịnh Xuân Hoành dịch thành Người<br /> trong trắng như bông hoa trà. Như vậy, Trà hoa<br /> tình (Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 1991) trùng với<br /> nữ đã trở thành một hình tượng đẹp, một biệt danh<br /> phương án của Lê Ngọc Mai (Nhà xuất bản Văn<br /> mỹ học gắn cho Marguerite, thể hiện tính nhân văn<br /> học, 2007) trên cơ sở lược bớt nét nghĩa thể hiện<br /> cao cả của tác phẩm.<br /> giới tính trong danh từ amant. So với bản dịch<br /> Gã nhân tình (Đình Kinh Hiệt, Nhà xuất bản 3.2.4. Dịch chuyển đổi (Transposition)<br /> Trẻ, 1989) có thể độ Tín trong nhan đề dịch của<br /> Trịnh Xuân Hoành và của Lê Ngọc Mai không Phương pháp này kéo theo sự chuyển đổi từ<br /> bằng nhưng mức độ Đạt và Nhã theo chúng tôi loại của từ văn bản gốc sang văn bản dịch, làm<br /> cảm nhận có phần chênh hơn: với nhan đề Người cho bản dịch phù hợp với đặc trưng ngôn ngữ<br /> tình nhẹ nhàng mà bao quát, dịch giả đã gợi lên đích, đảm bảo tiêu chí Nhã trong dịch thuật. Dịch<br /> được cả nhân vật nam chính và nữ chính trong câu chuyển đổi được áp dụng phổ biến cho những<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 70 Số 20 (7/2019)<br />  dịch thuật v<br /> <br /> <br /> <br /> nhan đề tiếng Pháp cấu tạo là danh từ (ngữ danh đương của nó là “Khu chợ của thành phố Paris”<br /> từ): thường được biến đổi thành động từ (bỏ những thì độc giả Việt Nam mới có thể hiểu và tiếp nhận<br /> từ cái, sự, việc, cuộc…) hoặc tính từ cho ngắn gọn được thông tin.<br /> và mềm mại hơn trong tiếng Việt.<br /> 3.2.6. Dịch thích nghi (Adaptation)<br /> Tiếng Pháp Tiếng Việt<br /> Phương pháp này được sử dụng trong những<br /> Danh từ Động từ<br /> Illusions perdues Vỡ mộng<br /> trường hợp đặc biệt khi các phương pháp khác đều<br /> (Honoré de Balzac) (Trọng Đức, Nxb Văn học, 2001) không hiệu quả, nhất là khi dịch những tình huống<br /> La chute Sa đọa<br /> (Albert Camus) (Trần Thiện Đạo, Nxb Hội nhà văn, 1995)<br /> hoặc thực tế (ví dụ về văn hóa) không có trong<br /> Les travailleurs de mer Lao động biển cả ngôn ngữ đích. Đây là phương pháp rất phổ biến<br /> (Victor Hugo) (Hoàng Lâm, Nxb Văn học, 2015)<br /> La nausée Buồn nôn<br /> trong dịch tiêu đề phim và nhan đề tác phẩm văn<br /> (Jean-Paul Sartres) (Phùng Thăng, Nxb Văn hóa Sài Gòn) học. Ví dụ, nhan đề bài thơ Il pleure dans mon<br /> Le malentendu Ngộ nhận coeur của Paul Verlaine không thể dịch sao chép<br /> (Albert Camus) (Bùi Giáng, Nxb. Võ Tánh, 1967)<br /> là Nó khóc trong tim tôi mà phải bám vào ý nghĩa<br /> Danh từ Tính từ<br /> Clair de lune Sáng trăng<br /> tổng thể của toàn bài để chuyển dịch nhan đề thành<br /> (Guy de Maupassant) (nhiều dịch giả, Nxb Hội Nhà văn, 2006) Mưa trong tim.<br /> Le Rouge et le Noir Đỏ và đen<br /> (Stendhal) (Đoàn Phú Tứ, Nxb Văn học, 1998)<br /> Cũng có trường hợp nhan đề tác phẩm văn<br /> Danh từ Trạng từ học Pháp có thể dịch sang tiếng Việt thông qua<br /> Sept jours pour une éternité Bảy ngày cho mãi mãi<br /> (Marc Levy) (Hương Lan, Nxb Hội Nhà văn, 2014) các phương pháp dịch kiểu vay mượn hoặc sao<br /> Trạng ngữ Danh từ<br /> chép song dịch giả có thể sáng tạo trên tinh thần<br /> Pour la prochaine fois Kiếp sau của tác phẩm nhằm tạo ra một hiệu quả thẩm<br /> (Marc Levy) (Hương Lan, Nxb Hội Nhà văn, 2010) mỹ và cũng ghi dấu ấn cá nhân rõ nét. Về điểm<br /> Le tour du monde en 80 jours 80 ngày vòng quanh thế giới<br /> (Jules Verne) (Phương Nhung, Nxb Mỹ thuật, 2016) này, cố dịch giả Nguyễn Văn Vĩnh là người rất<br /> thành công với hai bản dịch Mai nương lệ cốt và<br /> 3.2.5. Dịch tương đương (Équivalence) Miếng da lừa. Khi dịch cuốn Manon Lescaut hay<br /> L’histoire du chevalier Grieux et Manon Lescaut<br /> Dịch tương đương được hiểu là dịch một thông của Abbé Prévost, cụ Vĩnh không dịch vay mượn<br /> điệp trong tổng thể của nó (nhất là khi được sử từ Manon Lescaut, cũng không lựa chọn phương<br /> dụng cho câu cảm thán, các ngữ cố định, khẩu án dịch sao chép L’histoire du chevalier Grieux et<br /> ngữ). Người dịch phải hiểu được tình huống trong Manon Lescaut thành Chuyện của hiệp sĩ Grieux<br /> ngôn ngữ gốc và phải tìm được một cách diễn đạt và Manon Lescaut mà mô phỏng cách phát âm tên<br /> tương đương phù hợp được sử dụng cùng tình nhân vật nữ Manon Lescaut sang tiếng Việt thành<br /> huống như ở ngôn ngữ gốc. Trong dịch tương Mai nương lệ cốt. Đây là một sự chuyển dịch<br /> đương, phương án dịch cho một từ, một ngữ có táo bạo và tài hoa hiếm có. Với cách biến tấu âm<br /> thể khác hoàn toàn với văn bản gốc và chỉ nhấn tiết như vậy, dịch giả Nguyễn Văn Vĩnh đã đem<br /> mạnh vào sự tương đương về nghĩa biểu đạt. Ví Manon Lescaut đến gần hơn với độc giả Việt Nam<br /> dụ khi dịch nhan đề cuốn Le ventre de Paris của qua hình tượng một cô gái đẹp (mai nương) mà số<br /> văn hào Patrick Modiano, người dịch không thể phận éo le (lệ cốt). Theo bạn chí thân của cụ Vĩnh,<br /> dịch nghĩa đen của từ ventre là cái bụng mà phải Mai nương lệ cốt là cuốn sách cụ gọt giũa công<br /> hiểu được nét văn hóa ẩn trong cách nói ví von phu nhất, hơn cả cuốn Ba người ngự lâm pháo thủ<br /> của người bản ngữ: Đúng là chợ trung tâm Les (Les trois mousquetaires). Có lẽ chính tâm huyết<br /> Halles được ví như “cái bụng của Paris” nhưng dành cho cuốn tiểu thuyết, dành cho nhân vật đã<br /> không thể dịch sang tiếng Việt theo kiểu sao chép thôi thúc dịch giả trau chuốt được cách dịch nhan<br /> như vậy mà phải chuyển sang nghĩa biểu đạt tương đề đẹp đến thế, tình đến thế, sâu sắc đến thế!<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> Số 20 (7/2019) 71<br /> v Dịch thuật<br /> <br /> <br /> Vẫn lối dịch táo bạo, sắc sảo như vậy, Nguyễn thể chuyển dịch tương ứng sang tiếng Việt được.<br /> Văn Vĩnh tiếp tục thành công với bản dịch Miếng da Trên thực tế, việc nhà văn sử dụng lối chơi chữ hay<br /> lừa cho tiểu thuyết La peau de chagrin của Honoré những cách nói ví von, nhiều lớp nghĩa luôn đặt ra<br /> de Balzac khi gieo từ “lừa” như một lối chơi chữ, thách thức cho các dịch giả. Lấy ví dụ vở kịch phi<br /> tương ứng với lối chơi chữ trong nguyên gốc tiếng lý En attendant Godot của Samuel Beckett miêu<br /> Pháp. Chúng ta cùng xem xét nghĩa biểu đạt của tả sự chờ đợi vô vọng của hai nhân vật khốn khổ<br /> danh từ chagrin và ngữ cố định peau de chagrin là Estragon và Vladimir, chờ đợi một người được<br /> liên quan đến tác phẩm: gọi là Godot: từ Godot được tác giả sử dụng mang<br /> một ý nghĩa biểu tượng sâu sắc, đó là một biến âm<br /> Theo Từ điển Larousse (https://www.larousse.fr): của từ God (có nghĩa là Thượng đế, Chúa trời).<br /> Như vậy, Godot thực chất không phải là một nhân<br /> 1. peau de chèvre de tannage végétal à grain vật cụ thể mà là một vị cứu tinh, Đấng cứu thế<br /> naturel très apparent; vô hình trong tưởng tượng của những người trong<br /> 2. état de déplaisir, de peine, d’affliction. cuộc. Theo đó, nếu trung thành với tiêu chí Tín về<br /> ngôn ngữ thì phương án thông thường và an toàn<br /> Theo Từ điển Hachette (Mauffrey A., Cohen I, là dịch sao chép thành Trong khi chờ đợi Godot<br /> 1987, tr.173): (Mai Vi Phúc, Nhà xuất bản Kỷ nguyên, 1969; Vũ<br /> Đình Phòng, Tạp chí Văn học nước ngoài, số 3,<br /> 1. peine morale, affliction, déplaisir; 1997) hoặc Đợi Godot (tương tự bản dịch tiếng<br /> 2. cuir à surface grenue, préparé à partir de Anh: Waiting for Godot) (Đình Quang, Nhà xuất<br /> peaux de chèvre ou de mouton, utilisé pour les bản Thế giới, 1995). Nhưng nếu muốn nhấn mạnh<br /> reliures; vào tính chất phi lý, vào sự đợi chờ vô vọng của<br /> 3. peau de chagrin: se dit à propos d’une chose Estragon và Vladimir cũng như thân phận bọt bèo,<br /> vô nghĩa của họ thì chúng tôi mạnh dạn đề xuất<br /> qui se réduit, se rétrécit régulièrement.<br /> một số phương án dịch thích nghi như: Hoài mong<br /> Tựu chung lại và căn cứ vào nội dung tác Đấng cứu thế; Thượng đế, Người ở đâu? Song có<br /> phẩm, xét cả nghĩa đen và nghĩa bóng thì la peau lẽ cả hai trường hợp dịch sao chép và dịch thích<br /> de chagrin dùng để chỉ một miếng da thuộc có nghi trên đều chưa lột tả được nghệ thuật chơi chữ<br /> trong nhan đề gốc.<br /> những đặc tính sau: bằng da dê hoặc da cừu; đem<br /> lại phiền não, đau khổ; tự co ngắn lại một cách đều Ngoài Nguyễn Văn Vĩnh, Bùi Giáng cũng được<br /> đặn. Như vậy, bản dịch nhan đề Miếng da lừa của xếp vào danh sách những dịch giả có những phương<br /> Nguyễn Văn Vĩnh độc đáo ở chỗ lớp nghĩa đen về án dịch thích nghi “đắt”, đặc biệt khi ông chuyển<br /> chất liệu miếng da mà người đọc tri nhận tức thì dịch những tác phẩm của Albert Camus. Không đi<br /> không phải là nghĩa thực, nghĩa cốt lõi mà chính theo lối mòn dịch nhan đề Le mythe de Sisyphe của<br /> lớp nghĩa bóng về bản chất của miếng da mới là Camus thành Huyền thoại Sisyphe, Bùi Giáng đã<br /> chìa khóa của câu chuyện: sự giàu có, quyền lực và chọn cách nhấn mạnh vào nội dung và thông điệp<br /> hạnh phúc mà Raphaël có được nhờ miếng da lừa mà Camus muốn gửi gắm qua hình ảnh vị thần Hy<br /> phép thuật cho anh được thỏa nguyện bằng cách Lạp Sisyphe vì bị thần linh kết án mà ngày ngày<br /> đổi lại một phần cuộc sống của anh thực chất chỉ phải đẩy và lăn một tảng đá lên, xuống núi một<br /> là thứ hạnh phúc, quyền lực và giàu có ảo tưởng, cách vô nghĩa. Vì thế, ông lựa chọn phương án<br /> lừa lọc, đẩy anh đến gần hơn với sự tuyệt vọng, dịch là Biển Đông xe cát (Nhà xuất bản An Tiêm,<br /> với cái chết. 1969) để chuyển tải tính chất phi lý của cuộc đời.<br /> Rõ ràng, việc chuyển dịch thích nghi những yếu<br /> Tuy nhiên, không phải cứ nhận biết được những tố ngôn ngữ, văn hóa trong nhan đề tác phẩm văn<br /> biện pháp tu từ trong nhan đề nguyên gốc là có học không chỉ phụ thuộc vào khả năng ngôn ngữ<br /> <br /> <br /> KHOA HỌC NGOẠI NGỮ QUÂN SỰ<br /> 72 Số 20 (7/2019)<br />  dịch thuật v<br /> <br /> <br /> <br /> mà còn phụ thuộc vào cảm nhận, sự say mê sáng Mong muốn lớn nhất của chúng tôi là được chia<br /> tạo và trách nhiệm của những người làm nghề. sẻ một vài cảm nhận với tư cách là một độc giả,<br /> một người nghiên cứu và giảng dạy tiếng Pháp; từ<br /> Có thể nói, dịch thích nghi là trình độ dịch cao đó rút ra một số kinh nghiệm cho bản thân và hy<br /> nhất, đòi hỏi kinh nghiệm xử lý văn bản, xử lý vọng sẽ hữu ích cho các giảng viên tiếng Pháp nói<br /> ngôn ngữ và quan điểm của từng dịch giả về dịch chung, giảng viên dạy bộ môn văn học Pháp nói<br /> thuật. Ngay cả những bản dịch nhan đề được coi là riêng cũng như các bạn học viên, sinh viên học<br /> “đắt” đôi khi vẫn phải chấp nhận điều hòa giữa các tiếng Pháp trong quá trình tiếp cận ngôn ngữ và<br /> tiêu chí Tín, Đạt, Nhã, chấp nhận lược bớt một nét văn học Pháp.<br /> nghĩa, lớp nghĩa mà ngôn từ trong nhan đề gốc biểu<br /> đạt để ưu tiên cho nét nghĩa, lớp nghĩa hay thông 4. KẾT LUẬN<br /> điệp chính mà tác giả (thậm chí cả dịch giả) muốn<br /> truyền tải tới độc giả. Chẳng hạn: để tạo hiệu quả Nhan đề là yếu tố không thể tách rời của một<br /> nghệ thuật từ lối chơi chữ, trong bản dịch Miếng da tác phẩm văn học, là một yếu tố tiếp cận tác phẩm<br /> đầu tiên, một tín hiệu nghệ thuật có vai trò định<br /> lừa (đã phân tích ở trên), dịch giả Nguyễn Văn Vĩnh<br /> hướng, hỗ trợ quá trình đọc hiểu của độc giả và<br /> đã lược đi nét nghĩa thứ ba về tính chất tự co lại của<br /> khơi gợi hứng thú cho độc giả. Quá trình tìm hiểu<br /> miếng da. Cũng có khi dịch giả vừa lược bớt, vừa<br /> một tác phẩm văn học nước ngoài nói chung, văn<br /> bổ sung thông tin cho nhan đề như trường hợp bản<br /> học Pháp nói riêng, người đọc, người dịch thường<br /> dịch Catherine cô bé đeo mắt kính (Hoàng Nhụy,<br /> bắt đầu từ nhan đề tác phẩm để nắm bắt nội dung,<br /> Nhà xuất bản Hội Nhà văn, 2016): Hoàng Nhụy đã<br /> thông tin chính, song cũng có trường hợp phải kết<br /> không vay mượn như nguyên gốc nhan đề tác phẩm<br /> thúc câu chuyện mới giải mã được chính xác nội<br /> là Catherine Certitude mà chỉ giữ lại tên riêng của<br /> hàm nhan đề tác phẩm. Trên thực tế, công đoạn<br /> nữ chính và bổ sung một đặc điểm nhận diện của cô<br /> giải mã và chuyển dịch nhan đề tác phẩm văn học<br /> bé là “đeo mắt kính” để làm nổi bật nhân vật trong từ tiếng Pháp sang tiếng Việt không phải lúc nào<br /> hai thế giới đối lập: một thế giới hiện thực bụi bặm, cũng thuận lợi, đòi hỏi người dịch không chỉ có<br /> sắc cạnh khi em đeo kính và một thế giới yên bình, kiến thức ngôn ngữ, kiến thức văn hóa mà còn<br /> trong trẻo khi em không đeo kính, nơi Catherine có cần khả năng cảm thụ tác phẩm văn học, khả năng<br /> thể mặc sức khiêu vũ như trong một giấc mơ. sáng tạo cũng như khả năng vận dụng linh hoạt các<br /> phương pháp dịch phù hợp với từng loại nhan đề,<br /> Như vậy, chúng tôi đã tập trung nghiên cứu một<br /> từng thể loại và từng tác phẩm cụ thể.<br /> số nhan đề tác phẩm văn học Pháp được các dịch<br /> giả Việt Nam dịch sang tiếng Việt; thông qua đối Từ những minh chứng về các phương pháp<br /> chiếu với văn bản gốc để nhận diện những thuận dịch nhan đề tác phẩm văn học Pháp sang tiếng<br /> lợi và khó khăn cơ bản cho công tác dịch thuật; Việt nêu trên, chúng ta nhận thấy một điểm rõ<br /> đối chiếu các bản dịch để tìm hiểu phương pháp, ràng: Trong cảm thụ và dịch nhan đề tác phẩm văn<br /> kỹ thuật cũng như ý đồ của các dịch giả trong quá học, luôn có chỗ cho những quy tắc và cả những<br /> trình xử lý các yếu tố ngôn ngữ, văn hóa và truyền sự sáng tạo với điều kiện những sự sáng tạo đó<br /> tải thông điệp của tác giả ứng với từng loại nhan không đi chệch nội dung, thông điệp của tác phẩm<br /> đề, từng tác phẩm cụ thể. Nếu có đưa ra nhận định và chạm đến trái tim của độc giả. Một điều nữa mà<br /> nào bị cho là “không thỏa mãn” không có nghĩa chúng tôi muốn nhấn mạnh, đó là bản dịch văn học<br /> là chúng tôi muốn áp đặt, phê phán hay hạ thấp Pháp-Việt, trong đó có dịch nhan đề tác phẩm, có<br /> uy tín của một d