SKKN: Giúp học sinh xác định nhanh và chính xác các thao tác lập luận trong văn bản nghị luận

1. Tên sáng kiến: <br /> GIÚP HỌC SINH XÁC ĐỊNH NHANH VÀ CHÍNH XÁC CÁC THAO <br /> TÁC LẬP LUẬN TRONG VĂN BẢN NGHỊ LUẬN<br /> 2. Lĩnh vực áp dụng sáng kiến: Giảng dạy phân môn Làm văn trong nhà <br /> trường THPT.<br /> 3. Thời gian áp dụng sáng kiến: Từ tháng 8/ 2015 đến tháng 01/ 2016.<br /> 4. Tác giả:<br /> Họ và tên:                     NGUYỄN THỊ LỆ<br /> Năm sinh:                      1986<br /> Nơi thường trú:             Yên Phong – Ý Yên – Nam Định.<br /> Trình độ chuyên môn: Cử nhân văn học.<br /> Chức vụ công tác:        Giáo viên. <br /> Nơi làm việc:  Trường THPT Mỹ Tho, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định.<br /> Điện thoại:                    01686 136 664<br /> Tỷ lệ đóng góp tạo ra sáng kiến: 100%<br /> 5. Đơn vị áp dụng sáng kiến: <br /> Trường THPT Mỹ Tho, huyện Ý Yên, tỉnh Nam Định.<br /> Điện thoại: 0350 3825970<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 1<br /> MỤC LỤC<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 2<br />              BÁO CÁO SÁNG KIẾN Trang<br /> I.   HOÀN   CẢNH   NẢY   SINH   SÁNG  1<br /> KIẾN…………………………………….<br /> II. MÔ TẢ GIẢI PHÁP………………………………………………………… 2<br /> 1.   MÔ   TẢ   GIẢI   PHÁP   TRƯỚC   KHI   TẠO   RA   SÁNG  2<br /> KIẾN……………….<br />          1.1. Khái niệm thao tác lập luận trong chương trình Ngữ  văn chưa rõ   3<br /> ràng…..<br />           1.2.   Quan   điểm   giảng   dạy   của   giáo   viên   chưa   đổi   mới……..... 4<br /> ………………<br />           1.3.   Học   sinh   chưa   hứng   thú   với   môn   học   4<br /> ……………………………………<br /> 2. MÔ TẢ GIẢI PHÁP SAU KHI CÓ SÁNG KIẾN<br /> 2.1.   Một   số   khái   niệm   trong   văn   nghị  5<br /> luận…………………………………….. 5<br />          2.1.1.   Khái   niệm   văn   nghị   luận  <br /> ……………………………………………………..<br />          2.1.2.   Khái   niệm   lập   luận   trong   văn   nghị   5<br /> luận………………………………..<br /> 2.2.   Các   thao   tác   lập   luận   trong   văn   nghị   luận  6<br /> ……………………………….<br /> 2.3.   Cách   xác   định   các   thao   tác   lập   luận   trong   văn   nghị  8<br /> luận………………. 8<br />           2.3.1.   Bước   1:   Ghi   nhớ   mục   đích   lập   luận   của   từng   thao  <br /> tác…………………<br />           2.3.2.   Bước   2:   Xác   định   mục   đích   nghị   luận   của   văn  9<br /> bản…………………….<br />           2.3.3.   Bước   3:   Tìm   hiểu   đối   tượng   tiếp   9<br /> nhận………………………………….<br />           2.3.4.   Bước   4:   Xác   định   dấu   hiệu   nhận   biết   của   từng   thao   11<br /> tác………………..<br />           2.3.4.1.    Dấu   hiệu   nhận   biết   thao   tác   lập   luận   giải   11<br /> thích……………………….<br />          2.3.4.2.   Dấu   hiệu   nhận   biết   thao   tác   lập   luận   phân   13<br /> tích………………………..<br />           2.3.4.3.   Dấu   hiệu   nhận   biết   thao   tác   lập   luận   chứng   15<br /> minh……………………..<br />           2.3.4.4.  Dấu   hiệu   nhận   biết   thao   tác   lập   luận   bình   17<br /> luận…………………………<br />           2.3.4.5.  Dấu   hiệu   nhận   biết   thao   tác   lập   luận   so   18<br /> sánh……………………………<br />           2.3.4.6.   Dấu   hiệu   nhận   biết   thao   tác   lập   luận   bác   19<br /> bỏ…………………………….<br />       2.3.5. Một số nhầm lẫn thường gặp của học sinh. Nguyên nhân và cách  <br /> sửa  19<br /> chữa……………………………………………………………………………….<br />            2.3.5.1. Nhầm giữa thao tác lập luận so sánh với phân tích và giải   19<br /> thích………………………………………………………………………………..………<br />           2.3.5.2.   Nhầm   giữa   thao   tác   lập   luận   phân   tích   với   giải   21<br /> thích………………… 3<br />           2.3.5.3.   Nhầm   thao   tác   lập   luận   chứng   minh   với   phân   23<br /> tích…………………….<br />  BÁO CÁO SÁNG KIẾN <br /> I. HOÀN CẢNH NẢY SINH SÁNG KIẾN<br /> Nền giáo dục Việt Nam đang trên đà đổi mới. Trọng tâm của vấn đề  đổi mới  <br /> giáo dục là đổi mới phương pháp dạy học và kiểm tra đánh giá theo định hướng phát <br /> triển năng lực, phẩm chất của học sinh (HS). Đây là một hướng đi đúng đắn, nâng cao  <br /> vai trò của giáo dục trong nhà trường.<br /> Là một môn học công cụ quan trọng, Ngữ văn có vai trò rất lớn trong việc hình  <br /> thành và phát triển năng lực cho HS. Bên cạnh đó, môn học này còn góp phần hình <br /> thành những phẩm chất tốt đẹp cho con người sau khi tham gia vào quá trình học tập.  <br /> Vì vậy đổi mới môn Ngữ  văn là vô cùng cần thiết. Để  đáp ứng với yêu cầu dạy học  <br /> môn Ngữ  văn theo hướng hình thành và phát triển năng lực, cần chú ý đến việc dạy <br /> học môn Ngữ  văn theo hướng tích hợp, tức là tổ  chức phối hợp các phân môn Văn <br /> học, Tiếng Việt và Làm văn trong các bài học, giúp HS từng bước nâng cao năng lực  <br /> sử dụng tiếng Việt trong việc tiếp nhận và tạo lập các loại văn bản.<br /> Trong những năm gần đây, Bộ  Giáo dục đã có những đổi mới rõ rệt trong cấu  <br /> trúc đề  thi môn Ngữ  văn. Năm 2008, đề  thi có thêm phần nghị  luận xã hội. Từ  năm  <br /> học 2013 – 2014, đề thi Ngữ văn bao gồm hai phần chính: phần đọc – hiểu văn bản và <br /> phần làm văn. Với cấu trúc đề  thi như  thế, tránh cho HS việc học tủ, học vẹt, đồng  <br /> thời đánh giá được năng lực của các em một cách khách quan, trung thực. <br /> Để làm tốt phần đọc – hiểu trong đề  thi, đòi hỏi HS phải nắm chắc kiến thức  <br /> bộ  môn. Một trong những phân môn quan trọng trong chương trình Ngữ  văn là phân <br /> môn Làm văn. HS đã được rèn luyện kiến thức làm văn từ  những năm THCS. Những  <br /> khái niệm như phương thức biểu đạt, thao tác lập luận, hay phương pháp lập luận, ...  <br /> không phải là mới nhưng hình như  HS không để  ý tới. Vì vậy, rất nhiều HS tỏ  ra  <br /> hoang mang khi bắt gặp câu hỏi trong đề thi minh họa THPT Quốc gia (được Bộ Giáo  <br /> dục và Đào tạo công bố vào tháng 3/ 2015). Câu hỏi như sau:  Trong đoạn (1), tác giả  <br /> chủ yếu sử dụng thao tác lập luận nào?<br /> (1) Cái thú tự học cũng giống cái thú đi chơi bộ ấy. Tự học cũng là một cuộc du  <br /> lịch, du lịch bằng trí óc, một cuộc du lịch say mê gấp trăm lần du lịch bằng chân, vì nó  <br /> là du lịch trong không gian lẫn thời gian. Những sự hiểu biết của loài người là một  <br /> <br /> <br /> <br /> 4<br /> thế  giới mênh mông. Kể  làm sao hết được những vật hữu hình và vô hình mà ta sẽ  <br /> thấy trong cuộc du lịch bằng sách vở ?<br /> […]<br /> (Trích Tự học ­ một nhu cầu thời đại ­ Nguyễn Hiến Lê, NXB Văn hóa ­ Thông  <br /> tin, Hà Nội, 2003<br />  HS thường xuyên hỏi tôi: cô chỉ cho chúng em cách thức  làm thế nào phân biệt  <br /> các thao tác lập luận? Căn cứ vào đâu để xác định thao tác lập luận chính trong một  <br /> văn bản? Chúng em hay nhầm giữa giải thích và bình luận, chứng minh và phân tích,  <br /> hay phân tích và giải thích, … Tôi nhận thấy không chỉ học sinh, mà cả giáo viên cũng <br /> lúng túng trong việc xác định chính xác các thao tác lập luận trong một văn bản.  Câu  <br /> hỏi làm thế  nào để  xác định nhanh và chính xác các thao tác lập luận trong văn  <br /> bản nghị luận thường trực trong tôi kể từ đó.  <br /> Để giúp HS giải quyết những thắc mắc, nhầm lẫn khi ôn tập kiến thức về các <br /> thao tác lập luận trong văn bản nghị luận, tôi quyết định bỏ  thời gian, công sức và trí <br /> tuệ của mình để nghiên cứu vấn đề này. Hơn nữa, việc hiểu và vận dụng thành thạo <br /> các thao tác lập luận còn giúp các em tự  tin hơn trong cuộc sống, mạnh dạn bày tỏ <br /> quan điểm của mình. Đây là phẩm chất rất cần thiết của con người hiện đại. <br /> Vì những lẽ  trên thôi thúc tôi nghiên cứu để  tạo ra sáng kiến này, với mong  <br /> muốn  giúp HS xác định nhanh và chính xác nhất các thao tác lập luận trong văn bản  <br /> nghị  luận. Tôi tin rằng với những công sức và trí tuệ  tôi đã bỏ  ra để  nghiên cứu, tìm  <br /> tòi, sáng kiến này sẽ trở thành một tài liệu hữu dụng cho đồng nghiệp và học trò trong  <br /> quá trình ôn tập, kiểm tra môn học Ngữ văn.<br /> <br /> <br /> II. MÔ TẢ GIẢI PHÁP.<br /> 1. MÔ TẢ GIẢI PHÁP TRƯỚC KHI TẠO RA SÁNG KIẾN.<br /> Như  trên tôi đã nói, HS đã được học và rèn luyện về  kiến thức phân môn Làm  <br /> văn từ  những năm THCS. Có lẽ  vì trước đây, đề  thi không bao giờ  hỏi riêng về  kiến  <br /> thức này, nên HS không để  ý, hoặc chỉ  học chiếu lệ. Nhiều giáo viên dạy học Ngữ <br /> văn cũng chỉ  chú trọng đến làm văn nghị  luận xã hội và nghị  luận văn học. Vì vậy,  <br /> mặc dù những thao tác như  phân tích, chứng minh, so sánh, bình luận, giải thích, bác  <br /> <br /> <br /> 5<br /> bỏ học sinh thường xuyên vận dụng để làm rõ một vấn đề nào đó, không chỉ trong văn  <br /> chương mà cả trong cuộc sống, nhưng các em vẫn không hiểu bản chất. <br /> Vấn đề về các thao tác lập luận trong văn nghị luận chỉ thực sự được quan tâm  <br /> và nghiên cứu từ  khi Bộ Giáo dục và Đào tạo chủ  trương đổi mới phương pháp dạy <br /> học Ngữ văn theo định hướng phát triển năng lực. Cho nên khi bắt tay vào nghiên cứu <br /> để tạo ra sáng kiến này, tôi gặp không ít những khó khăn. <br /> 1.1. Khái niệm thao tác lập luận trong chương trình Ngữ văn chưa rõ ràng.<br /> Các thao tác lập luận trong văn nghị luận là kiến thức trọng tâm của phần Làm <br /> văn chương trình Ngữ  văn lớp 11 hiện hành. Khi bắt tay vào nghiên cứu vấn đề  này,  <br /> tôi nhận thấy quan điểm về các thao tác lập luận của các tác giả sách giáo khoa THCS  <br /> và THPT, ban cơ bản và nâng cao chưa có sự thống nhất. <br /> Theo chuẩn kiến thức kĩ năng(1)  môn Ngữ  văn lớp 11 cơ  bản và nâng cao, các  <br /> thao tác lập luận cơ bản là: giải thích, chứng minh, phân tích, so sánh, bình luận, bác  <br /> bỏ. Trong đó, lớp 11, học sinh được học bốn thao tác lập luận là phân tích, so sánh,  <br /> bình luận, bác bỏ. Nhưng  ở  THCS sách giáo khoa Ngữ  văn 7, tập 2, trang 67 gọi hai  <br /> thao tác lập luận giải thích và chứng minh là phương pháp lập luận. Cụ thể phần ghi <br /> nhớ có ghi “Bài văn nghị luận nào cũng có đối tượng (hay đề tài) nghị luận, các luận  <br /> điểm, luận cứ  và lập luận. Các phương pháp lập luận chính thường gặp là: chứng  <br /> minh, giải thích. Vậy giải thích và chứng minh là phương pháp lập luận hay thao tác <br /> lập luận?<br /> Trong Ngữ  văn 10, tập 2, trang 134 phần ghi nhớ  viết: “ Phân tích, tổng hợp,  <br /> diễn dịch, quy nạp, so sánh là những thao tác thường gặp trong hoạt động nghị luận”. <br /> Sách giáo viên Ngữ văn 12, tập 1, trang 176 nhận xét “Học sinh đã được học và  <br /> luyện tập tới 6 thao tác lập luận: phân tích, so sánh, bác bỏ, bình luận, giải thích,  <br /> chứng minh.”       <br /> Ngữ văn 10 tập 2, nâng cao, trang 147 lại cho rằng  chứng minh, giải thích, diễn  <br /> dịch, quy nạp là các thao tác nghị luận.<br /> Thực tế trên cho thấy, quan điểm về  các thao tác lập luận và phương pháp lập <br /> luận chưa rõ ràng. Tuy nhiên, trong các đề thi THPT Quốc gia thường xuyên xuất hiện <br /> <br /> <br /> <br /> 1()<br /> Chương trình giáo dục phổ thông cấp THPT môn Ngữ văn, NXB Giáo dục, 2006, tr. 35 và 76<br /> 6<br /> câu hỏi để kiểm tra kiến thức này. Vì vậy, giáo viên cần có sự nhất quán trong giảng  <br /> dạy, tránh để tâm lí hoang mang cho học sinh.<br /> Trên cơ  sở nghiên cứu sách giáo khoa và các tài liệu liên quan, dựa theo chuẩn <br /> kiến thức kĩ năng chương trình giáo dục phổ thông cấp THPT môn Ngữ văn, sáng kiến <br /> của tôi giúp HS phân biệt 6 thao tác lập luận cơ bản: chứng minh, giải thích, phân tích,  <br /> so sánh, bác bỏ, bình luận. <br /> Trong 6 thao tác lập luận trên, học sinh thường xuyên nhầm lẫn giữa các thao  <br /> tác, nhất là thao tác giải thích, bình luận, phân tích. Có học sinh cho rằng: bình luận  <br /> chẳng qua là sự   kết hợp của hai kiểu lập luận giải thích và chứng minh. Sáng kiến  <br /> của tôi giúp các em hiểu rõ vấn đề, tránh nhầm lẫn trong khi làm bài.<br />  1.2. Quan điểm giảng dạy của giáo viên chưa đổi mới.<br /> Một thực tế  không thể  phủ  nhận là giáo viên  ở  ta quen với phương pháp dạy <br /> học cũ, chỉ  dựa vào giảng, bình, diễn giảng. Dạy văn hầu như  chỉ  có một đường là <br /> “giảng”, “bình”, “luận”, “phân tích”. Dạy Tiếng Việt và Làm văn thì nặng về  dạy lí  <br /> thuyết, ít thực hành. Cho nên những kiến thức làm văn nhất là thao tác lập luận trong <br /> văn nghị luận, giáo viên còn mơ hồ, trong khi không có tài liệu nào ghi chép đầy đủ về <br /> những kiến thức này, cũng không có những buổi tập huấn cho giáo viên để  hàm thụ <br /> thêm kiến thức. Do đó, giáo viên phải tự mày mò nghiên cứu và rút kinh nghiệm trong <br /> quá trình giảng dạy và học hỏi từ đồng nghiệp. <br /> Qua thực tế giảng dạy, tôi nhận thấy nhiều giáo viên cho rằng: một thao tác lập  <br /> luận được coi là chính trong văn bản khi thao tác đó được sử  dụng với tần số nhiều  <br /> hơn, nghĩa là đoạn văn sử dụng thao tác đó dài hơn. Đó là quan điểm sai lầm. Tôi hoàn <br /> toàn nhất trí với các tác giả  viết Sách giáo viên Ngữ  văn 11, tập 1, Nxb Giáo dục,  ở <br /> trang 130 nhận xét: “Vị  trí hay vai trò của từng thao tác trong sự kết hợp được quyết  <br /> định bởi mục đích nghị luận”, “Chỉ khi đã hiểu được mục đích nghị luận, xuất phát từ  <br /> mục đích nghị luận, người nghe (người đọc) mới có thể nhận ra chính xác thao tác lập  <br /> luận nào là chủ yếu, thao tác lập luận nào là bổ trợ …”.<br /> Sáng kiến của tôi sẽ từng bước lí giải những quan điểm sai lầm đó.<br /> 1.3. Học sinh chưa hứng thú với môn học Ngữ văn. <br /> HS hiện nay tỏ  rõ thái độ  coi thường môn học Ngữ  văn, không hứng thú với <br /> môn học vì nhiều lẽ. <br /> <br /> 7<br />  Xét về xã hội, thời đại chúng ta đang sống là thời đại khoa học công nghệ, dễ <br /> hiểu là đại đa số HS chỉ muốn học các ngành khoa học tự nhiên, kĩ thuật, kinh tế…ít <br /> có HS hứng thú học văn, bởi phần đông HS nghĩ rằng năng lực văn là năng lực tự <br /> nhiên của con người xã hội, không học vẫn biết đọc, biết nói; học văn   không thiết <br /> thực. Văn có kém một chút, ra đời vẫn không sao, vẫn nói và viết được, còn không học <br /> ngoại ngữ, không học khoa học, kĩ thuật thì coi như mù kiến thức, chịu lép vế. Có thể <br /> đó là lí do làm cho đa số HS không cố gắng học ngữ văn. Rõ ràng tâm lí cá nhân, môi  <br /> trường học tập, nếp sống, quan niệm sống của đông đảo dân cư đã có nhiều thay đổi. <br /> Tuy nhiên ở đây còn có vấn đề thuộc phương pháp dạy học ngữ văn, cách thức  <br /> kiểm tra đánh giá học sinh. Nền giáo dục của chúng ta đang có những bước chuyển  <br /> mình, đổi mới hướng vào phát triển năng lực phẩm chất của học sinh. Đó là hướng đi <br /> đúng đắn, nhưng không phải ngày một ngày hai là có thể  thay đổi được. HS vẫn còn <br /> học thụ động, thiếu sáng tạo, không hứng thú, say mê.<br /> Vì vậy chúng tôi rất vất vả  trong việc giảng dạy bởi những quan điểm thiên <br /> lệch không chỉ  của HS mà của cả  những bậc làm cha làm mẹ, và đâu đó vẫn tồn tại  <br /> quan điểm coi trọng, xem nhẹ môn học trong một số giáo viên. <br /> Vượt qua tất cả những khó khăn trên tôi nỗ lực tạo ra sáng kiến này, trước hết  <br /> là để củng cố kiến thức cho bản thân, sau đó giúp HS nhận diện được các thao tác lập  <br /> luận trong một văn bản nghị  luận một cách dễ  dàng, nâng cao hiệu quả  ôn tập và  <br /> kiểm tra.<br /> 2. MÔ TẢ GIẢI PHÁP SAU KHI CÓ SÁNG KIẾN.<br /> Muốn làm tốt bài tập xác định thao tác lập luận trong văn bản nghị  luận, trước  <br /> hết HS cần hiểu rõ bản chất của vấn đề  lập luận trong văn nghị  luận. Cụ  thể, HS  <br /> phải nắm chắc một số các khái niệm cơ bản về văn nghị luận.<br /> 2.1. Một số khái niệm trong văn nghị luận.<br /> 2.1.1. Khái niệm văn nghị luận.<br /> Văn nghị  luận là một thể  loại văn học đặc biệt , HS được làm quen từ  THCS. <br /> Dựa vào mục đích giao tiếp, phương thức biểu đạt của từng văn bản, mà sách giáo <br /> khoa chương trình Ngữ  văn THCS hiện hành phân thành 6 kiểu loại văn bản: tự  sự,  <br /> miêu tả, biểu cảm, thuyết minh, nghị luận và điều hành. Trong đó, đặc trưng của văn  <br /> nghị luận là dùng lí lẽ, phán đoán, chứng cứ để bàn luận một vấn đề nào đó (chính trị,  <br /> <br /> 8<br /> xã hội, văn học nghệ  thuật, đạo đức…). Xét theo nội dung luận bàn, văn nghị  luận  <br /> phân làm hai thể: văn chính luận (bàn về  các vấn đề  chính trị, xã hội, triết học, đạo <br /> đức), văn phê bình văn học (bàn về các vấn đề văn học nghệ thuật).<br /> Mục đích của văn nghị luận là: nhằm xác lập cho người đọc, người nghe một tư <br /> tưởng, quan điểm nào đó. Muốn vậy, người viết phải biết trình bày ý kiến của mình  <br /> và đưa ra những lí lẽ, dẫn chứng thuyết phục, nghĩa là phải biết lập luận. Vậy thế <br /> nào là lập luận?<br /> 2.1.2. Khái niệm lập luận trong văn nghị luận:<br /> “Lập luận là đưa ra luận cứ (lí lẽ  và bằng chứng) nhằm dẫn dắt người nghe,  <br /> người đọc đến một kết luận hay chấp nhận một kết luận mà kết luận đó là tư  tưởng  <br /> (hay quan điểm, ý kiến)  của người viết(2)”<br /> Muốn việc nghị luận đạt chất lượng cao hơn, có hiệu quả thuyết phục lớn hơn,  <br /> khi tiến hành quá trình lập luận, đòi hỏi người viết phải tuân thủ  những  thao tác, tức <br /> là những việc làm đã được đúc kết thành quy trình chặt chẽ. Chứng minh, phân tích, so  <br /> sánh, bác bỏ, bình luận, giải thích là những thao tác lập luận cơ bản. <br /> 2.2. Các thao tác lập luận trong văn nghị luận.<br /> Như trên đã nói, chứng minh, phân tích, so sánh, bác bỏ, bình luận, giải thích là <br /> những thao tác lập luận cơ bản trong một bài văn nghị luận. Các thao tác này phân biệt  <br /> với nhau là bởi chúng hướng tới các mục đích khác nhau. <br /> Sau đây là bảng hệ thống, giúp HS phân biệt 6 thao tác lập luận, theo mục đích  <br /> và cách thức lập luận. Đây là những kiến thức rất cơ bản mà HS đã được học trong  <br /> chương trình Ngữ văn các cấp.<br /> Thao tác  Mục đích lập luận Cách thức lập luận<br /> lập luận<br /> 1.   Giải  Là   làm   cho   người   đọc  Thường giải thích bằng các cách: nêu định <br /> thích hiểu rõ các tư  tưởng, đạo  nghĩa,   kể   ra   các   biểu   hiện,   so   sánh,   đối <br /> lí, phẩm chất, quan hệ, …  chiếu  với   các   hiện  tượng   khác,   chỉ   ra   các <br /> cần được giải thích nhằm  mặt lợi hại, nguyên nhân, hậu quả, cách đề <br /> nâng   cao   nhận   thức,   trí  phòng   hoặc   noi   theo,   …   của   hiện   tượng  <br /> tuệ, bồi dưỡng tư  tưởng,  hoặc vấn đề được giải thích<br /> <br /> 2()<br /> Ngữ văn 10, tập 2, NXB Giáo dục, 2006, trang 111<br /> 9<br />  tình cảm cho con người.<br /> 2.  Chứng  Dùng   những   lí   lẽ,   bằng  Muốn chứng minh có 2 cách lập luận: nêu <br /> minh chứng chân thực đã được  dẫn chứng xác thực, nêu lí lẽ<br /> thừa   nhận   để   chứng   tỏ <br /> luận điểm mới (cần được <br /> chứng   minh)   là   đáng   tin <br /> cậ y<br /> 3.  Phân  Làm   rõ  đặc   điểm   về   nội  ­ Cần chia tách đối tượng thành các yếu tố <br /> tích dung   và   hình   thức,   cấu  theo những tiêu chí, quan hệ nhất định.<br /> trúc   và   các   mối   quan   hệ  ­ Phân tích căn cứ  vào các mối quan hệ  cụ <br /> bên   trong,   bên   ngoài   của  thể: quan hệ nội bộ của đối tượng; quan hệ <br /> đối   tượng   (sự   vật,   hiện  nguyên   nhân   –  kết   quả,   kết  quả   ­  nguyên <br /> tượng) nhân, quan hệ  giữa  đối tượng với các đối <br /> tượng liên quan; phân tích theo sự  đánh giá <br /> chủ quan của người lập luận.<br /> ­ Phân tích cần đi sâu vào từng yếu tố, từng  <br /> khía cạnh, song cần đặc biệt lưu ý đến quan <br /> hệ giữa chúng với nhau trong một chỉnh thể <br /> toàn vẹn, thống nhất.<br /> 4. So sánh Làm   rõ   đối   tượng   đang  Khi   so   sánh   phải   đặt   đối   tượng   vào   cùng <br /> nghiên   cứu   trong   tương  bình  diện,   đánh giá   trên cùng  một  tiêu  chí <br /> quan với đối tượng khác. mới thấy được sự  giống và khác nhau giữa <br /> chúng, đồng thời phải nêu rõ ý kiến, quan <br /> điểm của người nói (người viết)<br /> 5. Bác bỏ Là dùng lí lẽ  và chứng cứ  Có thể bác bỏ một luận điểm, luận cứ hoặc <br /> để   gạt   bỏ   những   quan  cách lập luận bằng cách nêu tác hại, chỉ  ra  <br /> điểm, ý kiến sai lệch hoặc  nguyên   nhân   hoặc   phân   tích   khía   cạnh   sai <br /> thiếu chính xác, … từ   đó  lệch, thiếu chính xác,…của luận điểm, luận <br /> nêu ý kiến đúng của mình  cứ, lập luận ấy.<br /> để   thuyết   phục   người  Khi bác bỏ  cần tỏ  thái độ  khách quan đúng <br /> nghe (người đọc). mực.<br /> 6.  Bình  Là  đánh   giá,   bàn   luận.  ­ Trình bày rõ ràng trung thực, nhưng ngắn <br /> luận Nhằm   đề   xuất   và   thuyết  gọn hiện tượng (vấn đề) được bình luận<br /> 10<br />  phục   người   đọc   (người  ­ Đề  xuất và chứng tỏ   được  ý kiến nhận <br /> nghe)   tán   đồng   với   nhận  định, đánh giá của mình là xác đáng. <br /> xét, đánh giá, bàn luận của  ­ Có những lời bàn sâu rộng về chủ đề bình <br /> mình   về   một   hiện   tượng  luận.<br /> (vấn   đề)   trong   đời   sống <br /> hoặc trong văn học.<br /> <br /> <br /> Bảng hệ  thống cung cấp cho HS những lí thuyết cơ  bản, giúp HS bước đầu <br /> hiểu về các thao tác lập luận trong văn nghị luận. Tuy nhiên nếu chỉ nắm lí thuyết mà <br /> không thường xuyên luyện tập, HS khó có thể  xác định được chính xác các thao tác <br /> được sử  dụng trong mỗi văn bản. Bởi vì trong một bài văn nghị  luận luôn có sự  kết <br /> hợp các thao tác lập luận. Vai trò, vị  trí của từng thao tác lập luận được quyết định  <br /> bởi mục đích nghị luận. <br /> Vậy làm thế nào HS có thể phân định một cách rạch ròi các thao tác lập luận, và <br /> vai trò của từng thao tác trong văn bản nghị luận? <br /> Qua quá trình nghiên cứu và giảng dạy, tôi tự rút ra những bước làm cụ thể, mà  <br /> theo tôi là rất có lợi cho HS trong quá trình làm bài tập dạng này. Trước một văn bản  <br /> nghị luận, HS hãy tư duy theo các bước tôi định sẵn sau đây, chắc chắn các em sẽ có  <br /> được câu trả lời nhanh và chính xác nhất.<br /> 2.3. Cách xác định nhanh và chính xác các thao tác lập luận trong văn bản  <br /> nghị luận.<br /> 2.3.1. Bước 1: Ghi nhớ mục đích lập luận của từng thao tác.<br /> Đây là yêu cầu cần thiết, bắt buộc HS phải nắm được trước khi xác định thao <br /> tác lập luận trong văn bản.<br /> Các thao tác lập luận phân biệt với nhau là bởi chúng hướng tới các mục đích <br /> khác nhau. Mỗi thao tác có một mục đích riêng. Trong bảng hệ thống tôi đã trình bày  <br /> mục đích lập luận của từng thao tác. Để HS dễ nhớ nhất, tôi  nhấn mạnh vào các từ  <br /> ngữ đặc trưng, và trình bày theo bảng sau: <br /> <br /> <br /> Thao tác lập luận Mục đích của từng thao tác.<br /> <br /> <br /> <br /> 11<br /> Giải thích Giảng giải, cắt nghĩa cho người ta hiểu<br /> <br /> Chứng minh Để cho người ta tin<br /> <br /> So sánh Giúp người ta nhận rõ giá trị của sự vật (hiện tượng, tư tưởng, <br /> …) này bằng cách chỉ ra sự giống nhau và khác nhau giữa nó với  <br /> một sự vật (hiện tượng, tư tưởng, …) khác.<br /> <br /> <br /> Phân tích Đi sâu vào từng yếu tố, từng khía cạnh giúp người ta hiểu một <br /> cách cặn kẽ, thấu đáo.<br /> <br /> Bác bỏ Mục đích phủ nhận, làm sáng tỏ sự thật, sáng tỏ chân lí, bảo vệ <br /> cái đúng.<br /> <br /> Bình luận Nhằm đề  xuất và thuyết phục người ta  nghe theo sự  đánh giá, <br /> bàn bạc  của người nói (người viết) về  một hiện tượng hoặc  <br /> vấn đề nào đó.<br /> <br /> <br /> <br /> <br />          <br />          2.3.2. Bước 2: Xác định mục đích nghị luận của văn bản.<br /> Sau khi đã nắm chắc mục đích của từng thao tác, HS sẽ tiến hành xác định mục  <br /> đích nghị luận của văn bản.<br /> *Mục đích của bước 2: giúp HS xác định được  thao tác lập luận chính  trong <br /> một văn bản. Nghĩa là văn bản nghị luận có thể vận dụng nhiều thao tác lập luận khác <br /> nhau để làm rõ vấn đề, song chỉ có một thao tác chính được xác định dựa trên mục  <br /> đích nghị luận cơ bản của văn bản đó. Vì mỗi văn bản nghị luận bao giờ cũng thực <br /> hiện một mục đích nghị luận nhất định. <br /> Ví dụ:  Cho văn bản nghị luận sau:<br /> “Chớ  tự  kiêu tự  đại. Tự  kiêu tự  đại là khờ  dại. Vì mình hay, còn nhiều người  <br /> hay hơn mình. Mình giỏi còn nhiều người giỏi hơn mình. Tự  kiêu tự  đại tức là thoái  <br /> bộ. Sông to bể rộng thì bao nhiêu nước cũng chứa được, vì độ  lượng của nó rộng và  <br /> sâu. Cái chén nhỏ, cái đĩa cạn thì một chút nước cũng đầy tràn, vì độ  lượng nó hẹp  <br /> nhỏ. Người mà tự kiêu tự mãn thì cũng như cái chén, cái đĩa cạn.”<br /> 12<br />  (Hồ Chí Minh, “Cần kiệm liêm chính”)<br /> Văn bản trên sử dụng hai thao tác lập luận là phân tích và so sánh, bởi:<br /> ­ Đối tượng phân tích là thái độ  tự kiêu tự đại của con người. Hồ Chí Minh đã <br /> phân tích bằng cách chia tách ra hai lí do khiến người ta trở nên tự kiêu tự đại:  tự kiêu  <br /> tự đại là khờ dại và tự kiêu tự đại tức là thoái bộ. <br /> ­ So sánh người tự kiêu tự đại cũng như cái chén nhỏ, cái đĩa cạn hay sông to bể <br /> rộng. <br /> Tuy nhiên, mục đích nghị  luận của văn bản trên: là muốn cho người đọc hiểu <br /> một cách cặn kẽ về thái độ  “tự kiêu tự đại” của con người, đó là một thói xấu, đáng <br /> phê phán, không nên có.  Do đó  thao tác lập luận chính là phân tích, không phải so <br /> sánh.<br /> 2.3.3. Bước 3: Tìm hiểu đối tượng tiếp nhận.<br /> Thực chất của bước làm này là chúng ta phải xác định được văn bản nghị  luận <br /> đó đang bàn bạc với ai? Họ là những người như thế nào (xét về thái độ, trình độ  hiểu  <br /> biết đối với vấn đề nghị luận)? Họ đang mong chờ gì ở cuộc bàn bạc này? <br /> Dựa vào đối tượng tham gia bàn luận, chúng ta có thể phân loại được các nhóm  <br /> thao tác sau: <br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Thao tác lập luận Đặc điểm đối tượng tiếp nhận.<br /> Nhóm 1:  Giải  Viết  cho  người  chưa   có   hiểu  biết   gì  về   vấn  đề   nghị   luận. <br /> thích Người viết giúp họ  đi từ  chỗ  chưa biết đến biết, từ  chỗ  chưa <br /> hiểu đến hiểu. (Nghĩa là mọi đối tượng đều có thể  tham gia <br /> bàn luận)<br /> Nhóm 2 Bình  Viết cho  người đã hiểu rất kĩ,  rất quan tâm về  vấn đề  bàn <br /> luận luận. Điều họ  mong mỏi  ở  người viết là có thêm ý kiến nào <br /> mới mẻ về vấn đề đó không.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 13<br /> Nhóm 3:  Phân tích Viết cho người đã hiểu phần nào về  vấn đề, có quan điểm <br /> Bác bỏ riêng nhưng chưa hiểu kĩ, chưa hiểu sâu, chưa có quan điểm  <br /> So sánh chính xác về vấn đề đó.<br /> ­ Phân tích: Người tiếp nhận khao khát được hiểu kĩ và sâu về <br /> vấn đề.<br /> ­ So sánh: họ mong muốn thấy rõ được giá trị của sự vật (hiện  <br /> tượng, …) trong mối tương quan với sự  vật (hiện tượng, …)  <br /> khác.<br /> ­ Bác bỏ: Người tiếp nhận chưa có quan điểm rõ ràng, thậm chí  <br /> sai lệch, họ mong muốn hiểu rõ các mặt sai – trái, hay – dở của  <br /> một vấn đề để có quan điểm đúng đắn.<br /> Nhóm 4: Chứng  Văn bản hướng tới  những người chưa rõ, chưa tin. Yêu cầu <br /> minh người viết phải có nhiều dẫn chứng và lí lẽ xác thực.<br />      <br />          *Mục đích của bước 3:<br /> Bước làm này, giúp HS phân loại được các nhóm thao tác, hạn chế  sự  nhầm <br /> lẫn, giảm bớt những khó khăn trong quá trình tìm ra thao tác lập luận chính của văn  <br /> bản.<br /> Quá trình tìm hiểu đối tượng tiếp nhận của văn bản, giúp HS phân biệt rõ hai  <br /> thao tác lập luận là giải thích và bình luận. <br /> Ví dụ 1:<br /> “Ứng xử  là thái độ, hành vi, lời nói thích hợp trong quan hệ  giao tiếp giữa  <br /> người với người, giữa người với thiên nhiên. Thuật ngữ văn hóa đặt trước ứng xử có  <br /> nghĩa là tô đậm chiều cao phẩm chất, chiều rộng quan hệ của người  ứng x ử. Có con  <br /> người là có cách ứng xử giữa họ với nhau, giữa họ với môi trường sống. Nhưng văn  <br /> hóa  ứng xử  được hình thành từ  khi văn minh phát triển  ở  một cấp độ  nào đó nhằm  <br /> diễn đạt cách  ứng xử  con người đối với thiên nhiên, đối với xã hội và đối với chính  <br /> mình…”<br /> (Trích Văn hóa ứng xử, Nói thêm những điều cần nói, Hồ Sĩ Vịnh, Tạp chí Văn <br /> học nghệ thuật, số 332, tháng 2/2012).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 14<br />  Vấn đề nghị  luận trong văn bản trên là văn hóa ứng xử. Một người không biết <br /> gì về khái niệm này, khi đọc văn bản cũng hiểu được thế  nào là  văn hóa  ứng xử. Do <br /> đó thao tác lập luận của văn bản là giải thích.<br /> Ví dụ 2: <br /> “Tiếng nói là người bảo vệ quý báu nhất nền độc lập của các dân tộc, là yếu  <br /> tố quan trọng nhất giúp giải phóng các dân tộc bị thống trị. Nếu người An Nam hãnh  <br /> diện giữ gìn tiếng nói của mình và ra sức làm cho tiếng nói ấy phong phú hơn để  có  <br /> khả năng phổ biến tại An Nam các học thuyết đạo đức và khoa học của châu Âu, việc  <br /> giải phóng dân tộc An Nam chỉ còn là vấn đề thời gian. Bất cứ người An Nam nào vứt  <br /> bỏ tiếng nói của mình, thì cũng đương nhiên khước từ niềm hi vọng giải phóng giống  <br /> nòi, (…) Vì thế đối với người An Nam chúng ta, chối từ tiếng mẹ đẻ đồng nghĩa với từ  <br /> chối sự tự do của mình  (…)”<br /> (Tiếng mẹ đẻ ­ nguồn giải phóng các dân tộc bị áp bức – Nguyễn An Ninh)<br /> Vấn đề  nghị  luận của văn bản trên là bàn về  vai trò, ý nghĩa của tiếng nói đối  <br /> với nền độc lập của một quốc gia dân tộc. Vậy nên, người lắng nghe tác giả bàn luận  <br /> cũng phải là người hiểu rất rõ về vấn đề này, nếu không họ sẽ chẳng hiểu gì. Do đó,  <br /> thao tác lập luận chính  ở  đây không phải là giải thích. Tác giả  lại là người hiểu rất  <br /> sâu sắc vấn đề, còn đưa ra những ý kiến riêng nhằm tranh luận và thuyết phục người <br /> đọc. Vậy thao tác chính của văn bản trên là bình luận.<br /> 2.3.4. Bước 4: Xác định dấu hiệu nhận biết của từng thao tác.<br /> Đây là bước làm quan trọng nhất giúp HS nhận diện từng thao tác lập luận. <br /> Thực tế  cho thấy, HS hay nhầm lẫn các thao tác, đặc biệt là thao tác giải thích, bình  <br /> luận, phân tích và chứng minh. Vì vậy các em cần nhận ra những dấu hiệu riêng để <br /> phân biệt các thao tác  này.<br /> Sau đây tôi sẽ chỉ ra những dấu hiệu nhận biết cơ bản của từng thao tác. Sau đó  <br /> phân tích nguyên nhân của sự nhầm lẫn và cách khắc phục cho HS.<br /> 2.3.4.1.  Dấu hiệu nhận biết thao tác lập luận giải thích.<br /> Trong một bài văn nghị  luận, để  giải thích một vấn đề, người ta thường vận  <br /> dụng các phương pháp sau:<br /> ­ Phương pháp nêu định nghĩa (thường xuất hiện các kiểu câu có quan hệ  từ <br /> “là”)<br /> 15<br />  ­ Kể ra các biểu hiện của vấn đề.<br /> ­ So sánh, đối chiếu với các hiện tượng khác.<br /> ­ Chỉ ra các mặt lợi hại, nguyên nhân, hậu quả, cách đề phòng hoặc noi theo, …  <br /> của hiện tượng hoặc vấn đề được giải thích.<br /> *Để  dễ  nhận biết, học sinh có thể  hình dung, văn bản sử  dụng thao tác lập  <br /> luận giải thích thường trả  lời cho các câu hỏi sau: Là gì? Thế   nào? Tại sao?(Vì  <br /> sao)<br /> Ví dụ 1: <br /> “Văn hóa – đó có phải là sự  phát triển nội tại bên trong một con người hay  <br /> không? Tất nhiên rồi. Đó có phải là cách  ứng xử  của anh ta với người khác không?  <br /> Nhất định là phải. Đó có phải là khả năng hiểu người khác không? Tôi cho là thế. Đó  <br /> có phải là khả  năng làm cho người khác hiểu mình không? Tôi cho là như  vậy. Văn  <br /> hóa nghĩa là tất cả  những cái đó. Một người không thể  hiểu được quan điểm của  <br /> người khác tức là trong chừng mực nào đó anh ta có hạn chế  về trí tuệ  và văn hóa” <br /> (Gi. Nê­ru) (3) <br /> Văn bản trên chính là câu trả lời cho câu hỏi: Văn hóa là gì? Tác giả   giải thích <br /> bằng cách nêu định nghĩa về  văn hóa. Cách nêu định nghĩa cũng rất độc đáo, bằng <br /> việc đặt ra các câu hỏi rồi tự trả lời, vì thế người đọc rất dễ hiểu. <br /> Ví dụ 2:<br /> “Hằng ngày chúng ta thường có dịp tiếp xúc với đời sống bên ngoài, trước mắt  <br /> chúng ta, loài người còn đầy rẫy những cảnh khổ. Từ một ông lão già nua răng long  <br /> tóc bạc, lẽ ra phải được sống trong sự chăm sóc đùm bọc của con cháu, thế  mà ông  <br /> lão  ấy phải sống kiếp đời hành khất sống bằng của bố  thí của kẻ  qua đường, đến  <br /> một đứa trẻ  thơ, quá bé bỏng mà lại sống bằng cách đi nhặt từng mẩu bánh của  <br /> người khác ăn dở, thay vì được cha mẹ nuôi nấng, dạy dỗ...<br /> Những hình  ảnh  ấy và thảm trạng  ấy khiến cho mọi người xót thương, và tìm  <br /> cách giúp đỡ. Đó chính là lòng nhân đạo.”<br /> (Theo Lâm Ngữ Đường, Tinh hoa xử thế)<br /> Vấn đề  cần giải thích  ở  đây là  lòng nhân đạo. Văn bản trên  giải thích bằng <br /> cách chỉ ra các biểu hiện của lòng nhân đạo. Đó là sự xót thương và tìm cách giúp đỡ <br /> 3()<br />  Sách giáo khoa Ngữ văn 12, tập 1, NXB Giáo dục, 2012, trang 21.<br /> 16<br /> những con người khốn khổ  trong cuộc sống. Lòng nhân đạo đã được định nghĩa một  <br /> cách cụ thể qua những biểu hiện đó.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Ví dụ 3:<br /> “... Vậy khiêm tốn là gì? Khiêm tốn là tính nhã nhặn, biết sống một cách nhún  <br /> nhường, luôn luôn hướng về  phía tiến bộ, tự  khép mình vào những khuôn thước của  <br /> cuộc đời, bao giờ cũng không ngừng học hỏi. Hoài bão lớn nhất của con người là tiến  <br /> mãi không ngừng, nhưng không nhằm mục đích tự  khoe khoang, tự  đề  cao cá nhân  <br /> mình trước người khác.<br />  Tại sao con người lại phải khiêm tốn như thế? Đó là vì cuộc đời là một cuộc  <br /> đấu tranh bất tận, mà tài nghệ của mỗi cá nhân tuy là quan trọng, nhưng thật ra chỉ là  <br /> những giọt nước bé nhỏ giữa đại dương bao la. Sự hiểu biết của mỗi cá nhân không  <br /> thể đem so sánh với mọi người cùng chung sống với mình. Vì thế, dù tài năng đến đâu  <br /> cũng luôn luôn phải học thêm, học mãi mãi.<br />  (Theo Lâm Ngữ Đường, Tinh hoa xử thế)<br /> Văn bản vừa định nghĩa thế  nào là khiêm tốn, vừa chỉ  ra nguyên nhân vì sao <br /> con người phải khiêm tốn. Đó cũng là một phương pháp giải thích trong văn nghị luận.<br /> Ví dụ 4:<br /> “Người dốt nát không phải là người không được dạy dỗ, mà họ là người không  <br /> hiểu biết về chính bản thân mình. Còn người được dạy dỗ là những người xuẩn ngốc  <br /> khi họ  luôn phải dựa vào sách vở, dựa vào kiến thức và dựa vào những người đã  <br /> truyền đạt kiến thức cho mình. Những hiểu biết chỉ xuất hiện thực sự qua sự tự biết  <br /> mình. Sự  tự  biết mình là một ý thức về  toàn bộ  quá trình diễn biến tâm lí của chính  <br /> bản thân mình. Do đó giáo dục chính là sự  am hiểu về  chính bản thân mình, bởi vì  <br /> trong mỗi chúng ta luôn tụ hợp toàn bộ quá trình tồn tại”.<br /> (Lược dẫn theo J. Krishnamurti, Bạn làm gì với đời mình?)(4)<br /> Văn bản trên đối chiếu hai đối tượng trái ngược trong cuộc sống là: người dốt <br /> nát và người được dạy dỗ. Từ  việc đánh giá về  hai đối tượng này, tác giả  cắt nghĩa  <br /> thế nào là giáo dục: “Do đó giáo dục chính là sự am hiểu về chính bản thân mình, bởi  <br /> <br /> 4()<br />  Thiết kế bài giảng Ngữ văn 11 nâng cao, tập 2, NXB Hà Nội, trang 298.<br /> 17<br /> vì trong mỗi chúng ta luôn tụ hợp toàn bộ quá trình tồn tại”.  Như vậy, đoạn văn đã sử <br /> dụng thao tác lập luận giải thích bằng cách đối chiếu hai đối tượng.<br /> 2.3.4.2. Dấu hiệu nhận biết thao tác lập luận phân tích.<br /> Văn bản nghị luận sử dụng thao tác lập luận phân tích thường có các biểu hiện <br /> cơ bản sau: <br /> Thứ  nhất:  Chia nhỏ  đối tượng phân tích (ý kiến, quan niệm) ra từng yếu tố <br /> theo các tiêu chí, quan hệ nhất định để  tìm hiểu sâu hơn. Việc phân tích này dựa trên  <br /> các mối quan hệ:<br /> + Phân tích căn cứ vào quan hệ nội bộ của đối tượng.<br /> + Phân tích theo các mối quan hệ  nguyên nhân – kết quả, quan hệ  kết quả  ­ <br /> nguyên nhân<br /> + Phân tích theo quan hệ giữa đối tượng với các đối tượng liên quan.<br /> + Phân tích theo sự đánh giá chủ quan của người lập luận.<br /> Thứ hai: Phân tích luôn kết hợp chặt chẽ với tổng hợp.<br /> Để nhận diện được thao tác lập luận phân tích, HS lần lượt xác định các vấn đề <br /> sau:<br /> 1­<br />  Xác định được đối tượng phân tích là gì?(Đối tượng thường được nêu ở  <br /> những câu văn mở đầu đoạn, có khi được nhắc đi nhắc lại nhiều lần trong đoạn)<br /> 2­ <br /> Đối tượng được phân tích theo các mối quan hệ nào?<br /> 3­ <br /> Xác định nội dung khái quát tổng hợp vấn đề.<br /> Ví dụ:<br /> “Từ  giữa thế  kỉ  XX, dân số  thế  giới tăng với nhịp độ  chưa từng thấy. Năm  <br /> 1950, dân số  thế  giới là 2.5 tỉ  người và đến năm 1980, sau 30 năm đã lên tới 4,4, tỉ  <br /> người, năm 1987 là 5 tỉ. Nếu cứ theo tốc độ gia tăng của những năm 80 của thế kỉ này  <br /> (XX) thì đến giữa thế kỉ XXI (năm 2050), dân số thế giới sẽ đạt con số gần 9 tỉ người. <br /> Dân số ngày càng tăng đã ảnh hưởng rất nhiều đến đời sống của mỗi cá nhân,  <br /> mỗi dân tộc cũng như  toàn thể  cộng đồng. Những  ảnh hưởng đó là: không có đủ  <br /> lương thực, thực phẩm cung cấp cho bữa  ăn hàng ngày, từ  đó dẫn đến cảnh đói  <br /> nghèo, tình trạng thiếu dinh dưỡng dẫn đến sự  suy thoái sức khỏe, giống nòi không  <br /> những không phát triển mà còn dễ dàng bị thoái hóa. Dân số tăng trong khi việc làm,  <br /> cơ  sở  sản xuất có hạn dẫn đến thiếu việc làm, thất nghiệp ngày càng tăng, dân số  <br /> 18<br /> tăng càng nhanh thì chất lượng cuộc sống của cộng đồng, của gia đình và cá nhân sẽ  <br /> giảm sút.”<br /> (Sách giáo khoa Ngữ văn 11 tập 1, Nxb Giáo dục, 2007, tr.27)<br /> ­ Đối tượng phân tích trong văn bản trên là sự  bùng nổ  của dân số  thế  giới,  <br /> được nêu ở câu văn mở đầu đoạn, và cũng được nhắc lại nhiều lần trong đoạn.<br /> ­ Cách thức phân tích:<br /> + Phân tích theo quan hệ nguyên nhân – kết quả: dân số tăng →  ảnh hưởng rất  <br /> nhiều đến đời sống của con người.<br /> + Phân tích theo quan hệ nội bộ của đối tượng: các ảnh hưởng xấu của việc gia  <br /> tăng dân số đến con người.<br /> ­ Phân tích kết hợp chặt chẽ với tổng hợp: Dân số tăng → ảnh hưởng đến nhiều <br /> mặt cuộc sống của con người →  dân số tăng càng nhanh thì chất lượng cuộc sống của <br /> cộng đồng, của gia đình và cá nhân sẽ giảm sút.<br /> 2.3.4.3. Dấu hiệu nhận biết thao tác lập luận chứng minh.<br /> Có 2 dấu hiệu cơ bản sau để xác định văn bản sử dụng thao tác lập luận chứng  <br /> minh:<br /> Thứ nhất: văn bản sử dụng lí lẽ và dẫn chứng thực tế.<br /> Thứ hai: văn bản sử dụng lí lẽ và phân tích lí lẽ. <br /> Để nhận diện thao tác này, HS phải:<br /> 1­  <br /> Xác định những câu văn mang luận điểm (thường  ở  những câu văn mở  <br /> đầu)<br /> 2­ <br /> Chỉ ra lí lẽ và dẫn chứng được sử dụng để làm rõ đối tượng. <br /> Ví dụ 1: <br /> “Đã bao lần bạn vấp ngã mà  không hề nhớ. Lần đầu tiên chập chững bước đi,  <br /> bạn đã bị  ngã. Lần đầu tiên tập bơi, bạn uống nước và suýt chết đuối phải không?  <br /> Lần đầu tiên chơi bóng bàn, bạn có đánh trúng bóng không? Không sao đâu vì ...<br /> Oan Đi­xnây từng bị  toà báo sa thải vì thiếu ý tưởng. Ông cũng nếm mùi phá  <br /> sản nhiều lần trước khi sáng tạo nên Đi­xnây­len.<br /> Lúc còn học phổ thông, Lu­i Pa­xtơ chỉ là một học sinh trung bình. Về môn Hoá,  <br /> ông đứng hạng 15 trong số 22 học sinh của lớp.<br /> <br /> <br /> 19<br />  Lép Tôn­xtôi, tác giả  của bộ  tiểu thuyết nổi tiếng Chiến tranh và hoà bình, bị <br /> đình chỉ học đại học vì "vừa không có năng lực, vừa thiếu ý chí học tập".<br /> Hen­ri Pho thất bại và cháy túi tới năm lần trước khi thành công.<br /> Ca sĩ ô­pê­ra nổi tiếng En­ri­cô Ca­ru­xô bị thầy giáo cho là thiếu chất giọng và  <br /> không thể nào hát được.<br /> Vậy xin bạn chớ  lo sợ thất bại. Điều đáng sợ  hơn là bạn đã bỏ  qua nhiều cơ  <br /> hội chỉ vì không cố gắng hết mình.”<br /> (Đừng sợ vấp ngã, Theo Trái tim có điều kì diệu)<br /> ­ Nhan đề của bài văn thể hiện luận điểm chính: Đừng sợ vấp ngã. <br /> ­ Những lí lẽ triển khai vấn đề:<br /> + Đã bao lần bạn vấp ngã mà không hề nhớ...<br /> + Vậy xin bạn chớ lo sợ thất bại. Điều đáng sợ hơn là bạn đã bỏ qua nhiều cơ  <br /> hội chỉ vì không cố gắng hết mình.<br /> ­ Để  chứng minh cho luận điểm “Đừng sợ  vấp ngã”, người viết còn đưa ra <br /> những dẫn chứng xác thực. Toàn là những tên tuổi lừng lẫy mà không ai không biết. <br /> Nghĩa là những sự  thực dẫn ra mặc nhiên đều được thừa nhận. Điều này quyết định  <br /> đến độ  thuyết phục của luận điểm và cùng với lí lẽ  chặt chẽ  tạo nên một lập luận  <br /> chứng minh hoàn chỉnh.<br /> Như vậy với văn bản Đừng sợ thất bại, người viết đã sử dụng lí lẽ và đưa ra <br /> dẫn chứng.<br /> Ví dụ 2:<br /> “Bạn ơi, nếu bạn muốn sống một đời mà không phạm chút sai lầm nào, làm gì  <br /> được nấy, thì đó hoặc là bạn ảo tưởng, hoặc là bạn hèn nhát trước cuộc đời.<br /> Một người mà lúc nào cũng sợ thất bại, làm gì cũng sợ sai lầm là một người sợ  <br /> hãi thực tế, trốn tránh thực tế, và suốt đời không bao giờ có thể tự lập được. Bạn sợ  <br /> sặc nước thì bạn không biết bơi; bạn sợ  nói sai thì bạn không nói được ngoại ngữ!  <br /> Một người mà không chịu mất gì thì sẽ  không được gì. Sai lầm cũng có hai mặt. Tuy  <br /> nó đem lại tổn thất, nhưng nó cũng đem đến bài học cho đời.<br /> Khi tiến bước vào tương lai, bạn làm sao tránh được sai lầm? Nếu bạn sợ sai  <br /> thì bạn chẳng dám làm gì. Người khác bảo bạn sai chưa chắc bạn đã sai, vì tiêu chuẩn  <br /> <br /> <br /> <br /> 20<br /> đúng sai khác nhau. Lúc đó bạn chớ ngừng tay, mà cứ tiếp tục làm, dù cho có gặp trắc  <br /> trở. Thất bại là mẹ của thành công.<br /> Tất nhiên bạn không phải là người liều lĩnh, mù quáng, cố ý mà phạm sai lầm.  <br /> Chẳng ai thích sai lầm cả. Có người phạm sai lầm thì chán nản. Có kẻ sai lầm rồi thì  <br /> tiếp tục sai lầm thêm. Nhưng có người biết suy nghĩ, rút kinh nghiệm, tìm con đường  <br /> khác để tiến lên.<br /> Những người sáng suốt dám làm, không sợ  sai lầm, mới là người làm chủ  số  <br /> phận của mình.”<br /> (Không sợ sai lầm, Theo Hồng Diễm)<br /> Vấn đề  chứng minh là: không sợ  sai lầm. Để  chứng minh cho luận điểm, bài <br /> viết đã triển khai những luận điểm nhỏ. Các câu mang luận điểm là:<br /> ­ Bạn ơi, nếu bạn muốn sống một đời mà không phạm chút sai lầm nào, làm gì  <br /> được nấy, thì đó hoặc là bạn ảo tưởng, hoặc là bạn hèn nhát trước cuộc đời.<br /> ­ Sai lầm cũng có hai mặt. Tuy nó đem lại tổn thất, nhưng nó cũng đem đến bài  <br /> học cho đời.<br /> ­ Thất bại là mẹ của thành công.<br /> ­ Những người sáng suốt dám làm, không sợ  sai lầm, mới là người làm chủ  số  <br /> phận của mình.<br /> Để chứng minh luận điểm, người viết còn đưa ra những lí lẽ:<br /> ­ Không chịu mất thì cũng chẳng được gì: Một người mà lúc nào cũng sợ  thất  <br /> bại, làm gì cũng sợ  sai lầm là một người sợ  hãi thực tế, trốn tránh thực tế, và suốt  <br /> đời không bao giờ có thể tự lập được. Bạn sợ sặc nước thì bạn không biết bơi; bạn  <br /> sợ nói sai thì bạn không nói được ngoại ngữ!<br /> ­ Khó tránh được sai lầm trên con đường bước vào tương lai: Nếu bạn sợ sai thì  <br /> bạn chẳng dám làm gì. Người khác bảo bạn sai chưa chắc bạn đã sai, vì tiêu chuẩn  <br /> đúng sai khác nhau. Lúc đó bạn chớ ngừng tay, mà cứ tiếp tục làm, dù cho có gặp trắc  <br /> trở.<br /> ­ Không liều lĩnh, mù quáng, cố  ý mà phạm sai lầm mà phải biết suy nghĩ, rút  <br /> kinh nghiệm: Tất nhiên bạn không phải là người liều lĩnh, mù quáng, cố  ý mà phạm  <br /> sai lầm. Chẳng ai thích sai lầm cả. Có người phạm sai lầm thì chán nản. Có kẻ  sai  <br /> <br /> <br /> <br /> 21<br /> lầm rồi tiếp tục sai lầm thêm. Nhưng có người biết suy nghĩ, rút kinh nghiệm, tìm con  <br /> đường khác để tiến lên.<br /> Như vậy bài viết Không sợ sai lầm, người viết sử dụng lí lẽ và phân tích lí lẽ.<br /> 2.3.4.4. Dấu hiệu nhận biết thao tác lập luận bình luận.<br /> Một văn bản bình luận phải đề xuất được ý kiến (tức là bày tỏ suy nghĩ, thái độ <br /> về vấn đề nghị luận) và bảo vệ quan điểm riêng của mình về vấn đề đó. Có thể tiến <br /> hành theo các cách sau:<br /> + Đứng hẳn về một phía, ủng hộ phía mình cho là đúng và bác bỏ phía mà mình <br /> chắc chắn là