Phân biệt hình thái và vi học của năm loài passiflora ở Việt Nam

Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Phụ Bản Tập 22 * Số 1 * 2018<br /> <br /> PHÂN BIỆT HÌNH THÁI VÀ VI HỌC<br /> CỦ NĂM LO\I P SSIFLOR Ở VIỆT NAM<br /> Đào Vân Thy*, Nguyễn Đỗ Lâm Điền*, Liêu Hồ Mỹ Trang*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Đặt vấn đề: Ở Việt Nam, đ có nhiều tài liệu mô tả về đặc điểm hình thái và vi học c a các loài thuộc chi<br /> Passiflora. Tuy nhiên phần lớn các mô tả này rất tóm tắt và thiếu nhiều hình ảnh, o đó sẽ khó khăn cho việc định<br /> anh lo|i. Đề t|i n|y được th c hiện với mong muốn có được một tập tài liệu đầy đ về hình thái và giải phẫu<br /> nhằm bổ sung nguồn tài liệu tham khảo về th c vật học các loài c a chi Passiflora.<br /> Vật liệu và phương pháp nghiên cứu: Năm lo|i c a chi Passiflora được thu thập t c{c địa điểm khác nhau<br /> v| được quan s{t ưới k nh l p. C{c đặc điểm h nh th{i sinh ưỡng và sinh sản được ghi lại và chụp ảnh. Tên<br /> khoa học c a các loài khảo s{t được x{c định bằng c{ch so s{nh c{c đặc điểm hình thái với c{c đặc điểm trong các<br /> tài liệu. Cắt ngang thân, lá, cuống lá bằng dao lam; nhuộm vi phẫu bằng son phèn và lục io . C{c đặc điểm vi học<br /> được quan s{t ưới kính hiển vi hai mắt hiệu Olympus-CH20.<br /> Kết quả: Chúng tôi thu thập v| x{c định tên khoa học c a 5 loài trong chi Passiflora là Lạc tiên hoa tím Passiflora amethystina J.C.Mikan., Dây mát - Passiflora edulis Sims., Lạc tiên - Passiflora foetida L., Dưa gang<br /> tây - Passiflora quadrangularis L. và Lạc tiên hoa đỏ - Passiflora vitifolia Kunth. C{c lo|i đều là cỏ leo bằng tua<br /> cuốn mọc ở kẽ l{. L{ đ n, mọc so le; phiến lá chia ba thùy (tr P. qua rangulais ; thường có tuyến trên cuống lá;<br /> lá kèm hình sợi hay h nh l{, thường có tuyến. Hoa đ n lẻ mọc ở kẽ l{. Hoa đều, lưỡng tính, có cuống nhị nhụy. Lá<br /> đ|i 5, tiền khai năm điểm. Cánh hoa 5, tiền khai lợp. Tràng phụ gồm nh ng phiến hình sợi đ nh trên miệng đế hoa<br /> xếp thành nhiều vòng. Nhị 5. Lá noãn 3, dính nhau thành bầu trên 1 ô, đ ng nhiều no n, đ nh no n ên; vòi<br /> nhụy 3, rời; đầu nhụy 3. Quả mọng đ ng nhiều hạt. Vi phẫu thân: h nh đa gi{c (tr P. quadrangulais), mô dày<br /> góc tập trung thành t ng cụm, trụ bì hóa mô cứng thành nh ng cụm, mô dẫn là vòng liên tục, gỗ 2 thường tập<br /> trung thành cụm hình ch V, tinh thể calci oxalat hình cầu gai, đôi khi h nh khối. Vi phẫu lá: hệ thống dẫn gồm<br /> các bó libe gỗ xếp thành vòng với gỗ ở trong libe ở ngoài, mô mềm giậu 1 lớp. S khác biệt về hình thái lá, tuyến<br /> trên cuống lá, màu sắc c a hoa, tổng bao lá bắc v| đặc biệt là s khác nhau về hình dạng vi phẫu thân, lá, cuống lá<br /> và kiểu bó dẫn c a gân gi a và cuống lá góp phần nhận diện 5 loài c a chi Passiflora.<br /> Kết luận: Có thể nhận diện và phân biệt năm lo|i c a chi Passiflora d a trên đặc điểm hình thái c a lá, hoa,<br /> quả v| đặc điểm giải phẫu c a thân, lá và cuống lá.<br /> Từ khóa: Passiflora spp., hình thái, giải phẫu<br /> ABSTRACT<br /> MORPHOLOGICAL AND ANATOMICAL DISTINCTION OF FIVE PASSIFLORA SPECIES<br /> IN VIETNAM<br /> Dao Van Thy, Nguyen Do Lam Dien, Lieu Ho My Trang<br /> * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Supplement Vol. 22 - No 1- 2018: 24-32<br /> Background: In Vietnam, there has been much literature describing the morphological and anatomical<br /> characteristics of the Passiflora species, but most of descriptions are very abstract and lacking in imagery, so it will<br /> be difficult for identification of species. The subject was made with the desire to obtain a complete set of a<br /> *Khoa Dược, Đại học Y Dược Thành phố Hồ Chí Minh<br /> Tác giả liên lạc: ThS. Liêu Hồ Mỹ Trang<br /> ĐT: 0909269326<br /> <br /> 24<br /> <br /> Email: lieuhomytrang@gmail.com<br /> <br /> Chuyên Đề Dƣợc<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Phụ Bản Tập 22 * Số 1 * 2018<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> morphological and anatomical documentation to supplement the botanical references of the Passiflora species.<br /> Methods: Passiflora specimens were collected from various locations and observed under a magnifying glass.<br /> Vegetative and reproductive morphological characteristics were recorded and photographed. The scientific name of<br /> survey species was determined by comparison of morphological characteristics with those in the reported<br /> documents. Cutting stems, leaves, petioles with a razor, staining microsurgery with carmine alum and iodine<br /> green dye. The Olympus-CH20 binocular microscope was used to observe the anatomical characters.<br /> Results: We have collected and defined scientific name of five species of Passiflora: P. amethystina J.C.Mikan,<br /> P. edulis Sims., P. foetida L., P. quadrangularis L. and P. vitifolia Kunth. These Passiflora species are herbs,<br /> climbers with axillary tendrils. Leaves simple, alternate; leaf blade three lobed (except P. quadrangulais), often<br /> with glands on petiole; stipules linear to leaflike, often glandular. Solitary flowers axillary. Flowers actinomorphic,<br /> bisexual, androgynophore. Sepals 5, quincuncial. Petals 5, imbricate. Corona well developed and inserted on<br /> hypanthium, arranged in several rings, composed of filaments. Stamens 5. Ovary superior, 3 carpellate, 1loculate; placentation parietal; ovules many; styles 3, free; stigmas 3. Fruit a berry. Seeds numerous. Stem<br /> anatomy: polygons (except P. quadrangulais), collenchyma clusters, sclerenchymatous pericycle clusters,<br /> secondary vascular tissues in a cylinder, secondary xylem form V-shaped, crystals of calcium oxalate spherical<br /> spines, sometimes cubes. Leaf anatomy: vascular bundles are arranged in a circle with xylem inside and phloem<br /> outside, palisade parenchyma is a layer. The differences in leaf morphology, glands on petiole, flower color, bracts<br /> and particularly the differences in form of transverse section of stems, leaves, petioles and vascular bundle of the<br /> midrib and petiole contributing to identificate five species of genus Passiflora.<br /> Conclusion: It is possible to identify and distinguish five species of Passiflora based on the characteristics of<br /> the stems, leaves, flowers, fruits and anatomical characteristics of leaves and petioles.<br /> Key words: Passiflora spp., morphology, anatomy<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> Chi Passiflora là chi lớn nh t của họ Lạc tiên<br /> (Passifloraceae), gồm 350 loài phân bố ở các<br /> vùng nhiệt ới và nóng(9), c}y thường mọc leo<br /> bằng tua cuốn ở nách lá(9). Ở Việt Nam, theo Võ<br /> V n Chi (2004)(9) thì chi Passiflora có 15 loài<br /> nhưng chỉ mô tả 8 loài, theo Phạm Hoàng Hộ<br /> (1999) thì chi Passiflora có 19 loài(7), tài liệu “Thực<br /> vật chí Campuchia, Lào và Việt Na ”(2) mô tả 11<br /> o|i v| 1 o|i chưa i t y ủ. Một số loài trong<br /> chi ược sử dụng làm thuốc như Lạc tiên<br /> (Passiflora foetida L.), Lạc tiên cảnh (P. caerulea L.),<br /> Dây xen (P. cochinchinensis Spreng.), Dây mát (P.<br /> edulis Sims), Mắc mát (P. incarnata L ) (Võ V n<br /> Chi 2004)(9). Nhiều tài liệu ã ô tả về ặc iểm<br /> hình thái của các loài Passiflora có ở Việt Nam<br /> như “C}y thuốc v| ộng vật làm thuốc” của Đỗ<br /> Huy Bích và các tác giả (2006)(3), “Nh ng cây<br /> thuốc và v thuốc Việt Na ” của Đỗ T t Lợi<br /> (2000)(4), “C}y cỏ Việt Na ” của Phạm Hoàng<br /> <br /> Chuyên Đề Dƣợc<br /> <br /> Hộ (2000)(7), “T iển thực vật thông dụng” của<br /> Võ V n Chi (2004)(9), tuy nhiên ph n lớn các mô<br /> tả này r t tóm tắt và thi u nhiều hình ảnh, o ó<br /> sẽ hó h n cho việc nhận bi t v| nh danh<br /> loài. Thêm n a, ặc iểm giải phẫu cũng góp<br /> ph n ể phân biệt các loài trong chi Passiflora và<br /> | cơ sở ể kiểm nghiệ<br /> ược liệu nhưng t|i iệu<br /> “Dược iển Việt Na IV” của Bộ Y t (2009)(1)<br /> cũng chỉ mô tả tóm tắt một loài Lạc tiên<br /> (Passiflora foetida L.). Do vậy, bài báo này mô tả<br /> ặc iểm hình thái và c u tạo vi học của n<br /> loài Passiflora ở Việt Nam với mong muốn có<br /> ược một tập tài liệu y ủ về hình thái và giải<br /> phẫu nhằm bổ sung nguồn tài liệu tham khảo về<br /> thực vật học của chi Passiflora.<br /> <br /> VẬT LIỆU -PHƢƠNGPH[P NGHI NCỨU<br /> Vật liệu nghiên cứu là mẫu cây tươi có ủ<br /> thân, lá, hoa và quả của n<br /> o|i Passiflora<br /> ược thu thập tại một số a phương h{c<br /> nhau (Bảng 1).<br /> <br /> 25<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Phụ Bản Tập 22 * Số 1 * 2018<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> hông s{t<br /> u phi n { v| cuống { ược cắt ở<br /> hoảng 1/3 ph a ưới của phi n { v| cuống<br /> nhưng hông s{t {y Nhuộm vi phẫu với son<br /> phèn và lục iod. Quan sát vi phẫu ằng nh<br /> hiển vi quang học hiệu Olympus-CH20, mô tả và<br /> chụp ảnh c u tạo của vi phẫu.<br /> <br /> Bảng 1: Mẫu vật nghiên cứu được thu thập ở một số<br /> địa phư ng<br /> STT<br /> 1<br /> 2<br /> 3<br /> <br /> 4<br /> <br /> 5<br /> <br /> Loài<br /> <br /> N<br /> <br /> ẫu<br /> <br /> Lạc tiên hoa tím Đ Lạt tỉnh<br /> Passiflora amethystina<br /> Lâm Đồng<br /> J.C.Mikan.<br /> Dây mát - Passiflora<br /> TP. Hồ Chí Minh<br /> edulis Sims.<br /> TP. Hồ Chí Minh<br /> Lạc tiên - Passiflora<br /> và thị xã Bến Tre<br /> foetida L.<br /> tỉnh Bến Tre.<br /> TP. Biên Hòa tỉnh<br /> Dư<br /> n tâ Đồng Nai và TP.<br /> Passiflora<br /> Đ Lạt tỉnh Lâm<br /> quadrangularis L.<br /> Đồng<br /> Lạc tiên o đỏ TP. Hồ Chí Minh<br /> Passiflora vitifolia Kunth.<br /> <br /> Phƣơn<br /> <br /> h<br /> <br /> Thờ ểm<br /> thu mẫu<br /> Tháng<br /> 7/2017<br /> Tháng<br /> 5/2017<br /> <br /> KẾT QUẢ<br /> <br /> Tháng<br /> 5/2017<br /> <br /> Đặ đ ểm hình thái<br /> N<br /> o|i hảo s{t ều là cỏ leo bằng tua<br /> cuốn không phân nhánh mọc ở kẽ lá, không mùi<br /> hoặc có mùi hôi (P. foetida). Thân ti t diện a gi{c<br /> hoặc g n tròn hay vuông và có cánh ngắn (P.<br /> quadrangulais), rỗng ở gi a, bề mặt nhẵn hoặc<br /> phủ lông ngắn (P. vitifolia) hay có lông dài (P.<br /> foetida) L{ ơn, ọc so le, có lá kèm. Phi n lá<br /> nhẵn hoặc có lông ngắn (P. vitifolia) hay lông<br /> dài (P. foetida), gốc hình ti , u nhọn, chia 3<br /> thùy (tr P. quadrangulais), thùy gi a lớn hơn<br /> hai th y<br /> n,<br /> p nguy n hay có r ng cưa<br /> cạn, u r ng cưa có tuy n; gân lá hình lông<br /> chim (P. quadrangulais) hay chân v t với 3 gân<br /> chính nổi rõ ở mặt ưới.<br /> <br /> Tháng<br /> 5/2017<br /> Tháng<br /> 6/2017<br /> <br /> n h ên ứu<br /> <br /> - Mô tả ặc iểm hình thái: C{c ặc iểm<br /> như dạng sống, thân, lá, cụm hoa, hoa, quả ược<br /> quan sát bằng mắt thường, kính lúp hay kính<br /> hiển vi quang học, mô tả và chụp ảnh. X{c nh<br /> tên khoa học của mẫu khảo sát bằng cách so<br /> s{nh ặc iểm hình thái của loài khảo sát với các<br /> tài liệu(2,5-10).<br /> - Mô tả ặc iểm vi học: Cắt ngang thân và lá<br /> bằng dao a Th}n c}y ược cắt ở ph n óng<br /> <br /> A<br /> <br /> B<br /> <br /> D<br /> <br /> C<br /> <br /> E<br /> Hình 1: Lá và tuyến trên cuống lá c a 5 loài Passiflora (A) P. amethystine (B) P. foetida; (C) P. edulis; (D) P.<br /> quadrangularis; (E) P. vitifolia<br /> <br /> 26<br /> <br /> Chuyên Đề Dƣợc<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Phụ Bản Tập 22 * Số 1 * 2018<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> A<br /> <br /> B<br /> <br /> C<br /> <br /> D<br /> <br /> E<br /> Hình 2: Lá bắc tổng bao c a 5 loài Passiflora (A) P. amethystine; (B) P. foetida; (C) P. edulis; (D) P.<br /> quadrangularis; (E) P. vitifolia<br /> <br /> A<br /> <br /> B<br /> <br /> D<br /> <br /> C<br /> <br /> E<br /> <br /> Hình 3: Hoa c a 5 loài Passiflora (A) P. amethystine; (B) P. edulis; (C) P. foetida; (D) P. quadrangularis,<br /> (E)P. vitifolia<br /> <br /> Chuyên Đề Dƣợc<br /> <br /> 27<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Phụ Bản Tập 22 * Số 1 * 2018<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Cuống lá có 2 tuy n (P. edulis, P. vitifolia, P.<br /> amethystina) hoặc 6 tuy n (P. quadrangularis)<br /> hay không có tuy n nhưng có nhiều lông giả<br /> u có tuy n (P. foetida). Lá kèm hình sợi, hình<br /> b u dục hay hình quạt; P. foetida có lá kèm<br /> chia nhiều thùy sâu dạng sợi Hoa ơn ẻ mọc<br /> ở kẽ {, ều, ưỡng tính; cuống hoa có ốt là<br /> nơi nh của lá bắc tổng bao; tổng bao gồm 3<br /> phi n rời,<br /> p có r ng cưa hay xẻ thành nhiều<br /> sợi dài (P. foetida), u r ng hay sợi có tuy n.<br /> Đ hoa õ hình ch n nhưng ồi lên thành<br /> một cột mang nh và nhụy (cuống nh nhụy).<br /> L{ |i 5, rời, hình b u dục, mặt ngoài có 3 gân<br /> dọc nổi rõ, gân gi a kéo dài thành một ph n<br /> phụ<br /> hình<br /> s ng<br /> nhỏ<br /> (tr<br /> P. quadrangulais), tiền hai n<br /> iểm. Cánh<br /> hoa 5, màu trắng (P. edulis, P. foetida), ỏ<br /> (P. vitifolia) hay tím (P. amethystina,<br /> P. quadrangularis), g n bằng { |i, ều, rời,<br /> hình b u dục thuôn, tiền khai lợp. Tràng phụ<br /> gồm nh ng phi n hình sợi nh tr n iệng<br /> hoa x p thành nhiều vòng. Nh 5, ều, rời, x p<br /> xen kẽ với cánh hoa; bao ph n thuôn |i, u<br /> nhọn, |u v|ng, 2 ô, hướng trong, nứt dọc,<br /> nh gi a; hạt ph n rời, hình c u. Lá noãn 3,<br /> <br /> A<br /> <br /> dính nhau thành b u tr n 1 ô, ựng nhiều<br /> noãn, nh noãn n<br /> ặt ngoài b u nhẵn (P.<br /> amethystina, P. quadrangularis) hay có lông (P.<br /> edulis, P. foetida, P. vitifolia); vòi nhụy 3, nh<br /> tr n ỉnh b u<br /> u nhụy 3, hình khối. Quả<br /> mọng chứa nhiều hạt.<br /> Cấu tạo giải phẫu<br /> <br /> Thân<br /> Vi phẫu có hình a gi{c hay g n tròn<br /> (P. foetida), tr P. quadrangulais có hình 4 cạnh<br /> hông ều. Biểu bì 1 lớp t bào hình ch nhật<br /> hay a gi{c, ớp cutin mỏng và phẳng, lỗ khí rải<br /> rác. Mô dày góc, tập trung thành t ng cụm,<br /> thường ở phía trên cụm mô cứng. Mô mềm vỏ<br /> có ạo. Trụ bì hóa mô cứng thành nh ng cụm to<br /> nhỏ hông ều. Mô dẫn là vòng liên tục. Libe 1<br /> tập trung thành t ng cụ<br /> ưới cụm sợi trụ bì.<br /> Libe 2 gồm các t bào hình ch nhật nhỏ, vách<br /> uốn ượn, x p thành dãy xuyên tâm. Gỗ 2 tạo<br /> thành vòng uốn ượn; mạch gỗ nhiều, thường<br /> tập trung thành cụm hình ch V, ưới cụm ch<br /> V này có 1-3 bó gỗ 1, khoảng gian bó có r t ít<br /> mạch gỗ. Tia tủy hẹp, gồm 1-2 dãy t bào hình<br /> a gi{c Tủy rỗng ở gi a; mô mềm tủy có ạo.<br /> <br /> B<br /> <br /> D<br /> <br /> C<br /> <br /> E<br /> <br /> Hình 4: Vi phẫu thân c a 5 loài Passiflora (A) P. foetida; (B) P. quadrangularis; (C) P. amethystine;<br /> (D) P. edulis; (E) P. vitifolia<br /> <br /> 28<br /> <br /> Chuyên Đề Dƣợc<br /> <br />