Phân tích tính nghệ thuật trong Hai đứa Trẻ của Thạch Lam

Đề bài: Phân tích tính nghệ thuật trong Hai đứa Trẻ của Thạch Lam<br /> Bài làm<br /> Mỗi lần đọc Thạch Lam trong tâm trí tôi lại hiện lên hình  ảnh cánh cổng gỗ  của khu  <br /> vườn êm ả được miêu tả trong truyện Dưới bóng hoàng lan. Phía ngoài cánh cổng là một  <br /> thế  giới  ồn ào, phồn tạp, nắng nôi, nhưng bên trong là bầu không khí mát rười rượi  <br /> thoảng mùi hương thật thích hợp cho tâm trạng suy tư  và cảm nhận, lắng nghe những  <br /> điều tế nhị của sự sống.<br /> Văn Thạch Lam cũng như khu vườn bên trong cánh cổng ấy, ít sự kiện, hành động nhưng  <br /> đầy  ắp những bâng khuâng. Nó cho ta cơ  hội hiểu thấu sâu xa những cuộc đời giản dị,  <br /> qua sự chiêm nghiệm lặng lẽ.<br /> "Hai đứa trẻ" là truyện ngắn rất Thạch Lam. Chất liệu của nó vẫn là cuộc sống tù đọng, <br /> mòn mỏi nơi những phố huyện nghèo nàn xơ xác. Nhưng từ thứ chất liệu rất "văn xuôi" <br /> đó, nhà văn đã đưa lại cho chúng ta những trang viết hết sức thi vị, không có gì chung với  <br /> sự thi vị hoá cuộc sống một cách tầm thường. Thi vị (hay chất thơ) của tác phẩm gắn liền <br /> với dụng công của nhà văn muốn khêu gợi trí tưởng tượng nơi người đọc và đánh động <br /> khả  năng cảm nhận của các giác quan bằng lối hành văn hoặc cách tổ  chức lời văn khá <br /> riêng biệt. Đây chính là chiều sâu của một nghịch lý tưởng chừng khó giải thích: viết về <br /> các sự vật, sự việc tầm thường, đơn điệu mà văn vẫn lôi cuốn đến thế. Điều này phá vỡ <br /> một ngộ  nhận (chí ít là của người đọc) về  tính quyết định của vật liệu. Thực ra nghệ <br /> thuật chính là một sự chế ngự vật liệu, vật liệu thông qua những phương thức, phương <br /> tiện diễn tả đặc thù.<br /> Câu văn của Thạch Lam tả rất sát sự thật, sự việc. Nhưng điều đó không có nghĩa ở đây <br /> chỉ có sự khớp đúng đến nghẹt thở. Tiết điệu buông chùng của câu mở  đầu thiên truyện <br /> chứng tỏ  điều đó: "Tiếng trống thu không trên cái chòi của huyện nhỏ; từng tiếng một <br /> vang xa để  gọi buổi chiều". Cái lõi ngữ  pháp của câu chỉ  được nhận ra ở  vế  sau, nhưng <br /> sự cảm nhận của người đọc đã thực sự được khởi hành từ trước cùng cụm danh từ được  <br /> đảo lên trên. Trong câu này cái đáng chú ý còn có từ  "gọi". Nó xác lập một tương quan <br /> mới (dù vô hình) giữa các sự vật mà từ báo hiệu chẳng hạn không nói lên được. Dĩ nhiên  <br /> câu văn vừa nêu không chỉ  Thạch Lam mới viết nổi. Nhưng điều quan trọng là nó xuất  <br /> hiện có quy luật chứ không ngẫu nhiên, nhằm nhấn mạnh một điều gì khác hơn những sự <br /> kiện nổi trên bề  mặt. Xin chú ý thêm hai câu văn khác đứng kề  nhau: "Chiều, chiều rồi.  <br /> Một chiều êm ả như ru, văng vẳng tiếng ếch nhái kêu ran ngoài đồng ruộng theo gió nhẹ <br /> đưa vào". Trong câu đầu dường như thừa một chữ "chiều", xét theo góc độ thông tin bình  <br /> thường. Nhưng thực ra  ở đây còn có thông tin về tâm trạng mà riêng hai chữ "chiều rồi" <br /> chưa truyền tải được (do thiếu vắng nhịp điệu). Mặt khác, nếu không có chữ chiều "thừa <br /> ra"  ấy, sự  buông lơi êm đềm của câu sau sẽ  ít có hiệu quả. Tính chất thừa tiếp hô  ứng  <br /> của mạch văn cũng thiếu trọn vẹn. Rõ ràng đọc giả  đang bị  dẫn dắt bởi văn chứ  không  <br /> phải cái gì khác.<br /> Suốt truyện ngắn, nhà văn nhiều lần nhấn mạnh sự "ngây thơ" của hai nhân vật chị  em  <br /> qua các nhận xét như: "Liên không hiểu sao...", "Liên tưởng là...", "tâm hồn Liên... có  <br /> những cảm giác mơ hồ không hiểu", "vũ trụ thăm thẳm bao la đối với tâm hồn hai đứa trẻ <br /> như đầy bí mật và xa lạ...","Liên thấy mình sống giữa bao nhiêu sự xa xôi không biết...". <br /> Rất có thể nhân vật của truyện "không biết", không hiểu thật, nhưng điều đáng nói là tác <br /> giả đã mượn chính tâm trạng nhân vật để ám thị người đọc. Các phủ định từ  "không" đã  <br /> "bẫy" họ sa vào một không khí bất định, mông lung. Độc giả cứ ngỡ mình đang cùng nhà <br /> văn theo dõi nhân vật, nhưng thật sự họ đã bị lây nhiễm chính cảm giác của nhân vật và <br /> không thôi thao thức. Càng cố gắng hiểu những điều nhân vật "không hiểu" để phân biệt  <br /> với nó, anh ta càng rơi sâu vào không khí của truyện đến nỗi mất cả đường ra, trong khi <br /> tác giả vẫn không ngừng tả, kể để trói anh ta chặt hơn vào câu chuyện mà ông "bịa" ra.<br /> Truyện tuy rất ít hành động nhưng vẫn thấp thoáng những lời đối thoại. Chúng được <br /> phân bố  rất đều trong tác phẩm và xuất hiện giữa những đoạn miêu tả  cảnh vật ­ một  <br /> khung cảnh lặng lẽ, êm đềm, có phần hiu hắt, buồn bã. Chính không khí ấy quy định sắc  <br /> điệu của lời đối thoại, trong khi bản thân lời đối thoại cũng mang tính chất lơ  lửng, <br /> không gây nên sự đột biến nào của mạch truyện. Những câu hỏi nêu ra có thể trả lời cũng  <br /> được mà không cũng được. Nó không nhằm mục đích tìm biết mà chỉ chờ đợi một sự phụ <br /> hoạ, xác nhận điều người nói nghĩ và thậm chí cả sự hiện tồn mờ nhạt của họ nữa:<br /> ­ Em thắp đèn lên chị Liên nhé!<br /> ­ Cái chõng này sắp gãy rồi chị nhỉ?<br /> ­ Sao hôm nay chị dọn hàng muộn thế?<br /> ­ Còn cô chưa dọn hàng à?<br /> ­ Có phải buổi trưa em bán cho bà Lực hai bánh xà phòng không?<br /> ­ A, cô bé làm gì thế?<br /> ­ Giờ muộn thế này mà họ chưa ra nhỉ?<br /> ­ Tàu hôm nay không đông, chị nhỉ?<br /> Trước những câu hỏi  ấy người đối thoại thường là "mãi rồi mới chép miệng trả  lời", <br /> ngẫm nghĩ rồi đáp hoặc có đáp cũng "đáp vẩn vơ", thậm chí "không đáp", "không cần  <br /> ngoảnh mặt ra". Một số người khi muốn chứng minh luận điểm nói rằng cảnh đời được <br /> miêu tả  trong truyện thật nghèo nàn buồn tẻ, đã viện đến các chi tiết như  đám trẻ  con  <br /> nhặt nhạnh những thứ  rơi vãi trên nền chợ, chị  Tý dọn hàng đến khuya mà không bán <br /> được bao nhiêu, hai chị em Liên xem phở bác Siêu như một thứ quà xa xỉ, một người mua  <br /> hàng đến nửa bánh xà phòng cũng phải mua chịu... Thật ra cần chú ý hơn đến những mẩu <br /> đối thoại rời rạc đã nói ở trên. Dụng công của Thạch Lam cũng như  hồn văn của truyện  <br /> chính toát lên từ đấy. Nó đưa tới cho người đọc không phải chuyện này chuyện nọ mà là  <br /> một ấn tượng buồn nản, xót thương, thậm chí bực bội trước các câu hỏi tủn mủn, bâng  <br /> quơ, không cần thiết phải trả  lời và những lời đáp quá chừng nhạt nhẽo, phẳng lặng.  <br /> Những ấn tượng đó khó gây dựng hơn nhiều so với các nhận xét kết luận "đóng bao"sẵn  <br /> thường thấy ở nhiều truyện thừa giọng giáo huấn mà thiếu tính nghệ thuật.<br /> Trong truyện cũng vài lần nổi lên tiếng reo chứa đựng niềm hân hoan mong đợi:<br /> ­ Kìa, hàng phở của bác Siêu đã đến kia rồi.<br /> ­ Đèn ghi đã ra kia rồi.<br /> Nhưng những tiếng reo đó đã nhanh chóng phô ra tính chất tội nghiệp của chúng, niềm <br /> vui mới nhóm lên đã bị triệt tiêu bởi lời kể nhẩn nha vô tình mà thật "ác nghiệt": " An và  <br /> Liên ngửi thấy mùi phở  thơm, nhưng  ở cái huyện nhỏ  này, quà bác Siêu bán là một thứ <br /> quà xa xỉ, nhiều tiền , hai chị  em không bao giờ  mua được " và "chuyến tàu hôm nay <br /> không đông như mọi khi, thưa vắng người và hình như kém sáng hơn". Đúng là mong đợi <br /> chỉ để  mà mong đợi, reo lên chỉ  để  rồi buồn tiếc và thất vọng hơn. Cảm giác thất vọng  <br /> của nhân vật chắc chắn là sâu sắc. Nhưng đâu chỉ  nhân vật, độc giả  cũng thất vọng <br /> không kém. Bị  trói chặt bởi nhịp cầu lê thê của câu chuyện, họ  đã chờ  đợi bao nhiêu  ở <br /> những  tiếng reo kia.  Thật  ra,  niềm  thất  vọng này  chính  là  hiệu  quả  nghệ  thuật của <br /> truyện. Sau sự  hụt hẫng này, độc giả  sẽ  vỡ  ra những ý nghĩa của đời sống mà truyện  <br /> muốn hướng tới. Nghệ  thuật không phải là nói thẳng mà nói vòng, còn độc giả  thì có  <br /> được cảm giác thật như  người trong truyện. Cùng với nhân vật, họ  tự  nghiệm sinh các  <br /> giá trị của đời.<br /> Hình ảnh thiên nhiên trong truyện đã gây cho người đọc những ấn tượng sâu đậm. Sự êm <br /> ả  đượm buồn mà ta nhận thấy một phần là của thiên nhiên với tư  cách là chất liệu, vật <br /> liệu, một phần là của văn. Những bức tranh nho nhỏ được gài xen kẽ với những mẩu đối <br /> thoại rời rạc, không hoàn chỉnh. Chúng lấp đầy những khoảng trống của lời nói và cầm <br /> giữ nhịp điệu của thiên truyện. Giả sử tác giả viết khác đi, dồn hẳn những đoạn miêu tả <br /> thiên nhiên về một phía, và phía kia là hình ảnh sinh hoạt của con người, hẳn giọng điệu <br /> điều hoà của truyện sẽ  biến mất và chủ  đề  của chuyện sẽ  khác đi.  Ở  đây thiên nhiên <br /> không thu hút toàn bộ thần trí con người để họ mê man trong đó. Nó gần gũi, vỗ về, khơi  <br /> gợi những cảm xúc dịu dàng và bâng khuâng. Nó trồi lên đánh lạc hướng tâm trạng buồn <br /> chán của nhân vật (và của độc giả) thông qua mùi âm  ẩm của đất bụi, vẻ  lung lay của  <br /> bóng đèn, bóng người, ánh nhấp nháy của ngàn sao và đom đóm, tiếng động mơ  hồ, khe  <br /> khẽ  của loạt hoa bàng rụng xuống vai...Tuy nhiên, việc đánh lạc hướng kia chỉ  diễn ra  <br /> từng lúc một, và nhân vật của truyện lại trở về với thực tại túng thiếu, lam lũ, để tiếp đó  <br /> rơi vào trạng thái chập chờn nửa mơ, nửa thức, khắc khoải chờ  mong, hi vọng (dẫu  <br /> chẳng biết hi vọng ở cái gì). Truyện sở dĩ không rơi vào nhàm tẻ dù đối tượng hàm chứa <br /> sự tẻ nhàm, chính một phần nhờ lối tả, kể xen kẽ, chắp nối đó. <br /> Hai đứa trẻ là truyện ngắn giàu tính nghệ thuật. Tác giả đã rất ung dung, thoải mái khi xử <br /> lí chất liệu hiện thực. Tất cả chất liệu đã được tổ chức lại nhằm khơi dậy ở người đọc  <br /> những cảm xúc nghệ thuật thuần khiết . Nhà văn đưa họ  vào thế giới của ông, thôi miên  <br /> họ, sau đó tự để  họ  ngẫm nghiệm và rút ra những bài học cần thiết.  Ở  trên có nhắc tới  <br /> "khu vườn Thạch Lam". Thực ra "khu vườn"ấy không chỉ  có nghĩa là đề  tài. Đó là "khu  <br /> vườn" của nghệ  thuật ­ một nghệ thuật biết vượt thoát khỏi sự  trói buộc của đề  tài để <br /> làm vang dậy tiếng nói riêng của nhà văn.<br />  <br />