Nhận diện một số vấn đề làng xã ven biển Đà Nẵng đầu thế kỷ XIX qua tư liệu địa bạ

Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> NHẬN DIỆN MỘT SỐ VẤN ĐỀ LÀNG XÃ VEN BIỂN ĐÀ NẴNG<br /> ĐẦU THẾ KỶ XIX QUA TƯ LIỆU ĐỊA BẠ<br /> ? LÊ XUÂN THÔNG *<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> L<br /> à một thành phố duyên hải, Đà Nẵng có các làng là không đều nhau mà có sự chênh lệch rất<br /> nhiều làng xã định cư dọc theo đường bờ lớn. Nam An là làng lớn nhất có diện tích 351.1.9.0<br /> biển từ chân đèo Hải Vân (phía tây bắc) (351 mẫu 1 sào 9 thước 0 tấc); nhỏ nhất là làng Cổ<br /> đến Ngũ Hành Sơn (phía đông nam), kéo Mân có diện tích 90.8.5.2. Tổng diện tích của năm làng<br /> dài khoảng 50 km. Hầu hết, các làng xã này được khai là 994.6.13.7.7 (994 mẫu 6 sào 13 thước 7 tấc 7 phân).<br /> phá, xác lập vào thời chúa Nguyễn (thế kỷ XVI - XVII). Quy mô bình quân của một làng là 198.9.5.7.5.4 (198<br /> mẫu 9 sào 5 thước 7 tấc 5 phân 4 ly) (xem bảng 1).<br /> Bài viết này tập trung tìm hiểu về quy mô làng xã,<br /> tình trạng đất đai và tình hình sở hữu ruộng đất đầu Bảng 1. Quy mô diện tích làng xã khu vực<br /> thế kỷ XIX trên cơ sở nguồn tư liệu địa bạ của năm ven biển (Đà Nẵng)<br /> làng, gồm: Cổ Mân, Hoa Ổ, Nam An, Tân An và Thanh Tên làng Diện tích Quy mô<br /> Khê. Bấy giờ, những làng này thuộc hai huyện Diên TT<br /> xã (m.s.th.t.p) bình quân<br /> Khánh và Hòa Vang, phủ Điện Bàn, dinh Quảng Nam.1 1 Cổ Mân 90.8.5.2.0<br /> Dĩ nhiên, số làng xã này chưa phải là toàn bộ khu vực 2 Tân An 103.9.2.0.0<br /> 3 Hoa Ổ 134.4.3.9.0 Khoảng<br /> ven biển Đà Nẵng nhưng với sự phân bố trải đều trên<br /> 4 Thanh Khê 314.3.8.6.7 trên 198<br /> các địa bàn khác nhau, lại tương đồng về lịch sử hình mẫu/làng<br /> 5 Nam An 351.1.9.0.0<br /> thành nên có thể coi là cơ sở đảm bảo cho kết quả<br /> nghiên cứu. Tổng cộng 994.6.13.7.7<br /> Nguồn: Địa bạ của năm làng Cổ Mân, Tân An,<br /> Địa bạ được sử dụng đều do chúng tôi sưu tầm<br /> Hoa Ổ, Thanh Khê và Nam An<br /> từ dân gian (tức là bản Bính). Về niên đại, bốn địa<br /> bạ thuộc Gia Long thứ 13 (1814) và Gia Long thứ 14 Trong khi đó, từ số liệu 937 làng (có địa bạ) của<br /> (1815); riêng địa bạ xã Hoa Ổ thuộc Khải Định thứ 8 dinh Quảng Nam và 365 làng (có địa bạ) của phủ Điện<br /> (1923). Tuy nhiên, đây là bản do bộ Hộ sao lục từ bản Bàn mà Nguyễn Đình Đầu giới thiệu3, ta biết mức bình<br /> gốc được lưu trữ tại kinh đô có niên đại Gia Long thứ quân của một làng, lần lượt là khoảng 219 mẫu và 236<br /> 13, để giao cho tỉnh Quảng Nam và làng Hoa Ổ. Bởi lúc mẫu. Như vậy, có thể thấy quy mô làng xã ven biển Đà<br /> bấy giờ, tỉnh Quảng Nam đang giải quyết tranh chấp Nẵng nhỏ hơn nhiều làng xã khác trong vùng, nhất<br /> đất đai giữa hai làng Hoa Ổ và Xuân Thiều nhưng địa là trong nội phủ Điện Bàn. Tuy nhiên, đây mới là so<br /> bạ làng Hoa Ổ đã bị mất.2 Như vậy, thực chất về nội sánh trên đại thể, chung nhất. Để dễ hình dung và<br /> dung, đây là địa bạ thời Gia Long. Tất cả các địa bạ đồng thời làm sáng tỏ hơn quy mô làng xã ven biển<br /> đều được viết trên giấy dó, đa phần còn nguyên vẹn, Đà Nẵng, chúng tôi đem so sánh với các làng xã khác<br /> trong bối cảnh không gian nhỏ hơn - tức ở thành phố<br /> duy địa bạ Tân An bị hư nát cục bộ nên đôi chỗ mất<br /> Đà Nẵng ngày nay - trên cơ sở những khác biệt cơ bản<br /> chữ, song nội dung cơ bản của nó - các loại đất đai và<br /> về địa lý - địa hình, như với làng vùng đồng bằng ven<br /> tình hình ruộng đất - thì vẫn còn đầy đủ.<br /> sông, vùng gò đồi - bán sơn địa.<br /> 1. Quy mô diện tích làng xã<br /> Trước hết xin nói đến các làng thuộc khu vực đồng<br /> Thống kê từ địa bạ cho thấy, quy mô diện tích giữa bằng ven sông. Đại diện tiêu biểu cho khu vực này là<br /> *<br /> ThS., Viện Khoa học xã hội vùng Trung Bộ.<br /> <br /> 64 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> những làng nằm bên các con sông Thúy Loan, Cẩm biển có thể nói là rất nhỏ, chỉ chưa bằng 1/3, nhưng<br /> Lệ, Cổ Cò và sông Yên, vốn được khai phá sớm - có thể so với khu vực gò đồi - bán sơn địa thì nó lại trở nên<br /> nói thuộc nhóm những làng xã có lịch sử lâu đời nhất vượt trội (xem bảng 4). Rõ ràng, sự khác biệt về địa<br /> Đà Nẵng - từ giữa thế kỷ XVI đã được Ô châu cận lục lý - địa hình đã dẫn đến sự khác biệt về quy mô làng<br /> nói đến. Kết quả thống kê từ 10 làng cho thấy, làng xã ở Đà Nẵng.<br /> xã ở đây có quy mô lớn, với mức bình quân là khoảng Bảng 4. Quy mô bình quân làng xã theo<br /> 626 mẫu/làng xã (xem bảng 2). khu vực (địa lý) ở Đà Nẵng<br /> Bảng 2. Quy mô diện tích làng xã khu vực<br /> TT Khu vực Quy mô bình quân<br /> đồng bằng ven sông (Đà Nẵng)<br /> Gò đồi - bán<br /> 1 Khoảng trên 175 mẫu/làng<br /> Diện tích Quy mô sơn địa<br /> TT Tên làng xã<br /> (m.s.th.t.p) bình quân 2 Ven biển Khoảng trên 198 mẫu/làng<br /> 1 Lỗ Giản 153.1.3.5.6 Đồng bằng ven<br /> 3 Khoảng trên 626 mẫu/làng<br /> 2 Cẩm Lệ 199.9.1.0.0 sông<br /> 3 Quá Giản 365.9.9.5.6<br /> 2. Tình trạng đất đai<br /> 4 Thúy Loan 462.3.5.6.0<br /> 5 Cẩm Nê 480.5.14.8.0 Cũng như nhiều làng xã khác nằm ở rìa cuối của<br /> Khoảng<br /> 6 Lệ Sơn 597.7.9.8.0 đồng bằng duyên hải miền Trung vốn được tạo nên<br /> trên<br /> 7 Yến Nê 705.1.10.2.0 chủ yếu bởi sự vận động nâng lên của đất liền, sự bồi<br /> 8 Cẩm Toại 808.3.5.5.0 626 mẫu/ tụ của phù sa biển và thêm nữa là những cồn cát di<br /> Hóa Khuê làng động nên đất đai làng xã ven biển Đà Nẵng rất xấu, đa<br /> 9 927.3.13.6.0<br /> Đông phần là cát trắng với những bãi hay gò nổng; ruộng<br /> Hóa Khuê đất khan hiếm và manh mún.<br /> 10 1.566.0.3.9.0<br /> Trung Tây<br /> Tổng cộng 6266.6.5.5.2 Trong năm làng được nghiên cứu thì Hoa Ổ là làng<br /> hoàn toàn không có ruộng đất thực canh, tức không<br /> Nguồn: Nguyễn Đình Đầu, Sđd có điền (ruộng lúa) cũng chẳng có thổ (đất trồng các<br /> Còn đây là số liệu quy mô làng xã khu vực gò đồi loại cây khác). Những làng có ruộng đất thực canh thì<br /> - bán sơn địa. Khu vực này chính là dải đất hình cánh chỉ có điền mà không có thổ, với một tỷ lệ hết sức<br /> cung nằm về phía tây - tây nam của thành phố Đà nhỏ bé trong diện tích tổng thể. Cao nhất như Thanh<br /> Nẵng hiện nay, bấy giờ tương ứng với hầu hết các Khê cũng chỉ chiếm 28%; số khác, không vượt quá<br /> làng xã thuộc hai tổng Hòa An Thượng và Phước 11% (như Cổ Mân 10,71%, Nam An 9,47% và Tân An<br /> Tường Thượng của huyện Hòa Vang, gồm 54 làng (trừ 2,80%). Tính chung cho năm làng, diện tích ruộng<br /> 4 làng Bình An Trung, Hòa Mỹ, Hòa An (Yên) và Phú chỉ gần 14% trong tổng thể đất đai. Tỷ lệ này rất thấp<br /> Lộc)4, tổng diện tích là 9.497.5.13.6.2; mức bình quân so với mức bình quân của dinh Quảng Nam là 59%5,<br /> khoảng 175 mẫu/làng (xem bảng 3). và còn thấp hơn nữa so với nhiều địa phương khác<br /> trong cả nước cùng thời kỳ. Trong khi đó, đất cát trắng<br /> Bảng 3. Quy mô diện tích làng xã khu vực hoang nhàn, gò nổng chiếm tỷ lệ không nhỏ. Chẳng<br /> gò đồi - bán sơn địa (Đà Nẵng) hạn làng Thanh Khê, đất đai loại này là 22,30%. Hoặc,<br /> Số Quy mô trở lại với làng Hoa Ổ, cát trắng hoang nhàn, rừng rú<br /> Diện tích chiếm tỷ lệ đến 59,56% tổng diện tích.<br /> TT Tổng làng bình<br /> (m.s.th.t.p)<br /> xã quân Bảng 5. Cơ cấu đất đai theo mục đích sử dụng<br /> Hòa An<br /> 1 28 4.955.4.3.6.5 Khoảng Diện tích Tỷ lệ<br /> Thượng TT Loại đất<br /> trên (m.s.th.t.p) %<br /> Phước<br /> 2 Tường 26 4.542.1.9.9.7 175 1 Điền 138.3.9.8.7 13,91<br /> Thượng mẫu/ Đất khác (thổ cư,<br /> làng 2 mộ địa, hoàng nhàn, 856.3.3.9.0 86,09<br /> Tổng cộng 54 9.497.5.13.6.2<br /> thần từ phật tự)<br /> Nguồn: Nguyễn Đình Đầu, Sđd, tr.307, 322. Tổng cộng 994.6.13.7.7 100<br /> Từ những thống kê trên, ta dễ dàng nhận ra rằng, Nguồn: Địa bạ của năm làng Cổ Mân, Tân An,<br /> so với khu vực đồng bằng ven sông, quy mô làng ven Hoa Ổ, Thanh Khê và Nam An<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 65<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> Sự nghèo nàn về ruộng đất không chỉ biểu hiện ở thấy ghi chép. Hiện tượng này ít nhiều phản ánh việc<br /> số lượng mà còn ở chất lượng. Bởi, như ta thấy ở bảng lập địa bạ thời Gia Long chưa phải đã chặt chẽ, bởi lẽ<br /> 6: ruộng hạng 1, hạng 2 cực kỳ ít ỏi, chưa đến 2% (và không thể không tồn tại các loại đất này trong thực<br /> đều thuộc làng Cổ Mân); ruộng hạng 3 và ruộng thu6 tế.8 Đất ở được ghi trong địa bạ là “đồng cư trú” nghĩa<br /> - hai mức thấp cuối cùng trong thang phân loại đẳng là “cùng cư trú”, hoặc “đồng kết lập gia cư” nghĩa là<br /> hạng ruộng đất lúc bấy giờ - chiếm ưu thế tuyệt đối, “cùng kết lập đất ở”. Tổng số đất ở của ba làng Hoa Ổ,<br /> trên 98% (xem bảng 6). Tân An và Thanh Khê là 140.2.11.9.0; trong đó, riêng<br /> Tính manh mún của ruộng đất cũng thể hiện rất Thanh Khê chiếm hơn một nửa (87 mẫu), lớn gấp hơn<br /> rõ qua số sở ruộng và quy mô diện tích bình quân 5 lần Hoa Ổ (16.2.11.9.0).<br /> của nó. Có tổng cộng 493 sở ruộng, bình quân 1 sở Đất công trình tín ngưỡng tôn giáo, được ghi cụ<br /> khoảng 0.2.12.0.9.9 (0 mẫu 2 sào 12 thước 0 tấc 9 thể tùy theo từng đối tượng, bao gồm đất chùa, đình<br /> phân 9 ly) (xem bảng 7). Trong đó, sở ruộng dưới 1 sào miếu, miếu hội đồng (tức miếu âm linh - cô hồn).<br /> rất phổ biến. Làng có nhiều sở ruộng nhất và cũng Thanh Khê là làng có nhiều đất loại này hơn cả (13<br /> manh mún nhất là Nam An. mẫu), tiếp đến là Hoa Ổ (1.3.11.5.0).<br /> Bảng 6. Cơ cấu ruộng đất theo đẳng hạng 3. Tình hình sở hữu ruộng đất<br /> Diện tích Tỷ lệ Xét ở góc độ sở hữu, ruộng đất có hai loại: ruộng<br /> TT Hạng ruộng<br /> (m.s.th.t.p) % đất thuộc sở hữu nhà nước và ruộng đất tư hữu. Đến<br /> 1 Hạng 1 0.6.0.0.0 0,40 nửa đầu thế kỷ XIX, ở Việt Nam, sở hữu tư nhân về<br /> 2 Hạng 2 2.1.4.3.0 1,50 ruộng đất đã trở nên áp đảo, tuy rằng có sự khác nhau<br /> 3 Hạng 3 29.1.7.9.0 21,10 về mức độ, quy mô giữa các địa phương. Có nơi (bao<br /> 4 Ruộng thu 106.4.12.6.7 77,00 gồm cả dinh Quảng Nam), nhiều xã, tổng, thậm chí<br /> Tổng cộng 138.3.9.8.7 100 đến cấp huyện/châu, tư hữu hóa ruộng đất đã diễn<br /> ra triệt để.9 Trong xu thế đó, ở các làng xã ven biển<br /> Nguồn: Địa bạ của bốn làng Cổ Mân, Tân An, Đà Nẵng, đầu thời Gia Long, tuyệt nhiên không tồn<br /> Thanh Khê và Nam An tại sở hữu nhà nước về ruộng đất - tức chỉ có tư điền,<br /> Bảng 7. Quy mô sở ruộng công điền hoàn toàn vắng bóng. Tư điền gồm hai bộ<br /> phận: bộ phận do cá nhân làm chủ (tức sở hữu cá<br /> TT Làng xã Điền (m.s.th.t.p) Số sở<br /> thể) chiếm phần ưu thắng; bộ phận do tập thể - cộng<br /> 1 Cổ Mân 9.7.5.2.0 27<br /> 2 Nam An 33.2.9.0.0 265 đồng làng xã làm chủ (tức sở hữu tập thể)10 không<br /> 3 Tân An 2.9.2.0.0 13 đáng kể (xem bảng 8).<br /> 4 Thanh Khê 92.4.8.6.7 188 Tư điền làng xã nói trên không phải phân bố ở tất<br /> Tổng cộng 138.3.9.8.7 493 cả những làng có ruộng mà chỉ xuất hiện ở mỗi làng<br /> Nguồn: Địa bạ của bốn làng Cổ Mân, Tân An, Thanh Khê, được ghi trong địa bạ là “do bổn xã đồng<br /> Thanh Khê và Nam An canh” - tức do làng xã cùng canh tác, không phải cho<br /> Điểm đáng chú ý là các làng xã đã dành một phần thuê hay phát canh thu tô. Hoa lợi thu được hẳn nhiên<br /> diện tích không nhỏ cho mộ địa. Tổng hợp từ địa bạ cũng do làng xã quản lý và sử dụng vào việc công,<br /> bốn làng Hoa Ổ, Nam An, Tân An và Thanh Khê7, đất như hội hè đình đám…11 Về nguồn gốc, loại ruộng<br /> loại này là 178.8.0.0.0 (178 mẫu 8 sào), lớn xấp xỉ 1,4 này có thể được hình thành bởi hai khả năng, hoặc là<br /> lần đất ruộng (128.4.6.7) và chiếm gần 20% toàn diện do tư nhân hiến cúng hoặc là do làng ẩn lậu làm của<br /> tích (903.8.8.5.7). Làng có diện tích mộ địa nhiều nhất riêng (lậu điền).<br /> là Thanh Khê (50 mẫu); nhưng chiếm tỷ lệ cao nhất Bảng 8. Các loại tư điền<br /> trong cơ cấu đất đai là làng Tân An (42%). Một cách<br /> giải thích hợp lý nhất trong trường hợp này, có lẽ, là Diện tích<br /> TT Hình thức sở hữu Tỷ lệ<br /> (m.s.th.t.p)<br /> do đất đai quá xấu.<br /> 1 Cá thể 126.7.12.8.7 91,64<br /> Còn hai loại đất đai khác nữa, đó là thổ cư và đất<br /> 2 Tập thể 11.5.12.0.0 8,36<br /> công trình tín ngưỡng tôn giáo. Có điều, nó không<br /> Tổng cộng 138.3.9.8.7 100<br /> xuất hiện đầy đủ trong tất cả các địa bạ. Nghĩa là, có<br /> địa bạ ghi đất loại này mà không có loại kia và ngược Nguồn: Địa bạ của bốn làng Cổ Mân, Tân An,<br /> lại; hoặc như địa bạ làng Cổ Mân hoàn toàn không Thanh Khê và Nam An<br /> <br /> 66 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />  Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> Số tư điền cá thể phân bố cho 82 chủ sở hữu, chủ tổng diện tích tư điền. Đặc biệt, làng Tân An với số<br /> sở hữu lớn nhất là 18.0.0.6.0, chủ sở hữu nhỏ nhất là tư điền chỉ 2.9.2.0.0 nhưng hoàn toàn do phụ canh.<br /> 0.1.0.0.0; bình quân mỗi chủ sở hữu khoảng 1.5.6.9.2.5. Số phụ canh làng Cổ Mân cũng đáng chú ý, chiếm<br /> Làng có mức sở sữu bình quân cao nhất là Thanh Khê 63,63% số chủ và 66,66% diện tích tư điền. Quê quán<br /> (2.4.7.6.2.6); thấp nhất là Tân An (0.4.12.8.3.3). các chủ phụ canh tuyệt đại đa số ở những làng lân<br /> cận thuộc nội tổng.<br /> Trong 82 chủ sở hữu thì lớp sở hữu từ 1 mẫu trở<br /> xuống chiếm ưu thế nổi trội, với 50 chủ sở hữu, chiếm Bảng 10: Quy mô sở hữu theo dòng họ<br /> 60,98%; tiếp đó là lớp sở hữu từ trên 1 mẫu đến 3<br /> Chủ sở hữu Diện tích sở hữu<br /> mẫu, với 24 chủ sở hữu, chiếm 29,27%; còn lại, chỉ có<br /> TT Họ Số Tỷ lệ Số ruộng Tỷ lệ<br /> 8 chủ sở hữu trên 3 mẫu, chiếm 9,75% (xem bảng 9).<br /> chủ % (m.s.th.t.p) %<br /> Bảng 9. Quy mô sở hữu tư điền cá thể 1 Đào 6 7,31 37.3.12.7.0 29,50<br /> 2 Nguyễn 25 30,49 30.4.1.2.0 24,00<br /> Chủ sở hữu Diện tích sở hữu 3 Trương 16 19,50 17.9.5.8.0 14,14<br /> TT Quy mô Số Tỷ lệ Số ruộng Tỷ lệ 4 Trần 5 6,10 12.9.7.9.0 10,21<br /> chủ % (m.s.th.t.p) % 5 Võ 5 6,10 6.2.8.6.0 4,93<br /> Từ 0 đến 6 Hồ 6 7,32 5.8.13.6.0 4,64<br /> 1 26 31,71 8.3.12.8.0 6,62 7 Phạm 6 7,32 4.8.8.1.0 3,82<br /> 5 sào<br /> Trên 5 8 Phan 4 4,88 3.7.14.3.0 3,00<br /> 2 sào đến 24 29,27 18.3.2.8.0 14,45 9 Bùi 4 4,88 3.4.14.8.0 2,76<br /> 1 mẫu 10 Đỗ 1 1,22 1.2.11.3.7 1,01<br /> 11 Lê 2 2,44 1.1.8.0.0 0,91<br /> Trên 1<br /> 12 Mai 1 1,22 0.7.11.5.0 0,61<br /> mẫu<br /> 3 24 29,27 41.0.6.6.7 32,37 13 Hoàng 1 1,22 0.6.0.0.0 0,47<br /> đến 3<br /> Tổng cộng 82 100 126.7.12.8.7 100<br /> mẫu<br /> Trên 3 Nguồn: Địa bạ của bốn làng Cổ Mân, Tân An,<br /> 4 08 9,75 59.0.5.6.0 46,56<br /> mẫu Thanh Khê và Nam An<br /> Tổng cộng 82 100 126.7.12.8.7 100<br /> Xét theo dòng họ, 82 chủ sở hữu trên thuộc 13 họ,<br /> Nguồn: Địa bạ của bốn làng Cổ Mân, Tân An, gồm: Bùi, Đào, Đỗ, Hoàng, Hồ, Lê, Mai, Nguyễn, Phạm,<br /> Thanh Khê và Nam An Phan, Trần, Trương, Võ. Quy mô sở hữu giữa các họ<br /> Quy mô sở hữu trên đặt trong bối cảnh chung không đồng đều mà có khoảng cách khá xa nhau. Nổi<br /> toàn quốc thì rõ ràng ở mức thấp, thậm chí quá nhỏ bật là 4 họ Đào, Nguyễn, Trương, Trần chiếm gần 2/3<br /> bé. Nhưng vấn đề là ở chỗ, số ruộng đất sở hữu không số chủ với hơn 77% diện tích. Đặc biệt, không như<br /> tương ứng với số chủ mà ngược lại, số chủ nhiều những họ kia, đối với họ Đào, số chủ và diện tích sở<br /> nhưng tư điền lại ít, trong khi số chủ ít nhưng lại sở hữu đều thuộc một làng duy nhất là Thanh Khê; số<br /> hữu nhiều tư điền. Cụ thể ta thấy, tư điền của lớp sở ruộng sở hữu trong nội làng lên đến 46,22%, còn<br /> hữu thứ nhất chỉ chiếm 21,07% tổng diện tích, trong trong tổng thể các làng là 29,50%. Một tỷ lệ rất lớn.<br /> khi của lớp thứ hai là 32,37% và đặc biệt, của lớp thứ Những họ Hoàng, Mai, Lê, Đỗ chỉ xuất hiện lẻ tẻ 1 đến<br /> ba lên đến 46,56%. Điều này cho thấy, một mặt là sự 2 chủ, diện tích sở hữu cực kỳ nhỏ bé (xem bảng 10).<br /> phổ biến của đối tượng nông dân tự canh, nhưng Địa bạ không cho biết cụ thể đối tượng sở hữu<br /> mặt khác, là xu hướng tập trung ruộng đất đã diễn thuộc hệ thống chức dịch, chức sắc làng xã.<br /> ra mạnh mẽ.<br /> 4. Nhận xét chung<br /> Nằm trong đặc điểm chung của chế độ sở hữu<br /> Thông qua nghiên cứu các địa bạ cho thấy, trước<br /> ruộng đất tư nhân ở Việt Nam, đối tượng sở hữu tư<br /> hết, làng xã ven biển Đà Nẵng có sự đa dạng trong<br /> điền ở các làng xã ven biển Đà Nẵng cũng bao gồm cả<br /> hoạt động sản xuất kinh tế. Sự vắng bóng hoàn toàn<br /> nữ giới và người phụ canh (hay xâm canh), tức chủ sở<br /> về ruộng đất ở làng Hoa Ổ, 100% là ruộng phụ canh<br /> hữu là người ngoài làng. Số chủ sở hữu nữ giới là 19,<br /> ở làng Tân An đã nói lên rằng đây là những làng phi<br /> chiếm 23,17% tổng số chủ sở hữu; diện tích sở hữu là<br /> nông nghiệp. Với làng Cổ Mân, sản xuất nông nghiệp<br /> 15.2.12.1.7, chiếm 12,05% tổng diện tích tư điền.<br /> cũng không phải là phương thức kinh tế chi phối, bởi<br /> Số chủ phụ canh là 31, chiếm 37,80% tổng số chủ trừ đi số ruộng phụ canh, tư điền của làng chỉ còn hơn<br /> sở hữu; diện tích sở hữu là 35.2.11.1.7, chiếm 27,82% 3 mẫu.12 Nhưng ở những làng khác, đặc biệt là Thanh<br /> <br /> Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br /> 67<br /> Nghiên cứu - Trao đổi<br /> <br /> <br /> Khê, nông nghiệp lại đóng vai trò chủ đạo. Như vậy, hình theo tiêu chí đề ra mà như là sự chuyển tiếp giữa địa<br /> ở khu vực này đã hình thành nhiều loại làng: làng phi hình gò đồi và ven biển. Cả bốn làng nằm gần kề tạo thành<br /> nông nghiệp, làng vừa phi nông nghiệp vừa kết hợp một vệt theo chiều bắc - nam, nay tương ứng với khoản<br /> từ phía nam Bến xe trung tâm thành phố chạy ra hướng<br /> nông nghiệp và làng nông nghiệp, tuy loại thứ ba<br /> biển, thuộc hai phường Hòa An (quận Cẩm Lệ) và Hòa Minh<br /> không chiếm ưu thế. Rõ ràng, điều này buộc chúng (quận Liên Chiểu).<br /> ta phải suy nghĩ lại về những nhận định trong một số 5<br /> Thống kê trên cơ sở số liệu trong sách của Nguyễn<br /> tài liệu nghiên cứu lịch sử, văn hóa Đà Nẵng gần đây,<br /> Đình Đầu, sđd, 133.<br /> khi ở đó không thể hiện sự thừa nhận kinh tế nông<br /> 6<br /> Ruộng một vụ; cấy vào mùa hạ, gặt vào mùa thu.<br /> nghiệp tại các làng xã ven biển mà luôn coi phi nông<br /> nghiệp - cụ thể hơn là ngư nghiệp - là sinh hoạt kinh<br /> 7<br /> Địa bạ làng Cổ Mân không ghi mục này; có lẽ, nó được<br /> tế mang tính truyền thống, phổ quát và đặc trưng. tính chung trong diện tích đất hoang nhàn. Bởi dù sao, các<br /> loại đất này đều không bị đánh thuế.<br /> Trong kinh tế nông nghiệp, trồng lúa là hình thức 8<br /> Không có căn cứ để suy nghĩ về một khả năng cư trú<br /> duy nhất, do không tồn tại loại đất thổ canh. Đây khác mang tính toàn làng của cư dân nơi đây, chẳng hạn<br /> là một khác biệt nếu so sánh với làng nông nghiệp cư trú trên thuyền. Đối với công trình tín ngưỡng, trên lý<br /> thuộc hai khu vực (đã được nói đến) ở Đà Nẵng. Bởi ở thuyết, không một làng Việt truyền thống nào không xây<br /> những nơi này, bên cạnh điền thường còn có thổ, nên dựng cho mình một công trình để thỏa mãn nhu cầu niềm<br /> ngoài lúa là cây trồng chủ yếu còn có cây hoa màu, cây tin. Thực tế, từ tài liệu dân tộc học, văn hóa học và tài liệu<br /> công nghiệp ngắn ngày và cây lương thực khác. lịch sử khác nữa cho phép khẳng định, ít nhất từ thời Gia<br /> Long, các làng xã đã xây dựng - thậm chí rất nhiều - thiết<br /> Về văn hóa - xã hội, xét riêng đối với làng nông chế văn hóa làng xã.<br /> nghiệp, từ thực tế hoàn toàn không có công điền 9<br /> Xem, chẳng hạn: Nguyễn Đình Đầu, sđd; Vũ Huy Phúc,<br /> (ruộng công làng xã), tư điền đồng canh cũng không Tìm hiểu chế độ ruộng đất Việt Nam nửa đầu thế kỷ XIX, (Hà<br /> nhiều, có thể cho phép nghĩ rằng vai trò tổ chức làng Nội: Khoa học Xã hội, 1979); Trương Hữu Quýnh, Đỗ Bang<br /> xã trong đời sống cộng đồng có phần mờ yếu, sức (chủ biên), Tình hình ruộng đất nông nghiệp và đời sống<br /> gắn kết giữa các thành viên cộng đồng không cao. nông dân dưới triều Nguyễn, (Huế: Thuận Hóa, 1997); Đàm<br /> Thị Uyên, Nguyễn Thị Hà, “Tình hình ruộng đất ở huyện<br /> Trong khi đó, sự phân bố chênh lệch tư điền cá thể<br /> Chiêm Hóa, Tuyên Quang qua tư liệu địa bạ Gia Long 4<br /> theo dòng họ đã phản ánh thế lực dòng họ được xác<br /> (1805)”, Nghiên cứu Lịch sử, Số 9/2009, 30-39.<br /> lập ở một mức độ nhất định trong khuôn khổ làng xã. 10<br /> Tất cả địa bạ chỉ có mục tư điền, không có mục ghi<br /> L.X.T. công điền. Nhân tiện, xin lưu ý rằng, không nên nhầm lẫn<br /> giữa loại ruộng thuộc sở hữu làng xã mà về thực chất, là<br /> một loại tư điền với loại ruộng được gọi là ruộng công làng<br /> xã. Đây là một loại công điền, do nhà nước nắm quyền sở<br /> CHÚ THÍCH hữu; làng xã chỉ đóng vai trò là người đại diện quản lý và sử<br /> 1<br /> Theo tên gọi và đơn vị hành chính hiện nay thì đó dụng, tuyệt đối không có quyền chuyển nhượng.<br /> chính là những làng: Nam Ô (Hoa Ổ) thuộc quận Liên 11<br /> Dĩ nhiên, làng xã cũng phải nộp tô thuế cho nhà nước,<br /> Chiểu; Thanh Khê thuộc quận Thanh Khê; Cổ Mân, Tân Thái theo quy chế ruộng tư.<br /> (Tân An), Nam Thọ (Nam An) thuộc quận Sơn Trà, thành 12<br /> Với số lượng ruộng đất quá ít ỏi của những làng này,<br /> phố Đà Nẵng. thì ngay cả khi không có hiện tượng phụ canh, chắc chắn,<br /> 2<br /> Phần cuối địa bạ này có đoạn: “Nay tiếp tờ tư của tỉnh tỷ trọng nông nghiệp cũng chẳng đáng kể gì trong cơ cấu<br /> Quảng Nam về việc tỉnh ấy đang xử khoản tranh chấp giới kinh tế của địa phương.<br /> hạn đất cát trắng của hai xã Hoa Ổ và Xuân Thiều thuộc hạt TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> huyện Hòa Vang. Lúc ấy, châu bạ của xã Hoa Ổ đã bị mất, nên<br /> sức soạn sao châu bạ thời Gia Long của xã Hoa Ổ, tổng Bình 1. Nguyễn Đình Đầu. 2010. Nghiên cứu địa bạ triều<br /> Thới Hạ, huyện Hòa Vang, phủ Điện Bàn, phát hồi nhận lĩnh Nguyễn - Dinh Quảng Nam. TPHCM: Đại học Quốc gia. Tập 1.<br /> tra cứu, đồng thời giao cho xã ấy nhận giữ. Những người trình 2. Vũ Huy Phúc.1979. Tìm hiểu chế độ ruộng đất Việt Nam<br /> việc nhân bổn bộ sức cho sao lại châu bạ xin dùng ấn kiềm nửa đầu thế kỉ XIX. Hà Nội: Khoa học Xã hội.<br /> đóng lên. Sau khi xong sẽ phát giao nhận để làm việc. Vậy nay 3. Trương Hữu Quýnh - Đỗ Bang (chủ biên). 1997. Tình<br /> chép.” hình ruộng đất nông nghiệp và đời sống nông dân dưới triều<br /> 3<br /> Nguyễn Đình Đầu, Nghiên cứu địa bạ triều Nguyễn - Nguyễn. Huế: Thuận Hóa.<br /> Dinh Quảng Nam, (TPHCM: Đại học Quốc gia, 2010), Tập 1, 4. Đàm Thị Uyên - Nguyễn Thị Hà. 2009. “Tình hình<br /> 133, 137. ruộng đất ở huyện Chiêm Hóa, Tuyên Quang qua tư liệu địa<br /> 4<br /> Những làng này không mang tính đặc trưng về địa bạ Gia Long 4 (1805)”, Nghiên cứu Lịch sử. Số 9. 30-39.<br /> <br /> 68 Phaùt trieån Kinh teá - Xaõ hoäi<br /> Ñaø Naüng<br />