NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT HÙNG CARÔ (CHU LAI) –<br />
TỪ GÓC NHÌN PHÂN TÂM HỌC<br />
NGUYỄN ĐẮC ĐƯỜNG - LÊ THỊ HƯỜNG<br />
Trường Đại học Sư phạm – Đại học Huế<br />
Tóm tắt: Chu Lai khẳng định tên tuổi trong văn học đương đại với tư cách<br />
một nhà tiểu thuyết chiến tranh. Nhiều tác phẩm của nhà văn mang đậm dấu<br />
ấn phân tâm học, Hùng Carô là một tiểu thuyết tiêu biểu. Từ trục chính là<br />
cuộc đời Hùng, soi chiếu từ Phân tâm học hiện thực chiến tranh và hậu chiến<br />
hiện lên đa chiều. Mặc cảm nghèo đói và mặc cảm tội lỗi là hai ám ảnh vô<br />
thức lớn đã sai khiến, xoay chuyển cuộc đời Hùng sang những ngã rẽ khác<br />
nhau. Trong con người ngang tàng, bạo liệt đó, những mặc cảm ấy vừa là<br />
căn nguyên của tội ác, lại vừa là hiện thân của đạo đức, nhân nghĩa. Yêu,<br />
hận, buồn, cô đơn, đời sống tính dục… tất cả những phức cảm đó đậm rõ khi<br />
được soi chiếu từ lí thuyết phân tâm học.<br />
<br />
1. Chu Lai khẳng định tên tuổi trong văn học đương đại với tư cách một nhà tiểu thuyết<br />
chiến tranh. Ông viết nhanh, liền mạch, từ Nắng đồng bằng (1978) đến Hùng Carô<br />
(2010) là cả một chặng đường sáng tác bền bỉ hơn 30 năm. Trong sự nghiệp văn chương<br />
của Chu Lai, không tính đến truyện ngắn và tản văn, riêng tiểu thuyết đã có đến 15 bộ.<br />
Tiểu thuyết Chu Lai ám ảnh người đọc không chỉ do phản ánh cuộc đấu tranh khốc liệt,<br />
sống còn của dân tộc, mà còn bởi đằng sau đó là những gì chưa biết về cõi sâu tâm hồn<br />
người lính. Những trang viết Chu Lai như là sự tỏa bung những ẩn khuất vô thức cá<br />
nhân và vô thức tập thể bị che khuất, dồn nén của một thời dân tộc. Nhiều tác phẩm của<br />
Chu Lai mang đậm dấu ấn phân tâm học, đặc biệt là tiểu thuyết Hùng Carô. Tác phẩm<br />
xoay quanh cuộc đời của nhân vật Hùng Carô, một cá tính mạnh mẽ, một thế giới tâm<br />
hồn phức tạp, đầy ám ảnh, một đời sống bản năng mãnh liệt.<br />
2. Thế giới nhân vật trong tiểu thuyết Chu Lai đa dạng, sinh động, với đời sống tâm linh<br />
phong phú và đời sống bản năng mạnh mẽ. Từ trục chính là cuộc đời Hùng Carô, soi<br />
chiếu từ phân tâm học hiện thực chiến tranh và hậu chiến hiện lên đa chiều.<br />
2.1. Nhân vật Hùng Carô từ góc nhìn vô thức<br />
Nghiên cứu những phức cảm của con người, Freud quan tâm đến những ám ảnh tuổi<br />
thơ. Theo Freud, những ấn tượng mạnh, những chấn động tuổi thơ luôn ám ảnh suốt<br />
cuộc đời con người. Soi chiếu từ phân tâm học, có thể lí giải những mặc cảm, những ám<br />
ảnh đeo đuổi cả cuộc đời nhân vật Hùng Carô, hình thành tính cách, số phận của con<br />
người đặc biệt này.<br />
2.1.1. Ám ảnh tuổi thơ - mặc cảm đói nghèo<br />
Hùng Carô có một tuổi thơ lam lũ, bần hàn. Điều ấy lớn đến nỗi trở thành những chấn động<br />
vô thức, hữu thức chi phối số phận, cuộc đời nhân vật. Hùng sinh ra ở vùng đất nghèo<br />
khó: “Làng tôi thật nghèo. Nghèo đến nỗi đi qua nhau, chỉ cần ngửi mùi là biết ngay.<br />
Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br />
ISSN 1859-1612, Số 03(19)/2011: tr. 66-71<br />
<br />
NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT HÙNG CARÔ CỦA CHU LAI<br />
<br />
67<br />
<br />
Một thứ mùi mốc mốc, nhàn nhạt, gây gây như cứt chó phơi ba nắng. Nhà tôi còn nghèo<br />
hơn… Hồi nhỏ đi học chỉ có củ khoai lang nhũn nhoẵn bằng đúng cái b… thằng đánh<br />
giậm” [4, tr. 8]. Cái nghèo, cái khó đó như mầm gốc đẻ nhánh ra hàng trăm thứ tội tình<br />
dồn vào bố mẹ, em gái và cả cuộc đời Hùng. Nó ám ảnh, nhức nhối. Nó đi vào hành<br />
động, vào ý nghĩ, vào giấc ngủ, và vô thức đẩy đưa, sai khiến số phận nhân vật. Cũng vì<br />
nghèo mà Hùng đau đớn nhìn em gái chết mòn, chết dần với căn bệnh rò tủy do một tai<br />
nạn gây ra; cũng vì nghèo, vì giàu mà người yêu đã bỏ Hùng lấy người khác. Vì quá<br />
nghèo mà Hùng “sướng tỉnh người” khi được đi lính, vì cái nghèo mà Hùng làm giấy tờ<br />
giả, làm gạch, buôn trâu, làm tướng cướp, đào vàng, buôn rùa, buôn rắn, đào đá đỏ,<br />
chạy xe ôm, đánh bạc… Hiệu ứng từ mặc cảm nghèo đói ấy với nhân vật Hùng Carô có<br />
khi là nguồn cơn của lòng tốt, thánh thiện đồng thời cũng là nguyên cớ gây nên cái xấu,<br />
cái ác trong con người anh. Có lúc cái nghèo làm dịu mềm con thú trong Hùng (lần đi<br />
giết thằng Hoán), có khi cái nghèo xúi đẩy nhân vật thực hiện những hành vi tội lỗi đến<br />
bất ngờ, vô thức (lần cướp trên xe khách).<br />
Cái nghèo đói tuổi thơ ám ảnh triền miên, chi phối hành động, tính cách và số phận<br />
nhân vật Hùng. Nghèo đói vừa là nỗi đau, vừa là nguồn gốc của hận thù, vừa là nguyên<br />
nhân của cách hành xử liều lĩnh ở nhân vật. Với Hùng, khát tiền và khát khao kiếm tiền<br />
như sự điều khiển của vô thức mà chính nhân vật cũng không thể nào hiểu nổi. Có khi,<br />
Hùng kiếm tiền như một sự trả thù quá khứ chứ không hoàn toàn để làm giàu, để thụ<br />
hưởng. Tiền, vàng với Hùng có khi là rất nhiều; có khi hai mươi cây vàng (khi đào vàng<br />
ở Nà Rì), có khi bảy tám trăm triệu (khi buôn rùa, buôn rắn), cũng có khi năm sáu tỉ<br />
đồng (khi đánh bạc).<br />
Nghiên cứu tâm lí con người, phân tâm học đặc biệt quan tâm đến ngôn ngữ lỡ lời, nói<br />
nhịu, ngôn ngữ vô thức. Freud cắt nghĩa: “Khuynh hướng gây rối kìm hãm, dồn ép vào<br />
trong. Vì đương sự quyết định không cho nó xuất hiện nên mới lỡ lời” [1, tr. 66]. Với<br />
Hùng Carô, nghèo đói ám ảnh như một vô thức cá nhân sai khiến, kéo lệch ngôn ngữ<br />
Hùng, nó trở thành ngôn ngữ lỡ lời, những lời nói như bật ra từ vô thức. Như một dòng<br />
vô thức chảy tuôn những nung nấu, ấp ủ, dự định, đứng trước toà Hùng thổn thức: “Tòa<br />
hỏi bị cáo có muốn nói điều gì không? Muốn chứ. Tôi đứng bật dậy, và lạ chưa, đáng lẽ<br />
từ vòm miệng khô khốc của tôi, những lời ăn năn sám hối, nghẹn ngào sẽ rơi ra thì<br />
ngược lại, nó loảng xoảng những lời thách thức: “Nghèo thì nhục lắm!” [4, tr. 62]. Lời<br />
nhân vật là lời vô thức, bật ra từ ám ảnh, mặc cảm thời thơ ấu. Như Freud kết luận “dẫu<br />
là sự lỡ lời đơn giản nhất cũng có thể tìm ra từ bên ngoài hàm nghĩa của chúng sự<br />
nhiễu loạn của suy nghĩ bị ức chế” [2, tr. 127].<br />
2.1.2. Mặc cảm tội lỗi – Cuộc đua với số phận<br />
Nghèo đói và mặc cảm tội lỗi gây ra cho em gái bị bệnh và chết như một cơn đau mãn<br />
tính, luôn gặm nhấm tâm hồn Hùng. Nhà có hai anh em, em gái kém Hùng ba tuổi, gầy<br />
xanh nhưng học giỏi. Hùng thương em vô cùng. Song có lần cõng em đi củi vì đường<br />
trơn nên Hùng té, em gái bị sưng vai, sợ cha mẹ buồn nên cả hai giấu chuyện ấy để rồi<br />
nó là nguyên nhân dẫn đến bệnh rò tủy vô phương cứu chữa sau này. Với Hùng, đó là<br />
<br />
68<br />
<br />
NGUYỄN ĐẮC ĐƯỜNG – LÊ THỊ HƯỜNG<br />
<br />
nỗi dày vò, ám ảnh, đớn đau nhất trong cuộc đời. Mặc cảm tội lỗi ấy biến thành những<br />
hành động kiếm tiền liều lĩnh, bất chấp tất cả.<br />
Nhanh chóng xin phục viên, Hùng lao vào cuộc đua với bệnh tình người em: “Phục<br />
viên hôm trước, hôm sau tôi đã âm thầm mở cuộc đua với bệnh tình của em tôi, với số<br />
phận của chính tôi, với số phận của cả cái mảnh đất cằn cỗi đã sinh ra tôi” [4, tr. 31].<br />
Nỗi ân hận thường trực trong sâu thẳm trái tim Hùng về tội lỗi làm cho em gái mang<br />
bệnh chết mòn, chết dần cứ như mũi dao đỏ, nhọn nung xoáy vào gan ruột anh ta. Xót<br />
xa thay khi nó lại chính là căn nguyên đẩy Hùng lao vào những cuộc kiếm tiền phi pháp<br />
– Hùng làm giả giấy tờ. Thế rồi bị bắt. Trước khi bị công an dẫn đi, Hùng vẫn bị hình<br />
ảnh người em dày vò; “Cái làm tôi buốt nhói nhất là đôi mắt của con em… Nó không<br />
nói, không khóc, chỉ nhìn, một cái nhìn ngỡ ngàng, đau đớn lạ lắm, như đôi mắt con<br />
chim sẻ tôi bắn bị thương nát ngực hồi nào, cái nhìn đến suốt đời tôi không thể quên<br />
được. Tôi ghì trán vào cạnh sắc thành xe đến rớm máu… anh giết em rồi” [4, tr. 51].<br />
Chu Lai không chủ ý xây dựng kiểu nhân vật tự ý thức hay vô thức, song từ phân tâm<br />
học có thể khẳng chứng rằng vô thức cá nhân đã điều khiển ngôn ngữ, hành động của<br />
Hùng. Chính Hùng cũng không tin được là mình đã nói lỡ lời trước tòa một câu ngoài<br />
dự ý: “Nết ơi, anh xin lỗi đã không kịp thực hiện được lời hứa với em (hứa kiếm tiền<br />
chữa bệnh cho em), ở nhà, em cố thuốc thang, chờ anh” [4, tr. 62].<br />
Khí chất mạnh mẽ, ngang tàng, cùng với tính cách lãng mạn, đa tình kết hợp với mặc<br />
cảm và ám ảnh thời thơ ấu đã sai khiến, xoay chuyển cuộc đời Hùng sang những ngã rẽ<br />
khác nhau.<br />
2.2. Nhân vật Hùng Carô từ góc nhìn bản năng<br />
Từ việc khám phá thế giới vô thức, Freud đã đồng thời khám phá ra thế giới tính dục thú<br />
vị và phức tạp của con người. Freud cho rằng, bản năng tính dục cũng là một loại bản<br />
năng gốc thuộc về vô thức.<br />
Chu Lai là nhà tiểu thuyết chiến tranh lớn của Việt Nam, vì vậy, cái cốt lõi trong các tác<br />
phẩm của ông là số phận người lính trong và sau chiến tranh. Nếu nhân vật trung tâm<br />
được nhà văn khai thác ở bản năng tính dục, thì nó như là yếu tố phụ họa, gia giảm cần<br />
có để khắc họa rõ nét số phận nhân vật, chứ tuyệt nhiên cốt truyện không lấy tình dục<br />
làm trung tâm. Hùng Carô là một bước chuyển về đề tài của Chu Lai. Xoay quanh số<br />
phận của một cá nhân, nhà văn tập trung lí giải về chiến tranh, đời tư thế sự, tình yêu,<br />
tình dục… Hùng Carô là tác phẩm chứa cả sự lí giải lẫn triết lí tình yêu.<br />
2.2.1. Hùng Carô trong các mối quan hệ tình yêu<br />
Nhà văn đặt Hùng Carô trong các mối quan hệ tình yêu để phân tâm nhân vật:<br />
- Hùng – Hiền (Cái nhìn, mối tình đầu)<br />
- Hùng – Thôn (làm y tế)<br />
- Hùng – Liên (Disgan)<br />
<br />
NHÂN VẬT TRONG TIỂU THUYẾT HÙNG CARÔ CỦA CHU LAI<br />
<br />
69<br />
<br />
- Hùng – Thoa (Lá răm)<br />
- Hùng – Thư (đồng tính)<br />
Từ ba mối tình quan trọng trong cuộc đời Hùng Carô là Hùng – Hiền, Hùng – Thoa,<br />
Hùng – Thư, có thể phân tâm những góc khuất trong thế giới tâm hồn nhân vật. Mối<br />
tình đầu với Hiền để lại trong lòng Hùng Carô một hố sâu ám ảnh, dằn vặt. Đây là mối<br />
tình đầu thơ mộng của tuổi học trò đầy kỉ niệm, Hiền vừa là bạn, là người yêu của<br />
Hùng. Nhưng khi Hiền đi lấy một người chồng giàu có vì cuộc sống sang giàu, vật chất<br />
chứ không phải tình yêu thì mọi cái đối với chàng trai trẻ nghèo khó nhưng ngang tàng<br />
là Hùng sụp đổ. Mặc cảm nghèo trỗi dậy, Hùng ra sức kiếm tiền, cố lấy cái bất cần, khí<br />
khái của mình để đè lấp hình ảnh, bóng dáng Cái nhìn thì nó như càng đậm nét, khắc<br />
sâu vào tâm khảm Hùng. Người con gái xinh đẹp ấy trong mơ lẫn ngoài đời luôn nối<br />
gắn với cuộc sống Hùng Carô. Hình ảnh Cái nhìn trở thành sự ám ảnh vô thức của<br />
Hùng Carô – một bưởng trưởng đào vàng, một tướng cướp bạo liệt.<br />
Mối tình tuổi thơ, tuổi thanh xuân rạo rực của Hùng là Cái nhìn, còn mối tình sau chót<br />
của Hùng lại là Lá răm, có ý gì đây? Phải chăng tình yêu lứa đôi giữa nam và nữ tất cả<br />
toát ra từ đôi mắt – cửa sổ tâm hồn? Hay sự ám ảnh vô thức trong Hùng về mối tình đầu<br />
đã chuyển nhịp bước tình yêu của Hùng phải là như thế - một đôi mắt. Lá răm (Thoa) là<br />
cái tiếp nối liền mạch của Cái nhìn (Hiền). Từ Cái nhìn đến Lá răm là cả một hành trình<br />
trốn chạy, trả thù phụ nữ của phần bản năng – Hùng Carô.<br />
Nhà văn quân đội Chu Lai không ngần ngại đề cập vấn đề tình yêu, tình dục đồng giới<br />
mà văn học đương đại ngày càng quan tâm. Khác với tình yêu giữa Hùng với hai người<br />
phụ nữ xinh đẹp kia, Hùng còn có một tình yêu đồng tính nhận đón từ Thư (một người<br />
bạn tuổi em trong tù). Hùng quý và yêu Thư như một người em cần được chở che, bảo<br />
bọc. Thư đối với Hùng như một nửa rỗng khuyết của một sự trọn vẹn. Hùng mạnh mẽ,<br />
to con – Thư ốm yếu, gầy nhỏ, Hùng võ biền – Thư uyên bác, Hùng tự phát, liều lĩnh –<br />
Thư thận trọng, chắc chắn… Tất cả sự bổ trợ âm dương ấy tạo thành một cặp đôi có số<br />
phận éo le, cô đơn, lang bạt dựa vào nhau tồn tại, dạt trôi. Viết về tình yêu đồng tính,<br />
ngòi bút Chu Lai đầy chất nhân bản. Tình yêu đó làm cho người đọc có cái nhìn khác đi,<br />
mới ra đối với những con người thuộc giới thứ ba.<br />
Chu Lai không kết nối những mối tình của Hùng để tạo ra một số phận nhân vật đặc biệt<br />
mà từ những mối tình ấy nhà văn đi sâu lí giải phần mờ khuất trong thế giới tình yêu<br />
vốn đã phức tạp của con người. Ba mối tình của Hùng Carô là Hùng – Hiền, Hùng –<br />
Thoa, Hùng – Thư không chỉ dừng lại ở cảm nhận về tình yêu mà qua đó còn tỏa bung<br />
sự ấm áp của tình người cao quý.<br />
2.2.2. Những biểu hiện khát dục (libido) và tình dục bất thường<br />
Phân tâm học lí giải: “Khát dục (libido) là sự đòi hỏi phải được thỏa mãn một ham<br />
muốn mang nội dung tình dục. Cũng ví như đói đòi hỏi phải được ăn, khát đòi hỏi phải<br />
được uống” [5, tr. 177]. Soi chiếu từ phân tâm học, ta thấy cái khát khao tình dục của<br />
nhân vật rất rõ nét, nó còn là sự biện chứng cho cách lí giải về hiện tượng libido. Hùng<br />
Carô – nhân vật trung tâm của tác phẩm có một cuộc đời phức tạp theo đúng nghĩa một<br />
<br />
70<br />
<br />
NGUYỄN ĐẮC ĐƯỜNG – LÊ THỊ HƯỜNG<br />
<br />
tay giang hồ lang bạt, lãng tử. Sự phức tạp đó không chỉ làm đa diện nhân cách, đạo đức<br />
Hùng mà còn kéo theo cả một đời sống tâm lí, đời sống tình dục phức tạp không kém.<br />
Lúc thì cháy khát với người con gái này, lúc lại thô bạo với người con gái khác. Cũng<br />
có lúc cùng một đối tượng tình dục song thời điểm này thì say mê, yêu thương, thời<br />
điểm khác lại hạ nhục và trả thù. Song thiết nghĩ với một tính cách như thế, kết cộng với<br />
những môi trường sống phức tạp thì những biểu hiện không đồng nhất đó lại là điều<br />
logic, hợp lí trong thực tế cuộc sống. Nhà văn Chu Lai đã dành nhiều trang văn để miêu<br />
tả tường tận, tỉ mỉ những thao tác ái ân của Hùng (11 lần quan hệ tính dục với 7 cô gái,<br />
chiếm tổng cộng 25 trang viết). Riêng 9 trang viết bạo liệt chỉ để miêu tả cảnh làm tình<br />
giữa Hùng và Thôn (từ trang 86 đến trang 94) thì thật là tận cùng của tính dục sa đọa,<br />
đam mê. Không thể trích dẫn quá nhiều những trang viết ấy, song khi đọc xong những<br />
trang viết về tính dục của một Hùng Carô bạo liệt, có thể lí giải chính sự ức chế tính dục<br />
cao độ của Hùng đã đẩy những cuộc hành lạc xác thịt thành sa đọa, bất thường. Theo<br />
bước chân cuộc đời Hùng cũng là theo bước chân của những cuộc làm tình. Không thể<br />
dẫn hết những cảnh “nóng” của tiểu thuyết để chứng minh cho luận điểm trên, song từ<br />
tiểu thuyết này Chu Lai như khẳng định; tính dục là một thế giới phức tạp, bí mật, muôn<br />
màu và hấp dẫn. Không sâu xa, triết lí, bí ẩn như những cuộc tình của Toru Wantanabe<br />
trong tiểu thuyết Rừng Na Uy của Haruki Murakami, song Hùng Carô cũng là một triết<br />
lí về tình yêu, tình dục, tình người và là hồi chuông cảnh tỉnh về sự lệch tâm trong biểu<br />
hiện tình yêu, tình dục ở cuộc sống phức tạp hiện nay.<br />
Vấn đề tình yêu, tình dục từ tiểu thuyết Hùng Carô như một mệnh đề cho một triết lí về<br />
tình người, về quy luật bù trừ, nhân quả của nhân gian mà Chu Lai muốn gửi đến bạn trẻ<br />
hôm nay. Hùng nam tính, bạo liệt, mạnh mẽ trong tình dục là vậy rồi cuối cùng cũng rơi<br />
vào bi kịch không ai ngờ là bệnh “bất lực” ở đàn ông. Từ lí thuyết về mặc cảm hoạn của<br />
Freud, mới thấy hết những trạng thái tâm lí phức tạp của nhân vật, cũng như lí giải được<br />
những ẩn ức của Hùng. Hùng vì sự ám ảnh tình yêu đầu đời mà lao vào vòng tội lỗi, tù tội<br />
nhưng cũng chính tình yêu cuối cùng lại kéo Hùng về với cuộc sống lương thiện, chính<br />
nghĩa, đời thường. Tác phẩm như một bức thông điệp hãy tin vào tình yêu và tình người<br />
trong cuộc sống. Chính nhà văn Chu Lai tâm sự: “Trong văn chương, anh có thể mặc sức<br />
đi vào sân chơi dục tính nhưng đi như thế nào để nâng con người lên chứ không phải dìm<br />
con người xuống” [6]. Hùng Carô mang theo thông điệp trân trọng đó.<br />
3. Tiểu thuyết Hùng Carô vẫn một chất giọng Chu Lai trần trụi, thô tục nhưng mạch chuyển<br />
câu chuyện được đẩy nhanh hơn, dồn dập hơn, nhiều tình tiết hấp dẫn li kì theo kiểu điện<br />
ảnh, trinh thám, cowboy. Tất cả được đẩy mạnh đến tận cùng - thành bạo liệt. Đọc Hùng<br />
Carô, độc giả như bị hút vào dòng đời đầy biến động, và cũng đầy lãng mạn của Hùng. Tác<br />
phẩm khép lại sau hơn 500 trang viết mệt nhoài theo số phận nổi chìm của nhân vật trung<br />
tâm, nhưng đồng thời cũng gieo sâu vào lòng người đọc với biết bao những tình cảm buồn<br />
vui, trở trăn với lẽ sống – chết, tốt – xấu, được – mất của kiếp làm người.<br />
Cuốn tiểu thuyết của Chu Lai viết về lớp trẻ hôm nay với biết bao khát vọng như Hùng:<br />
tình yêu, tình dục, kiếm tiền, làm giàu và cả những táo bạo, hận thù, nhân nghĩa, cao<br />
thượng… Cũng từ đó bức thông điệp mà nhà văn gửi gắm về lẽ sống và luật đời từ nhân<br />
<br />