Những vấn đề của gia đình Việt Nam trong quá trình biến đổi xã hội theo xu hướng công nghiệp hóa và hiện đại hóa - Vũ Tuấn Huy

X· héi häc sè 2 (94), 2006 13<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Nh÷ng vÊn ®Ò cña gia ®×nh viÖt nam<br /> trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi x· héi<br /> theo xu h−íng c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa<br /> <br /> <br /> Vò TuÊn Huy<br /> <br /> I. Quan ®iÓm vÒ gia ®×nh<br /> Trªn c¬ së ®¸nh gi¸ nh÷ng thµnh tùu cña 20 n¨m ®æi míi, Héi nghÞ lÇn thø<br /> 11 Ban ChÊp hµnh Trung −¬ng §¶ng Céng s¶n ViÖt Nam khãa IX ®· ®Ò ra môc tiªu<br /> ph¸t triÓn trong 15 n¨m tíi cña x· héi ViÖt Nam:” §Èy m¹nh ®æi míi toµn diÖn vµ<br /> ®ång bé, phÊn ®Êu ®¹t b»ng ®−îc môc tiªu ®Õn n¨m 2010, sím ®−a n−íc ta ra khái<br /> t×nh tr¹ng kÐm ph¸t triÓn, n©ng cao râ rÖt ®êi sèng vËt chÊt vµ tinh thÇn cña nh©n<br /> d©n, t¹o nÒn t¶ng ®Ó ®Õn n¨m 2020, n−íc ta c¬ b¶n trë thµnh mét n−íc c«ng nghiÖp<br /> theo h−íng hiÖn ®¹i”.<br /> §Þnh h−íng c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa ®ång nghÜa víi ph¸t triÓn kinh<br /> tÕ vµ nh÷ng biÕn ®æi trong c¸c lÜnh vùc x· héi kh¸c nh− qu¸ tr×nh d©n chñ hãa, thÕ<br /> tôc hãa, di ®éng x· héi, n©ng cao møc sèng vµ chÊt l−îng d©n c−. Trong qu¸ tr×nh ®ã,<br /> gia ®×nh lµ mét trong nh÷ng thiÕt chÕ x· héi c¬ b¶n cho sù tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña<br /> c¸ nh©n vµ x· héi. Mét mÆt, nh÷ng t¸c ®éng cña biÕn ®æi x· héi dÉn ®Õn nh÷ng biÕn<br /> ®æi trong c¬ cÊu - chøc n¨ng cña gia ®×nh. MÆt kh¸c, gia ®×nh còng lµ mét t¸c nh©n<br /> quan träng cho sù æn ®Þnh vµ ph¸t triÓn cña x· héi. Nghiªn cøu gia ®×nh ë n−íc ta<br /> trong giai ®o¹n hiÖn nay nh»m lµm s¸ng tá qu¸ tr×nh biÕn ®æi gia ®×nh, trªn c¬ së ®ã<br /> ®−a ra nh÷ng khuyÕn nghÞ chÝnh s¸ch nh»m duy tr× b¶n s¾c cña gia ®×nh ViÖt Nam,<br /> t¹o ®iÒu kiÖn cho gia ®×nh thÝch nghi víi nh÷ng biÕn ®æi x· héi, gãp phÇn ®Èy m¹nh<br /> c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc. (T−¬ng Lai, 1996).<br /> Tõ khi ®æi míi vµ ®Æc biÖt trong h¬n 10 n¨m trë l¹i ®©y, thµnh qu¶ c«ng<br /> nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa ®Êt n−íc thÓ hiÖn ë tr−íc hÕt ë tr×nh ®é ph¸t triÓn kinh<br /> tÕ. Thu nhËp quèc d©n t¨ng trung b×nh gÇn 9%/n¨m. Tõ mét n−íc ph¶i nhËp khÈu<br /> g¹o trë thµnh n−íc xuÊt khÈu g¹o thø hai trªn thÕ giíi, gi¶m ®ãi nghÌo vµ n©ng cao<br /> møc sèng cña ng−êi d©n (Haughton, Haughton vµ Phong, 2001; Lamb, 2002). §« thÞ<br /> hãa vµ ph¸t triÓn c«ng nghiÖp t¹o ra nhiÒu c¬ héi viÖc lµm, di ®éng x· héi t¨ng lªn.<br /> (Youssef and Hetler, 1983; Mencher and Okongwu, 1993; Vò M¹nh Lîi, 1995).<br /> Nh×n chung, ®¸nh gi¸ vÒ møc ®é hiÖn ®¹i hãa ë ViÖt Nam hiÖn nay so víi h¬n<br /> 10 n¨m tr−íc ®©y, ®a sè ý kiÕn (87%) cho r»ng hiÖn nay x· héi ViÖt Nam hiÖn ®¹i<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 14 Nh÷ng vÊn ®Ò cña gia ®×nh ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi x· héi...<br /> <br /> hãa nhiÒu h¬n. Sù kh¸c nhau trong ®¸nh gi¸ vÒ møc ®é hiÖn ®¹i hãa theo nhãm tuæi<br /> nh×n chung cho thÊy thanh niªn cã xu h−íng mong muèn møc ®é hiÖn ®¹i hãa nhiÒu<br /> h¬n. §¸nh gi¸ vÒ vai trß cña hiÖn ®¹i hãa ®èi víi x· héi ViÖt Nam hiÖn nay, kho¶ng<br /> 2/3 sè ng−êi tr¶ lêi cho r»ng hiÖn ®¹i hãa lµ rÊt tèt cho ViÖt Nam, gÇn 1/3 nhËn ®Þnh<br /> r»ng phÇn lín lµ tèt vµ cã kho¶ng 1% cho r»ng kh«ng tèt chót nµo (ViÖn X· héi häc<br /> vµ Trung t©m Nghiªn cøu D©n sè §¹i häc Michigan - Nghiªn cøu biÕn ®æi gia ®×nh,<br /> 2003-2004).<br /> Nh÷ng biÕn ®æi x· héi ë n−íc ta ®· t¸c ®éng nh− thÕ nµo ®Õn gia ®×nh vµ<br /> nh÷ng xu h−íng biÕn ®æi Êy cña gia ®×nh ®Æt ra nh÷ng vÊn ®Ò g× trong qu¸ tr×nh<br /> c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa. PhÇn d−íi ®©y ®Ò cËp ®Õn mét sè vÊn ®Ò x· héi cña<br /> gia ®×nh ë n−íc ta hiÖn nay.<br /> 2. Nh÷ng vÊn ®Ò x· héi cña gia ®×nh n−íc ta hiÖn nay<br /> 2.1. Sù chuyÓn ®æi ý nghÜa cña h«n nh©n vµ gia ®×nh theo h−íng chó ý ®Õn<br /> c¸ nh©n<br /> NÕu trong x· héi truyÒn thèng, ý nghÜa vµ quyÒn lùc cña h«n nh©n chñ yÕu<br /> xoay quanh c¸c nghÜa vô x· héi th× víi nh÷ng t¸c ®éng cña biÕn ®æi x· héi theo xu<br /> h−íng hiÖn ®¹i hãa, ý nghÜa cña h«n nh©n vµ gia ®×nh ViÖt Nam vÉn ®ang trong qu¸<br /> tr×nh biÕn ®æi theo xu h−íng chó ý ®Õn c¸ nh©n. Sù biÕn ®æi nµy trong ý nghÜa cña<br /> h«n nh©n vµ gia ®×nh ®−îc xem lµ phï hîp víi xu h−íng cña qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa<br /> Xu h−íng biÕn ®æi nµy cña gia ®×nh còng ®−îc ph¶n ¸nh trong LuËt H«n<br /> nh©n vµ Gia ®×nh n¨m 2000 söa ®æi ®Ó phï hîp víi thùc tiÔn x· héi. VÝ dô, ®iÒu 32<br /> quy ®Þnh ng−êi chång vµ ng−êi vî cã quyÒn cã tµi s¶n riªng, ®iÒu 44 quy ®Þnh con c¸i<br /> cã quyÒn cã tµi s¶n riªng. LuËt H«n nh©n vµ Gia ®×nh n¨m 2000 chó ý ®Õn c¸c quyÒn<br /> c¸ nh©n. QuyÒn cña con c¸i trong quyÕt ®Þnh h«n nh©n, tµi s¶n riªng vµ n¬i ë sau khi<br /> kÕt h«n. Nh÷ng v¨n b¶n luËt ph¸p nµy lµ c¬ së ph¸p lý ®Ó t¹o ra sù biÕn ®æi ý nghÜa<br /> cña h«n nh©n: tõ h«n nh©n v× gia ®×nh, dßng hä ®Õn h«n nh©n v× t×nh yªu, tù nguyÖn.<br /> (Vò M¹nh Lîi, 2003).<br /> Sù chuyÓn ®æi ý nghÜa cña h«n nh©n biÓu hiÖn ë chç gi¶m vai trß cña cha mÑ,<br /> hä hµng vµ t¨ng vai trß cña c¸ nh©n trong viÖc t×m hiÓu vµ quyÕt ®Þnh h«n nh©n. C¸c<br /> yÕu tè hoµn c¶nh thay ®æi theo c¸c nhãm n¨m kÕt h«n ®Æc tr−ng cho c¸c giai ®o¹n<br /> thêi kú chiÕn tranh, thêi kú thèng nhÊt ®Êt n−íc vµ thêi kú ®æi míi. §Æc tr−ng cña sù<br /> chuyÓn ®æi nµy lµ chuyÓn tõ nh÷ng quan hÖ t×m hiÓu tr−íc h«n nh©n trong nhãm<br /> chÝnh thøc nh− gia ®×nh, hä hµng sang c¸c nhãm kh«ng chÝnh thøc nh− b¹n bÌ. §Æc<br /> tr−ng cña c¸c quan hÖ tõ chç phô thuéc, bÞ chi phèi sang sù tù do lùa chän vµ tù chñ.<br /> (ViÖn X· héi häc vµ Trung t©m Nghiªn cøu D©n sè §¹i häc Michigan - Nghiªn cøu<br /> biÕn ®æi gia ®×nh, 2003-2004).<br /> Gi¶m kiÓm so¸t cña gia ®×nh vµ x· héi ®èi víi h«n nh©n cã nghÜa lµ thanh<br /> niªn ®−îc tù chñ nhiÒu h¬n tr−íc vµ trong h«n nh©n. MÆt tr¸i cña xu h−íng nµy lµ<br /> hiÖn t−îng quan hÖ t×nh dôc tr−íc khi kÕt h«n, b¹o lùc gia ®×nh vµ ly h«n cã xu<br /> h−íng t¨ng lªn (Sharon Ghuman, Vò TuÊn Huy, Vò M¹nh Lîi, 2005). Phô n÷ kÕt<br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  Vò TuÊn Huy 15<br /> <br /> h«n víi ng−êi n−íc ngoµi, sèng chung cña thanh niªn, hoÆc lùa chän lèi sèng ®éc<br /> th©n mµ th«ng tin ®¹i chóng vµ mét sè nghiªn cøu ®Ò cËp ®Õn gÇn ®©y còng lµ nh÷ng<br /> chØ b¸o ph¶n ¸nh sù biÕn ®æi ý nghÜa cña h«n nh©n. Nh÷ng hiÖn t−îng nµy gia t¨ng ë<br /> møc ®é nµo vµ nh÷ng hËu qu¶ cña nã lµ nh÷ng vÊn ®Ò ®¸ng quan t©m nghiªn cøu ®Ó<br /> thÊy ®−îc t¸c ®éng cña hiÖn ®¹i hãa.<br /> 2.2. Nh÷ng biÕn ®æi cña hµnh vi gia ®×nh theo xu h−íng phôc håi nh÷ng ®Æc<br /> tr−ng truyÒn thèng vµ bÞ tiÒn tÖ hãa<br /> Trong khi hoµn c¶nh cña viÖc t×m hiÓu tr−íc khi kÕt h«n vµ quyÒn quyÕt ®Þnh<br /> h«n nh©n cã xu h−íng biÕn ®æi theo h−íng hiÖn ®¹i hãa th× ng−îc l¹i cã nh÷ng hµnh<br /> vi gia ®×nh cã xu h−íng biÕn ®æi theo h−íng ng−îc l¹i. §ã lµ sù phôc håi cña c¸c m«<br /> h×nh hµnh vi phæ biÕn trong x· héi truyÒn thèng (Vò Khiªu, 2000). §iÒu ®¸ng ng¹c<br /> nhiªn lµ trong rÊt nhiÒu nh÷ng biÕn ®æi theo xu h−íng hiÖn ®¹i hãa nh− tr×nh ®é häc<br /> vÊn t¨ng lªn, phong trµo bµi trõ mª tÝn, hñ tôc do nhµ n−íc ph¸t ®éng th× viÖc xem<br /> tö vi vµ chän ngµy c−íi cã xu h−íng t¨ng lªn.<br /> Cïng víi sù ph¸t triÓn cña kinh tÕ thÞ tr−êng, xu h−íng tiÒn tÖ hãa trong c¸c<br /> lÔ nghi liªn quan ®Õn h«n nh©n cã xu h−íng t¨ng lªn (John Knodel, Rukmalie, Vò<br /> M¹nh Lîi, Vò TuÊn Huy, 2004). ChØ cã mét tû lÖ rÊt nhá c¸c cÆp vî chång kh«ng tæ<br /> chøc ®¸m c−íi vµ cã xu h−íng gi¶m trong c¸c nhãm kÕt h«n gÇn ®©y. ViÖc tæ chøc<br /> ®¸m c−íi t¹i nhµ hµng, kh¸ch s¹n trong nhãm kÕt h«n sau ®æi míi t¨ng lªn so víi c¸c<br /> giai ®o¹n tr−íc. Quµ mõng ®¸m c−íi chñ yÕu tõ hiÖn vËt sang chñ yÕu b»ng tiÒn,<br /> nhÊt lµ giai ®o¹n sau ®æi míi khi chuyÓn sang kinh tÕ thÞ tr−êng. (ViÖn X· héi häc vµ<br /> Trung t©m Nghiªn cøu D©n sè §¹i häc Michigan - Nghiªn cøu biÕn ®æi gia ®×nh,<br /> 2003-2004). M« h×nh tæ chøc ®¸m c−íi tõ chñ yÕu lµ tiÖc ngät sang chñ yÕu lµ tiÖc<br /> mÆn; ®å mõng ®¸m c−íi chñ yÕu lµ b»ng hiÖn vËt sang chñ yÕu lµ b»ng tiÒn; vµ trong<br /> sù so s¸nh gi÷a chi phÝ vµ gi¸ trÞ cña quµ mõng ®¸m c−íi cho thÊy xu h−íng tiÒn tÖ<br /> hãa trong viÖc tæ chøc c¸c ®¸m c−íi.<br /> Nh÷ng quy ®Þnh cña nhµ n−íc vÒ tæ chøc ®¸m c−íi nh− thÕ nµo hoÆc nh÷ng<br /> phª ph¸n trªn b¸o chÝ cho thÊy xu h−íng vµ nh÷ng hËu qu¶ x· héi cña hiÖn t−îng<br /> tiÒn tÖ hãa trong viÖc tæ chøc ®¸m c−íi. Nh÷ng hiÖn t−îng nµy cho thÊy t¸c ®éng cña<br /> kinh tÕ thÞ tr−êng khuyÕn khÝch hµnh vi tiªu dïng trong gia ®×nh. Sù t¨ng lªn vÒ<br /> møc sèng nãi chung kh«ng cã nghÜa lµ ®ång ®Òu gi÷a c¸c gia ®×nh. Nh÷ng chi phÝ phi<br /> kinh tÕ gia t¨ng trong viÖc tæ chøc ®¸m c−íi cã nh÷ng hËu qu¶ tiªu cùc vÒ nÕp sèng<br /> v¨n hãa. Nã trë thµnh g¸nh nÆng ®èi víi nh÷ng gia ®×nh nghÌo hoÆc thu nhËp thÊp.<br /> 2.3. C¬ cÊu gia ®×nh biÕn ®æi theo h−íng thu nhá vÒ quy m« vµ ®a d¹ng<br /> Thùc tr¹ng c¬ cÊu gia ®×nh ë khu vùc ®ång b»ng B¾c Bé theo kÕt qu¶ nghiªn<br /> cøu cho thÊy thÊy lo¹i h×nh gia ®×nh h¹t nh©n lµ phæ biÕn: 83,2% lµ gia ®×nh h¹t<br /> nh©n so víi 16,8% lµ gia ®×nh më réng. Trong sè gia ®×nh më réng, chñ yÕu lµ lo¹i<br /> h×nh gia ®×nh gèc më r«ng bao gåm bè mÑ sèng cïng víi con trai ®· kÕt h«n. Tû lÖ hé<br /> gia ®×nh më réng ë ®« thÞ cao h¬n so víi khu vùc n«ng th«n, t−¬ng øng lµ 20,8% so<br /> víi 16,8% (Tæng côc Thèng kª, 1998).<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 16 Nh÷ng vÊn ®Ò cña gia ®×nh ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi x· héi...<br /> <br /> Ph©n tÝch sù thay ®æi sè l−îng hé gia ®×nh ë khu vùc n«ng th«n cña mét sè<br /> tØnh cña ®ång b»ng s«ng Hång cho thÊy trong giai ®o¹n 1976-1980, sè l−îng hé gia<br /> ®×nh t¨ng nhanh ë hÇu hÕt c¸c tØnh vµ tèc ®é t¨ng trong c¸c giai ®o¹n sau ®ã ®·<br /> chËm l¹i. Nh− ®· ph©n tÝch ë trªn, ¶nh h−ëng cña gi¶m møc sinh ®Õn quy m« hé gia<br /> ®×nh chØ t¸c ®éng vµo sau n¨m 1980 khi ch−¬ng tr×nh D©n sè vµ KÕ ho¹ch hãa gia<br /> ®×nh ho¹t ®éng m¹nh. Tr¸i l¹i, trong giai ®o¹n tr−íc ®ã, mÆc dï møc sinh cao nh−ng<br /> quy m« gia ®×nh trung b×nh cao h¬n c¸c giai ®o¹n sau kh«ng ®¸ng kÓ cho thÊy hiÖn<br /> t−îng t¸ch hé lµ nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn ®Õn quy m« hé gia ®×nh nhá. (NguyÔn<br /> Sinh Cóc, 1991; Tæng côc Thèng kª, 1989).<br /> ViÖc thùc hiÖn ChØ thÞ 100 n¨m 1981 vµ NghÞ quyÕt 10 n¨m 1988 trong s¶n<br /> xuÊt n«ng nghiÖp chÝnh lµ nh÷ng b−íc t¹o ra sù phï hîp gi÷a lùc l−îng s¶n xuÊt vµ<br /> quan hÖ s¶n xuÊt. Hé gia ®×nh trë thµnh mét ®¬n vÞ s¶n xuÊt tù chñ trong sö dông<br /> ruéng ®Êt, t− liÖu s¶n xuÊt vµ b¸n s¶n phÈm. T¸ch hé trë thµnh mét ph−¬ng tiÖn ®Ó<br /> t¨ng së h÷u ®Êt ®ai lµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n thóc ®Èy sù biÕn ®æi cña c¬ cÊu<br /> gia ®×nh trong giai ®o¹n nµy. Sù biÕn ®æi cña c¬ cÊu gia ®×nh theo h−íng thu nhá vÒ<br /> quy m« kh«ng chØ lµ kÕt qu¶ cña viÖc gi¶m møc sinh, mµ cßn lµ kÕt qu¶ cña nh÷ng<br /> t¸c ®éng kinh tÕ - x· héi nh− chÝnh s¸ch ®Êt ®ai ë n«ng th«n.<br /> ë nhiÒu khu vùc n«ng th«n hiÖn nay khi quü ®Êt bÞ thu hÑp do qu¸ tr×nh ®«<br /> thÞ hãa vµ ph¸t triÓn c«ng nghiÖp, giao th«ng, nhiÒu hé gia ®×nh kh«ng cßn ®Êt s¶n<br /> xuÊt n«ng nghiÖp vµ hä kh«ng cã nghÒ nghiÖp thÝch hîp ®Ó kiÕm sèng. Sè lao ®éng<br /> ®−îc tiÕp nhËn vµo c¸c khu c«ng nghiÖp t¹i ®Þa bµn th−êng h¹n chÕ vµ chØ ë nhãm<br /> tuæi trÎ vµ cã tr×nh ®é häc vÊn nhÊt ®Þnh. Trªn thùc tÕ, c¬ cÊu gia ®×nh ë khu vùc<br /> n«ng th«n cßn thu nhá h¬n n÷a do ng−êi vî hoÆc ng−êi chång th−êng xuyªn lµm viÖc<br /> ë xa nhµ. Tr¸i l¹i, ë khu vùc ®« thÞ, tû lÖ gia ®×nh më réng ë ®« thÞ cao h¬n ë n«ng<br /> th«n. Nh÷ng khã kh¨n vÒ nhµ ë lµ nguyªn nh©n chñ yÕu cña t×nh tr¹ng con c¸i khi<br /> x©y dùng gia ®×nh kh«ng thÓ t¸ch ra ë riªng.<br /> Cïng víi sù biÕn ®æi ý nghÜa cña h«n nh©n vµ gia ®×nh theo h−íng chó ý ®Õn<br /> c¸ nh©n, c¬ cÊu gia ®×nh ë n−íc ta còng cã sù biÕn ®æi râ rÖt. Quy m« gia ®×nh ngµy<br /> cµng nhá vµ cã nhiÒu lo¹i h×nh gia ®×nh (gia ®×nh h¹t nh©n, gia ®×nh më réng, gia<br /> ®×nh h¹t nh©n khuyÕt thiÕu). Tuy nhiªn, gia ®×nh ViÖt Nam cã biÕn ®æi theo xu<br /> h−íng h¹t nh©n hãa hay chØ lµ nöa h¹t nh©n hãa lµ vÊn ®Ò cÇn ®−îc xem xÐt trong<br /> nh÷ng khÝa c¹nh kh¸c cña lèi sèng gia ®×nh. Nh×n chung, nh÷ng ®Æc ®iÓm biÕn ®æi<br /> cña c¬ cÊu gia ®×nh cho thÊy mét bé phËn gia ®×nh ë n«ng th«n vµ ®« thÞ r¬i vµo hoµn<br /> c¶nh kh«ng phï hîp víi qu¸ tr×nh c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa. NhiÒu vÊn ®Ò ®Æt<br /> ra ®èi víi bé phËn gia ®×nh nµy nh− c«ng ¨n viÖc lµm, bÊt b×nh ®¼ng giíi trong ph©n<br /> c«ng lao ®éng, an sinh cña c¸c thµnh viªn gia ®×nh, ®Æc biÖt lµ trÎ em vµ ng−êi giµ do<br /> nh÷ng biÕn ®æi cña c¬ cÊu gia ®×nh.<br /> 2.4. VÊn ®Ò b×nh ®¼ng giíi<br /> Gia ®×nh lµ mét thiÕt chÕ x· héi hãa duy tr× nh÷ng chuÈn mùc vÒ giíi. VÝ dô,<br /> th«ng qua gi¸o dôc gia ®×nh vµ ph©n c«ng vai trß trong gia ®×nh mµ trÎ em tiÕp thu<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  Vò TuÊn Huy 17<br /> <br /> nh÷ng chuÈn mùc míi hoÆc lµm sèng m·i nh÷ng ®Þnh kiÕn giíi.<br /> Quan s¸t nh÷ng c«ng viÖc néi trî do ng−êi ng−êi vî vµ ng−êi chång thùc hiÖn,<br /> c¸c nghiªn cøu gÇn ®©y cho thÊy ph©n c«ng lao ®éng trong gia ®×nh gi÷a ng−êi vî vµ<br /> ng−êi chång trong c¸c ho¹t ®éng néi trî kh«ng cã sù thay ®æi ®¸ng kÓ: ng−êi vî ®¶m<br /> nhËn c¸c c«ng viÖc trong gia ®×nh, cßn ng−êi chång ®¹i diÖn cho gia ®×nh trong c¸c<br /> ho¹t ®éng bªn ngoµi gia ®×nh (John Knodel, Rukmalie, Vò M¹nh Lîi, Vò TuÊn Huy,<br /> 2004). KÕt qu¶ nµy còng ®−îc ph¶n ¸nh trong nhËn thøc vÒ viÖc chia sÎ c«ng viÖc néi<br /> trî gi÷a ng−êi vî vµ ng−ßi chång trong gia ®×nh trong quan hÖ víi qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i<br /> hãa. §a sè ý kiÕn cho r»ng ng−êi chång lµm c«ng viÖc néi trî nhiÒu h¬n sÏ k×m h·m<br /> hiÖn ®¹i hãa (70%) cho thÊy mét c¸ch gi¶i thÝch kh¸c vÒ hiÖn ®¹i hãa tõ nhËn thøc<br /> cña ng−êi d©n.<br /> Mét chiÒu kh¸c cña vÊn ®Ò b×nh ®¼ng giíi trong gia ®×nh lµ quyÒn quyÕt ®Þnh<br /> c¸c c«ng viÖc trong gia ®×nh. Nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ph©n c«ng vai trß giíi h×nh nh−<br /> phï hîp víi m« h×nh quyÕt ®Þnh trong gia ®×nh: ng−êi nµo lµm chñ yÕu c«ng viÖc g×<br /> th× còng th−êng lµ ng−êi quyÕt ®Þnh c¸c c«ng viÖc ®ã. Trong khi ng−êi vî lµ ng−êi<br /> lµm vµ quyÕt ®Þnh chñ yÕu c¸c c«ng viÖc néi trî th× trong c¸c quyÕt ®Þnh quan träng<br /> cña gia ®×nh nh− mua ®å ®¹c ®¾t tiÒn, vai trß cña ng−êi chång l¹i t¨ng lªn. MÆt kh¸c,<br /> trong lÜnh vùc giao tiÕp gi÷a vî vµ chång, th−êng ng−êi phô n÷ ph¶i thay ®æi thãi<br /> quen ®Ó lµm hµi lßng chång nhiÒu h¬n khi kh«ng cã sù nhÊt trÝ gi÷a hai ng−êi cho<br /> thÊy nh÷ng bÊt b×nh ®¼ng giíi cßn tån t¹i trong ®êi sèng gia ®×nh.<br /> Tuy nhiªn, nh÷ng biÕn ®æi ®ang diÔn ra do sù chuyÓn dÞch c¬ cÊu cña c¶ nÒn<br /> kinh tÕ còng nh− trong tõng ngµnh theo xu h−íng ®a d¹ng hãa h×nh thøc së h÷u, sù<br /> t¨ng lªn cña s¶n xuÊt theo ®Þnh h−íng thÞ tr−êng, t¨ng khu vùc dÞch vô so víi s¶n<br /> xuÊt còng nh− sù t¨ng lªn cña khu vùc t− nh©n. Mét ®Æc ®iÓm næi bËt sau khi ®æi<br /> míi lµ nÒn kinh tÕ chuyÓn m¹nh sang thÞ tr−êng, nhiÒu c¬ héi viÖc lµm ®−îc t¹o ra.<br /> Sù tham gia lùc l−îng lao ®éng x· héi cña phô n÷ t¨ng lªn ®· dÉn ®Õn tû lÖ gia ®×nh<br /> cã c¶ vî chång lµm viÖc kiÕm thu nhËp t¨ng lªn. Tuy nhiªn, sù chªnh lÖch vÒ thu<br /> nhËp gi÷a vî vµ chång lµ mét hiÖn t−îng phæ biÕn trong gia ®×nh vµ ngoµi x· héi do<br /> nam giíi phï hîp víi nh÷ng c«ng viÖc cã thu nhËp cao, cßn phô n÷ lµm nh÷ng c«ng<br /> viÖc cã thu nhËp thÊp. (NguyÔn Hång Quang, 2004).<br /> Trong c¸c ho¹t ®éng bªn ngoµi gia ®×nh, sù tham gia cña phô n÷ trong lùc<br /> l−îng lao ®éng x· héi t¨ng lªn lµ mét chØ b¸o cña qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa. Tuy nhiªn,<br /> mét tû lÖ ®¸ng kÓ ng−êi tr¶ lêi (25%) cho r»ng phô n÷ gi÷ vÞ trÝ l·nh ®¹o trong x· héi<br /> kh«ng ¶nh h−ëng ®Õn hoÆc k×m h·m hiÖn ®¹i hãa lµ mét vÊn ®Ò ®¸ng quan t©m<br /> trong quan niÖm vÒ b×nh ®¼ng giíi.<br /> 2.5. B¹o lùc trong gia ®×nh vµ ly h«n<br /> Ph©n tÝch sè liÖu nghiªn cøu vÒ ®êi sèng gia ®×nh trong thêi gian gÇn ®©y, kÕt<br /> qu¶ cho thÊy kh¶ n¨ng n¶y sinh bÊt ®ång gi÷a vî vµ chång cã thÓ x¶y ra hÇu nh− ë<br /> mäi lÜnh vùc trong ®êi sèng gia ®×nh. Tuy nhiªn, nh÷ng vÊn ®Ò øng xö gi÷a vî vµ<br /> chång, nu«i d¹y con c¸i vµ kinh tÕ gia ®×nh lµ nh÷ng lÜnh vùc tiÒm n¨ng nhÊt x¶y ra<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 18 Nh÷ng vÊn ®Ò cña gia ®×nh ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi x· héi...<br /> <br /> m©u thuÉn vî chång.<br /> Trong vÊn ®Ò kinh tÕ gia ®×nh, m©u thuÉn vî chång x¶y ra liªn quan ®Õn<br /> qu¶n lý chi tiªu nhiÒu h¬n liªn quan ®Õn thu nhËp cña hé gia ®×nh vµ viÖc lµm cña<br /> ng−êi vî vµ ng−êi chång. M©u thuÉn vî chång trong qu¶n lý chi tiªu cã xu h−íng<br /> t¨ng lªn trong nh÷ng hé gia ®×nh cã thu nhËp thÊp. Râ rµng ®©y lµ mét vÊn ®Ò mµ<br /> nh÷ng hé gia ®×nh nghÌo lu«n ph¶i ®èi mÆt hµng ngµy, g©y ra sù c¨ng th¼ng trong<br /> quan hÖ khi nh÷ng nhu cÇu c¬ b¶n cña gia ®×nh kh«ng ®−îc ®¸p øng.<br /> M©u thuÉn vî chång vÒ vÊn ®Ò nghÒ nghiÖp cña ng−êi vî hoÆc ng−êi chång<br /> còng lµ biÓu hiÖn gi¸n tiÕp m©u thuÉn vÒ thu nhËp. Thu nhËp lµ yÕu tè c¬ b¶n t¹o<br /> nªn c©n b»ng quyÒn lùc vî chång. Khi ng−êi chång lµ ng−êi kiÕm thu nhËp chÝnh vµ<br /> muèn lµ ng−êi kiÓm so¸t, quyÕt ®Þnh chÝnh c¸c c«ng viÖc trong gia ®×nh còng th−êng<br /> dÉn ®Õn cuéc ®Êu tranh quyÒn lùc gi÷a vî vµ chång. Tr¸i l¹i, khi cã sù ®¶o ng−îc vai<br /> trß, ng−êi vî lµ ng−êi kiÕm thu nhËp chÝnh, ng−êi chång mÆc c¶m vÒ vai trß cña<br /> m×nh còng lµm cho m©u thuÉn vî chång gia t¨ng.<br /> M©u thuÉn trong viÖc nu«i d¹y con c¸i lµ mét trong nh÷ng vÊn ®Ò lµm n¶y<br /> sinh nhiÒu m©u thuÉn vî chång. Nh÷ng m©u thuÉn nµy thÓ hiÖn sù khñng ho¶ng<br /> cña sù chuyÓn ®æi vai trß do viÖc thiÕu kiÕn thøc khi gia ®×nh chuyÓn tõ giai ®o¹n<br /> nµy ®Õn giai ®o¹n kh¸c trong c¸c chu kú sèng cña gia ®×nh. H¬n n÷a, nh÷ng gi¸ trÞ<br /> g¾n víi con c¸i ngµy nay còng cã sù thay ®æi ®ßi hái sù ®Çu t− nhiÒu h¬n vÒ nguån<br /> lùc vµ thêi gian dÉn ®Õn sù c¨ng th¼ng vai trß cña ng−êi bè vµ ng−êi mÑ trong chøc<br /> n¨ng x· héi hãa còng lµm t¨ng kh¶ n¨ng m©u thuÉn vî chång.<br /> M©u thuÉn vî chång n¶y sinh tõ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn hä hµng do ¶nh<br /> h−ëng cña nh÷ng quan niÖm bÊt b×nh ®¼ng vÒ vai trß giíi truyÒn thèng. NhËn thøc<br /> kh¸c nhau gi÷a vî vµ chång vÒ nghÜa vô trong quan hÖ ®èi víi hä hµng do sù tån t¹i<br /> ®ång thêi cña nh÷ng chuÈn mùc vÒ ý nghÜa vµ quyÒn lùc trong h«n nh©n cã thÓ lµ<br /> nguån gèc lµm gia t¨ng m©u thuÉn vî chång.<br /> Giao tiÕp gi÷a vî vµ chång lµ lÜnh vùc x¶y ra nhiÒu m©u thuÉn nhÊt trong ®êi<br /> sèng h«n nh©n v× nã võa lµ ph−¬ng tiÖn gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn, ®ång thêi viÖc<br /> tho¶ m·n nh÷ng nhu cÇu kh¸c nhau trong giao tiÕp vî chång còng lµ nh÷ng nguyªn<br /> nh©n dÉn ®Õn m©u thuÉn. Trong qu¸ tr×nh giao tiÕp ®ã, thay cho viÖc gi¶i quyÕt m©u<br /> thuÉn vî chång th−ëng sö dông chiÕn thuËt l¶ng tr¸nh vµ nªu ra mét m©u thuÉn vÒ<br /> vÊn ®Ò kh¸c nh− mét sù biÖn minh, hoÆc sö dông trß ch¬i t©m lý trë thµnh khu«n<br /> mÉu trong øng xö th× m©u thuÉn vî chång x¶y ra th−êng xuyªn vµ nghiªm träng.<br /> Khi nh÷ng m©u thuÉn kÐo dµi kh«ng ®−îc gi¶i quyÕt, quan hÖ cã thÓ bÞ ®Èy ®Õn cuéc<br /> ®Êu tranh quyÒn lùc gi÷a ng−êi vî vµ ng−êi chång. Sù kh«ng c©n ®èi trong c¸c nhu<br /> cÇu cña sù giao tiÕp, qu¸ thiªn vÒ nh÷ng khÝa c¹nh quyÒn lùc vµ kiÓm so¸t, hoÆc sù<br /> h¹n chÕ trong giao tiÕp cña ng−êi vî hoÆc ng−êi chång víi ng−êi kh¸c vµ xem ®ã nh−<br /> mét nhu cÇu “së h÷u” th× m©u thuÉn trong øng xö gi÷a vî vµ chång th−êng gia t¨ng.<br /> Nh÷ng biÕn ®æi x· héi trong nh÷ng n¨m gÇn ®©y khi ViÖt Nam chuyÓn sang<br /> kinh tÕ thÞ tr−êng còng cã nh÷ng t¸c ®éng nhiÒu mÆt ®Õn ®êi sèng gia ®×nh. Gia ®×nh<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />  Vò TuÊn Huy 19<br /> <br /> r¬i vµo khñng ho¶ng do nhiÒu nguyªn nh©n cã thÓ dÉn ®Õn ly h«n t¨ng lªn. LiÖu<br /> quan niÖm vÒ ly h«n thay ®æi nh− thÕ nµo khi nh÷ng chuÈn mùc vai trß trong gia<br /> ®×nh bÞ vi ph¹m nh− tÖ n¹n x· héi (nghiÖn r−îu, ma tuý), b¹o lùc trong gia ®×nh vµ<br /> ngo¹i t×nh (§ç Th¸i §ång, 1990). Trong nh÷ng nguyªn nh©n nªu trªn, ngo¹i t×nh vµ<br /> b¹o lùc cña ng−êi chång ®èi víi ng−êi vî lµ nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn ®Õn ly<br /> h«n. Nh÷ng nguyªn nh©n dÉn ®Õn ly h«n cho thÊy cã sù kh¸c nhau vÒ vai trß cña<br /> ng−êi chång vµ ng−êi vî. Tuy nhiªn, t©m thÕ chung h−íng ®Õn ly h«n lµ tiªu cùc.<br /> §iÒu nµy ®−îc ph¶n ¸nh trong nhËn thøc cña ng−êi d©n vÒ t¸c ®éng cña ly h«n ®Õn<br /> hiÖn ®¹i hãa: kho¶ng 20% sè ng−êi tr¶ lêi cho r»ng ly h«n kh«ng ¶nh h−ëng vµ trªn<br /> 40% cho r»ng ly h«n k×m h·m hiÖn ®¹i hãa. (ViÖn X· héi häc vµ Trung t©m Nghiªn<br /> cøu D©n sè §¹i häc Michigan - Nghiªn cøu biÕn ®æi gia ®×nh, 2003-2004).<br /> 2.6. KiÓm so¸t vµ ®Çu t− cña cha mÑ ®èi víi con c¸i<br /> NÕu nh− xu h−íng cña c¬ cÊu gia ®×nh thu nhá vÒ quy m« vµ h¹t nh©n hãa<br /> phï hîp víi xu h−íng cña hiÖn ®¹i hãa, quan hÖ gi÷a c¸c thÕ hÖ trong gia ®×nh h×nh<br /> nh− ch−a theo kÞp víi xu h−íng nµy. T©m lý sèng chung víi con khi tuæi giµ cßn phæ<br /> biÕn do nh÷ng ®iÒu kiÖn vÒ an sinh vµ c¸c dÞch vô x· héi ch−a ®¸p øng ®−îc nhu cÇu<br /> cña ng−êi cao tuæi cã xu h−íng ngµy cµng t¨ng. §a sè ý kiÕn (70%) cho r»ng bè mÑ<br /> sèng riªng t¸ch khái con c¸i Ýt ¶nh h−ëng hoÆc k×m h·m hiÖn ®¹i hãa. T−¬ng tù, cã<br /> ®Õn gÇn 50% sè ng−êi tr¶ lêi cho r»ng viÖc bè mÑ kiÓm so¸t con c¸i ®· lín nhiÒu h¬n<br /> sÏ thóc ®Èy hiÖn ®¹i hãa. NhËn thøc nh− vËy vÒ nh÷ng vÊn ®Ò nµy cho thÊy sù c¶n<br /> trë cña nh÷ng hµnh vi gia ®×nh ®èi víi qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa. (NguyÔn Kh¸nh BÝch<br /> Tr©m, 2004).<br /> VÊn ®Ò ®Çu t− cho con c¸i c¶ vÒ nguån lùc vµ thêi gian lµ mét trong nh÷ng<br /> nan gi¶i ®èi víi c¸c bËc cha mÑ hiÖn nay, kh«ng chØ ë n«ng th«n vµ ng−êi nghÌo mµ<br /> c¶ ®èi víi nh÷ng ng−êi ë ®« thÞ còng nh− nh÷ng ng−êi cã nguån lùc kinh tÕ cho thÊy<br /> nh÷ng thay ®æi trong gi¸ trÞ cña con c¸i (Hoµng §èp, 2004). §Çu t− cho häc hµnh cña<br /> con chiÕm mét phÇn kh¸ lín trong chi tiªu cña c¸c hé gia ®×nh. MÆt kh¸c, nh÷ng<br /> hiÖn t−îng thanh niªn sö dông thuèc l¾c, ma tóy gÇn ®©y phÇn lín r¬i vµo con cña<br /> nh÷ng gia ®×nh kh¸ gi¶ vÒ kinh tÕ nh−ng bè mÑ kh«ng kiÓm so¸t ®−îc con c¸i do qu¸<br /> bËn bÞu víi c«ng viÖc lµm ¨n, lµ nh÷ng vÊn ®Ò bøc xóc ®Æt ra ®èi víi chøc n¨ng kiÓm<br /> so¸t, gi¸o dôc cña gia ®×nh.<br /> 3. KÕt luËn<br /> Ph©n tÝch tõ quan ®iÓm hÖ thèng gîi ý r»ng x· héi còng nh− gia ®×nh kh«ng<br /> ph¶i lµ mét cÊu tróc tÜnh mµ biÕn ®æi. Gia ®×nh lµ mét yÕu tè cña hÖ thèng x· héi vµ<br /> v× vËy, gia ®×nh còng biÕn ®æi d−íi t¸c ®éng cña biÕn ®æi x· héi. MÆt kh¸c, gia ®×nh<br /> còng lµ mét trong nh÷ng t¸c nh©n cña cña sù æn ®Þnh vµ biÕn ®æi x· héi.<br /> Sù biÕn ®æi c¬ cÊu gia ®×nh ViÖt Nam trong gÇn nöa thËp kû qua cho thÊy xu<br /> h−íng gia ®×nh ViÖt Nam ®ang biÕn ®æi theo xu h−íng hiÖn ®¹i hãa. Tuy nhiªn, tèc<br /> ®é cña sù biÕn ®æi nµy diÔn ra kh¸c nhau ë tõng thµnh phÇn cña c¬ cÊu gia ®×nh. Cã<br /> nh÷ng yÕu tè biÕn ®æi phï hîp víi qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa nh− tuæi kÕt h«n, gi¶m<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br /> 20 Nh÷ng vÊn ®Ò cña gia ®×nh ViÖt Nam trong qu¸ tr×nh biÕn ®æi x· héi...<br /> <br /> møc sinh. Tr¸i l¹i, cã nh÷ng biÕn ®æi ®i ng−îc víi qu¸ tr×nh hiÖn ®¹i hãa nh− viÖc<br /> quay trë l¹i cña c¸c phong tôc truyÒn thèng.<br /> C¬ cÊu gia ®×nh còng trë nªn ®a d¹ng h¬n vÒ h×nh thøc tæ chøc, kh«ng chØ cã<br /> gia ®×nh h¹t nh©n vµ gia ®×nh më réng. Nh÷ng thay ®æi trong quan niÖm vÒ h«n<br /> nh©n, nh÷ng ®iÒu kiÖn ®Æc thï cña cÊu tróc tuæi vµ giíi tÝnh trong d©n sè dÉn ®Õn<br /> kh¼ng ®Þnh quyÒn sinh s¶n cña phô n÷ vµ xuÊt hiÖn lo¹i h×nh gia ®×nh thiÕu.<br /> Møc ®é m©u thuÉn gi÷a vî vµ chång trong ®êi sèng gia ®×nh còng cho thÊy<br /> ¶nh h−ëng kh¸c nhau cña c¸c yÕu tè nh− ®Æc ®iÓm nguån lùc, møc ®é tham gia thùc<br /> hiÖn cña ng−êi vî vµ ng−êi chång trong c«ng viÖc néi trî, vµ nh÷ng kú väng vÒ vai trß<br /> giíi. N©ng cao nhËn thøc vÒ b×nh ®¼ng giíi vµ n©ng cao vÞ thÕ cho phô n÷ lµ viÖc cÇn<br /> lµm ®ång thêi ®Ó n©ng cao quyÒn b×nh ®¼ng gi÷a vî vµ chång trong gia ®×nh.<br /> Trong xu h−íng chung tiÕn ®Õn b×nh ®¼ng giíi trong mäi lÜnh vùc cña ®êi<br /> sèng, trong gia ®×nh vµ ngoµi x· héi, viÖc thùc hiÖn l¹i tïy thuéc vµo hoµn c¶nh cô<br /> thÓ cña mçi gia ®×nh ®Ó ®¶m b¶o h¹nh phóc trong h«n nh©n lµ môc ®Ých tèi cao vµ<br /> phï hîp víi xu thÕ chung nµy. Cã thÓ thÊy r»ng, viÖc thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng kinh tÕ<br /> vµ x· héi hãa ®èi víi con c¸i lµ nh÷ng lÜnh vùc ®Æt ra nhiÒu vÊn ®Ò trong m©u thuÉn<br /> gi÷a vî vµ chång. ViÖc thùc hiÖn c¸c vai trß gia ®×nh gi÷a vî vµ chång mang tÝnh chÊt<br /> bæ sung, chia sÎ h¬n lµ sù t¸ch biÖt nh»m gi¶m sù c¨ng th¼ng vai trß ®èi víi c¶ ng−êi<br /> vî vµ ng−êi chång. Trªn hÕt, trong ®êi sèng gia ®×nh, nhu cÇu t×nh c¶m, sù th−¬ng<br /> yªu t«n träng lÉn nhau trong quan hÖ gi÷a c¸c thµnh viªn ph¶i trë thµnh môc tiªu<br /> trong c¸c ho¹t ®éng cña gia ®×nh vµ h−íng t¸c ®éng cña c¸c chÝnh s¸ch x· héi.<br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> <br /> 1. Barbiery Magali vµ Vò TuÊn Huy: The impact of social-economic changes on some aspects of the<br /> Family in Vietnam - a Case study in ThaiBinh province. National Political Publishing House. 1996.<br /> 2. Charles Hirchman vµ Vò M¹nh Lîi: Gia ®×nh vµ c¬ cÊu hé gia ®×nh - vµi nÐt ®¹i c−¬ng tõ cuéc kh¶o s¸t<br /> x· héi häc d©n sè gÇn ®©y. T¹p chÝ X· héi häc sè 3/1994.<br /> 3. §ç Th¸i §ång: Gia ®×nh truyÒn thèng vµ nh÷ng biÕn th¸i ë Nam Bé ViÖt Nam”, T¹p chÝ X· héi häc sè<br /> 3/1990.<br /> 4. John Knodel, Rukmalie, Vò M¹nh Lîi, Vò TuÊn Huy: Gender roles in the family: Change and stability<br /> in Vietnam. Conference on “Asian Family Change” in Singarpor. 2004.<br /> 5. T−¬ng Lai (chñ biªn): Nh÷ng nghiªn cøu x· héi häc vÒ gia ®×nh ViÖt Nam. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x·<br /> héi. Hµ Néi - 1996.<br /> 6. Vò Khiªu: Gia ®×nh ViÖt Nam trªn con ®−êng c«ng nghiÖp hãa vµ hiÖn ®¹i hãa. T¹p chÝ X· héi häc sè<br /> 4/2000.<br /> 7. Vò M¹nh Lîi, Vò TuÊn Huy, NguyÔn H÷u Minh: ViÖt Nam - B¹o lùc trªn c¬ së giíi. Ng©n hµng ThÕ<br /> giíi. 1999.<br /> 8. Vò TuÊn Huy: M©u thuÉn vî chång trong gia ®×nh vµ nh÷ng yÕu tè ¶nh h−ëng. Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc<br /> x· héi. Hµ Néi - 2003.<br /> 9. Vò TuÊn Huy, Vò M¹nh Lîi, Hoµng §èp, NguyÔn Hång Quang, NguyÒn Hång Th¸i, NguyÔn Kh¸nh<br /> BÝch Tr©m: Xu h−íng gia ®×nh ngµy nay - Mét vµi ®Æc ®iÓm tõ nghiªn cøu thùc nghiÖm t¹i H¶i D−¬ng.<br /> Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc x· héi. Hµ Néi - 2004.<br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học:www.ios.org.vn<br />