Số phận người nông dân trong tiểu thuyết viết về nông thôn ở Việt Nam (giai đoạn từ 1986 đến 2010)

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Social Sci., 2016, Vol. 61, No. 2, pp. 75-81<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1067.2016-0012<br /> <br /> SỐ PHẬN NGƯỜI NÔNG DÂN TRONG TIỂU THUYẾT<br /> VIẾT VỀ NÔNG THÔN Ở VIỆT NAM (GIAI ĐOẠN TỪ 1986 ĐẾN 2010)<br /> Dương Minh Hiếu<br /> <br /> Phòng Tổ chức Hành chính, Trường Đại học Đồng Nai<br /> Tóm tắt. Bài viết tập trung làm rõ những số phận nhiều bất hạnh mà vẫn ngời sáng bao<br /> phẩm giá tốt đẹp của người nông dân trong một số tiểu thuyết Việt Nam viết về nông thôn<br /> từ 1986 đến 2010. Từ đó giúp thấy được giá trị phản ánh hiện thực và tinh thần nhân đạo<br /> cao đẹp nơi các trang viết nặng lòng với chốn hương thôn.<br /> Từ khóa: Cơ hàn, bi kịch, thiên lương.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Vấn đề số người nông dân trong tiểu thuyết Việt Nam viết về nông thôn (giai đoạn<br /> 1986-2010) đã thu hút sự quan tâm của nhiều nhà nghiên, nhà văn, độc giả. Nói đến những hình<br /> tượng nhân vật cụ thể thì đáng kể nhất là các ý kiến của Hoàng Ngọc Hiến [1], Phong Lê [2], Thiếu<br /> Mai [3], Trung Trung Đỉnh [4], Đặng Thị Tuyết [5],... Nghiên cứu ở phạm vi rộng hơn có các luận<br /> án, đề tài khoa học của Nguyễn Thị Bình [6], Trần Thị Mai Nhân [7], Bùi Như Hải [8],...<br /> Các bài phê bình một hiện tượng văn học thường mang tính thời sự nên những phát hiện<br /> hay đánh giá chủ yếu hướng đến số ít vấn đề, hình tượng cụ thể, cá biệt. Các luận án, đề tài khoa<br /> học lại khảo sát chung về tiểu thuyết, trong đó tiểu thuyết viết về nông thôn là một bộ phận hợp<br /> thành nên không bàn riêng tới số phận người nông dân. Vì vậy, ở bài viết này, thông qua một số<br /> tác phẩm nổi trội của Lê Lựu, Đào Thắng, Dương Hướng, Dương Duy Ngữ, Tô Hoài, Khôi Vũ,<br /> Nguyễn Khắc Trường, Hoàng Minh Tường, Đỗ Minh Tuấn, chúng tôi hi vọng có thể bước đầu tìm<br /> hiểu hình tượng người nông dân ở “tất cả các chiều sâu của tâm hồn con người” [9]. Đó là chiều<br /> sâu chứa đựng bao nỗi thống khổ, bao bi kịch cá nhân cùng những phẩm giá đạo đức hết sức tốt<br /> đẹp của “người nhà quê” (Chữ dùng theo Hoàng Ngọc Hiến). Phân tích, tìm hiểu các vấn đề trên<br /> không chỉ giúp làm rõ những đóng góp, giá trị về mặt nội dung mà còn cho thấy sự cách tân ở<br /> phương diện tư duy nghệ thuật của một số tiểu thuyết nổi bật viết về nông thôn ở Việt Nam (giai<br /> đoạn 1986-2010).<br /> <br /> 2.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> <br /> Như Trung Trung Đỉnh từng khẳng định, các nhà văn viết về nông thôn (giai đoạn từ Đổi<br /> mới đến 2010) đã thực sự “khai thác đến tận cùng thân phận những nhân vật chính” [4;99] hay nói<br /> Ngày nhận bài: 15/12/2015. Ngày nhận đăng: 10/3/2016<br /> Liên hệ: Dương Minh Hiếu, e-mail: hieuduongminh76@yahoo.com<br /> <br /> 75<br /> <br /> Dương Minh Hiếu<br /> <br /> cách khác là đã chú trọng khai thác yếu tố đời tư của các hình tượng. Nhờ đó, theo quan niệm của<br /> lí luận văn học hiện đại, “chất tiểu thuyết” tăng lên để ngược lại, chất sử thi không còn thống ngự.<br /> Mà bàn đến thân phận hay đời tư là nói tới số phận, đến bi kịch và phẩm giá cá nhân. Tuy thuộc về<br /> cá nhân, có những cái rất riêng song vẫn có thể hệ thống lại bằng những nét chung nhất.<br /> <br /> 2.1.<br /> <br /> Những số phận cơ hàn, vất vả<br /> <br /> Nghèo khổ và cơ cực là những gì người nông dân đã và dường như vẫn phải đương đầu,<br /> chịu đựng. Cái nghèo khiến họ xác xơ: có người chết đói, người trở thành hèn hạ, người đánh mất<br /> nhân cách. Những nghệ sĩ giàu lòng nhân đạo đã miêu tả đậm nét cảnh nghèo đói ở cả bề rộng<br /> cũng như chiều sâu. Cả làng Hạ Vị (Thời xa vắng), làng Phượng (Người giữ đình làng) từng phải<br /> lũ lượt cày thuê, cấy mướn, sống giữa đói nghèo, tủi nhục. Ở từng mảnh đời cụ thể, sự khốn khổ<br /> vây hãm từ anh bần cố nông như chú Dĩ (Bến không chồng), lão Khổ (Lão Khổ ), anh Diệc (Ba<br /> người khác) cho đến những kẻ sĩ, người trí thức như cụ Đồ Khang (Thời xa vắng), cụ Tú Canh,<br /> giáo Quý (Người giữ đình làng), ông Nghĩa (Dòng sông mía),. . .<br /> Bởi nghèo đói, người ta có thể sinh ra bần tiện, tha hóa. Vài người trộm cắp ngay tại đám<br /> giỗ, đám ma; kẻ lại bất chấp đạo lí chỉ mai táng qua quýt cho người thân nhằm đỡ tốn kém (Mảnh<br /> đất lắm người nhiều ma). Có kẻ sẵn sàng “hủ hóa”, bán mình, trở thành tay sai cho kẻ khác miễn<br /> sao tìm được miếng ăn, tớp rượu hay khá hơn là ít đất “thượng điền” (Mảnh đất lắm người nhiều<br /> ma, Ba người khác). Cũng có khi cái nghèo trở thành một trong những nguyên nhân khiến kẻ xấu<br /> thêm phần tàn bạo, độc ác đến mất hết cả nhân tính (Dòng sông mía).<br /> Những khốn khó của người nông dân xuất phát từ nhiều nguyên nhân: không có tư liệu sản<br /> xuất; do thiên tai như lũ lụt, hạn hán, mất mùa; do địch họa và sự tàn bạo của cường hào nông thôn<br /> giai đoạn trước cách mạng; do những hủ tục như tảo hôn, tục ma chay đình đám, những “truyền<br /> thống” kì quặc như cả làng thích kéo nhau đi làm thuê là tự canh tác trên đất đai của mình; do lòng<br /> hận thù và các tư tưởng hão danh, ích kỉ, hẹp hòi. Đây là những vấn đề mà nhiều cây bút thuộc<br /> trào lưu hiện thực phê phán đã miêu tả, khai thác khá sâu từ giai đoạn 1930-1945. Cái mới, cái<br /> khác thêm được chỉ ra bởi các nhà văn lớp sau nằm ở việc đã nhìn thẳng vào hệ lụy chiến tranh<br /> và những sai lầm trong thực hiện cơ chế, chính sách, như: cải cách ruộng đất (Ba người khác, Lão<br /> Khổ, Dòng sông mía,..), nền kinh tế bao cấp (Thủy hỏa đạo tặc, Lời nguyền hai trăm năm), mặt<br /> trái của kinh tế thị trường (Thần thánh và bươm bướm).<br /> Chiến tranh là một trong những bi kịch khủng khiếp đối với mọi dân tộc - dầu rằng đó có là<br /> chính nghĩa, là cuộc chiến của toàn dân nhằm bảo vệ quyền tự do, độc lập và sự thống nhất thiêng<br /> liêng. Chiến tranh luôn gây ra bao bất hạnh cùng cực. Người hi sinh, người tật nguyền, người trở<br /> về để “sống lặng lẽ, cô đơn, lấy sự lãnh đạm, khô khan, cứng nhắc để che giấu những nỗi niềm,<br /> khao khát riêng tư” [5]; người mất chồng, người mất con, người vò võ sống giữa lạnh lẽo, cô độc,<br /> ngẩn ngơ; có người thậm chí vướng cả vào căn bệnh hysteria đáng thương như cô Hạnh trong Bến<br /> không chồng. Chiến tranh còn khiến nhiều người cha không thể sinh con, nhiều đứa bé trở thành<br /> dị dạng. Con của Lôi trong Thần thánh và bươm bướm là nạn nhân chất độc da cam, nó như “một<br /> quả bí ngô cắm vào quả bí đao. Cái đầu to sần sùi, bộ mặt già nua nhăn nheo trông sợ quá”. Đứa<br /> bé này chỉ uống sữa bò, sữa dê tươi với nước trái cây, chỉ nằm cùng lá chuối và ngủ với hoa bưởi<br /> tinh khiết. Nó khiến cho gia đình Lôi bao phen khốn khổ, lao đao mà rồi cũng chẳng giữ được con.<br /> Cần phải khẳng định, chủ trương cải cách ruộng đất có tôn chỉ, mục đích hết sức tốt đẹp<br /> và đã đạt được những kết quả tích cực nhất định. Tiếc rằng, ở nhiều nơi, chủ trương đó từng bị lợi<br /> dụng, bị hiểu một cách lệch lạc, bị thực thi bừa bãi nên đã gây ra không ít khốn khổ, oan sai. Giáo<br /> Quý (Người giữ đình làng), ông Nghĩa, chị cả Thuần (Dòng sông mía), lão Khổ (Lão Khổ ), cha<br /> 76<br /> <br /> Số phận người nông dân trong tiểu thuyết viết về nông thôn ở Việt Nam...<br /> <br /> con Lão Xung (Bến không chồng),. . . đều phải hứng chịu bao oan ức, điếm nhục. Thẳn thắn hơn,<br /> trong Ba người khác, Tô Hoài đã không ngần ngại phơi bày sự kém cỏi, dốt nát, băng hoại đạo đức,<br /> phản bội,. . . của chính những anh đội (cải cách). Tiêu biểu nhất trong số đó là đội trưởng Cự. Anh<br /> ta hủ hóa với đàn bà, con gái nơi các gia đình “rễ”; tham ô, nhũng nhiễu, lũng loạn, chuyên quyền;<br /> mê muội với chuyện lúa thần và cải cách nông thôn; hăng hái tìm địa chủ đến mức xóm nào không<br /> có cũng phải làm sao thành cho có, kể cả biện pháp vu oan kiểu “không có trâu thì bắt chó đi cày”<br /> rồi đem ra đấu tố tùy tiện. Và cuối cùng là anh ta theo địch, lên đài Sài Gòn (của Ngụy quyền)<br /> khoe việc “đi dự đại hội chống cộng toàn châu Á ở Đài Bắc”,...<br /> Lời nguyền hai trăm năm và nhất là Thủy hỏa đạo tặc đã nêu bật những ấu trĩ, quan liêu,<br /> bệnh thành tích, hách dịch, cửa quyền của những chủ nhiệm hợp tác xã, chủ tịch, bí thư xã, huyện.<br /> Sức lao động bị kìm kẹp, sự sáng tạo bị triệt tiêu, nạn “cha chung không ai khóc” tràn lan, năng<br /> xuất lao động giảm sút, người nông dân bỏ ruộng, ngư dân không muốn ra khơi,. . . đã khiến bao<br /> làng quê thực sự lao đao, xơ xác.<br /> Đến thời mở cửa, Đỗ Minh Tuấn trong Thần thánh và bươm bướm đã kể về việc người nông<br /> dân như bị lừa gạt vì thiếu thông tin, vì chính quyền cơ sở không có được những chính sách, biện<br /> pháp thực sự đồng bộ, toàn diện. Họ - những người chân lấm tay bùn - khi thì ảo tưởng, lúc lại mù<br /> tịt từ chuyện cái sân golf đến những con bươm bướm, từ loài bọ hung đến những vấn đề như hội<br /> nhập, mở cửa, hợp tác quốc tế, mạng internet, kinh tế thị trường,. . . Vậy nên mới có những chuyện<br /> cười ra nước mắt như cả làng kéo nhau đi bắt bươm bướm hòng bán cho Nhật cho Tây, cả làng<br /> phải ân hận vì kí giấy đồng ý giao đất cho dự án sân golf. Cái sân chơi thượng lưu ấy không những<br /> không đem đến lợi ích gì cho người nông dân mà còn khiến họ mất đất và rơi vào bao cuộc ẩu đả<br /> chia làng, tách xóm, đào sâu thêm mâu thuẫn giữa các thế hệ,...<br /> Lên án chiến tranh để bảo vệ hòa bình, mọi phê phán cũng chỉ nhằm bảo vệ cái đúng, cái<br /> tiến bộ, cái tốt đẹp. Hoặc, nói như Lại Nguyên Ân: “(. . . ), chỉ bằng việc thường xuyên nhắc nhớ,<br /> ôn lại, phân tích nguồn cơn, tính đếm thiệt hại, v.v. . . mới là phương cách tốt, chẳng những làm<br /> nguôi chấn thương mà còn đề phòng khả năng lặp lại những tai hoạ tương tự cho cộng đồng” [4].<br /> Rõ ràng, nhiều nhà văn Việt Nam ở giai đoạn 1986-2010 vẫn viết về nông thôn, về người nông dân<br /> bằng tấm lòng nhân đạo sâu sắc, bằng cả tầm nhìn đủ sâu và đủ xa.<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Những tấn bi kịch cuộc đời<br /> <br /> Trước hết, đó là bi kịch của những con người bị đè nặng mà thậm chí là kìm kẹp bởi các<br /> tổ chức, đoàn thể một thời “vững mạnh”. Điển hình nhất là nhân vật Sài trong Thời xa vắng của<br /> Lê Lựu. Chuyện anh “gian díu” với Hương đã tạo những điều tiếng, dư luận xấu. Cái dư luận đó<br /> thật khủng khiếp, nó còn đáng sợ hơn việc “bị nhốt trong buồng, bị quấn tóc vào cột”. Nó khiến cả<br /> tháng trời, “nhà ông đồ Khang như có người chết. Không ai dám đi đâu xa”. Rồi Sài dẫn đầu đoàn<br /> Thiếu nhi Tháng 8 nên nhận khăn quàng đỏ và được dặn “Cấm được bỏ vợ đấy nhé”. Câu nói đó<br /> đã trở thành “tảng đá khổng lồ đè lên người Sài”. Đến khi anh vào bộ đội, để được kết nạp đảng,<br /> anh phải thực hiện cái bổn phận làm chồng - dù chỉ một lần - với Tuyết! Không dừng lại ở việc lục<br /> tung của quyển nhật kí của Sài, tổ chức còn can dự “sâu sát” tới cả chuyện tình cảm, chuyện vợ<br /> chồng của anh. Nhân vật chính ủy Đỗ Mạnh từng phê phán Sài là một “kẻ bị trói buộc không dám<br /> cựa mình giẫy giụa, chỉ hong hóng chờ đợi, thấp thỏm cầu may”. Nhưng khi mọi thứ bị buộc trói<br /> quá chặt, lúc cái riêng tư bị đè nén tới mức gần như bị triệt tiêu thì liệu người ta đủ sức giãy giụa<br /> gì nhiều?<br /> Thứ nữa là bi kịch tình yêu. Có tình yêu là nạn nhân của chiến tranh và lòng hận thù, có tình<br /> yêu lại rơi vào bất hạnh do sai lầm chủ quan. Hạnh (Bến không chồng) là cô gái bản lĩnh, dám vượt<br /> 77<br /> <br /> Dương Minh Hiếu<br /> <br /> qua mọi định kiến thù hằn dòng họ để đến được với Nghĩa. Họ từng có những đêm tắm trăng và<br /> tắm trong hạnh phúc ngọt ngào bên bãi cỏ cạnh bờ sông. Tình yêu của Hạnh đủ lớn để giúp cô kiên<br /> định bảo vệ hạnh phúc, đấu tranh không khoan nhượng để giữ gìn hạnh phúc. Nhưng rồi Nghĩa đi<br /> bộ đội để Hạnh vò võ đợi chờ với bao khát khao, buồn tủi. Cô nhớ mong Nghĩa, cô ao ước có con<br /> với anh, cô rơi vào cả cái căn bệnh khổ sở của đàn bà. Đó là nỗi bất hạnh. Đến khi Nghĩa trở về thì<br /> chiến tranh đã cướp đi của anh cái khả năng làm cha. Điều này còn bất hạnh nhiều hơn. Thêm nữa,<br /> Hạnh còn phải hứng chịu bao xỉa xói thâm độc của bà con bên nhà chồng. Họ đổ lỗi cho Hạnh,<br /> xem việc vợ chồng cô không có con là vì dám “xúc phạm” đến lời nguyền của dòng họ Nguyễn.<br /> Người ta có thể chịu đựng chờ đợi trong đằng đẵng, đợi chờ đến héo mòn tuổi xuân song không<br /> thể cứ trơ như đá trước những nanh nọc miệng đời và những cả những mâu thuẫn, dằng xé trong<br /> lòng mình. Hạnh cương quyết li hôn với Nghĩa. Đó là sự hi sinh, là sự cao thượng nhưng cũng là<br /> một bi kịch nhiều chua xót. Bà Son (Mảnh đất lắm người nhiều ma) thì từng là một cô gái hết mực<br /> xinh đẹp. Nhưng vì yêu anh Vũ Đình Phúc đã có vợ, chỉ giỏi lừa gạt chứ rất “hèn”, không dám từ<br /> bỏ “cái nhà ngói”, “cái sân gạch” nên cô Son đành cắn răng lấy anh Hàm thọt thợ mộc vốn thô<br /> lỗ, gia trưởng, ưa bạo hành. Dầu không có được hạnh phúc, dầu đã nhẫn nhịn trăm bề nhưng rồi<br /> bà Son cũng chẳng được yên. Bà đã yêu lầm một con ma sống (Phúc), lấy lầm một con ma sống<br /> (Hàm) và tin lầm một con ma sống khác (Thủ). Những sai lầm ấy phải trả giá bằng bao bất hạnh<br /> và bằng cả chính mạng sống của bà. Ở đây, chúng tôi hoàn toàn đồng ý với nhận xét của Nguyễn<br /> Văn Long: “trong nhiều trường hợp, con người vừa là nạn nhân mà cũng là thủ phạm của tấn bi<br /> kịch đời mình, họ phải chịu một phần về số phận của mình” [11].<br /> Thao (Thần thánh và bươm bướm) lại luẩn quẩn trong bi kịch bơ vơ, lạc loài thời mở cửa.<br /> Anh trơ trọi, cô độc ngay giữa ngôi nhà của mình. Vợ Thao không hiểu anh, từ những ham muốn<br /> bản năng đến khát khao được thể hiện, được “thừa nhận”. “Thánh” Chấn, con trai anh, thì ngay cả<br /> lúc được tin thờ, sùng bái nhiều nhất vẫn không đủ “thần lực” để thấu tỏ cha mình. Vậy nên mới<br /> có những lời khinh nhờn, xúc xiểm, hỗn láo từ “đứa con mất dạy” ấy. Thao còn gần giống một anh<br /> chàng Don Quixote trong việc giúp đỡ Lôi (đồng đội cũ của anh) và đứa bé là nạn nhân chất độc<br /> màu da cam. Nhiệt thành thì họ có thừa nhưng tất cả những gì làm được cũng chỉ là giữ cho cây<br /> bưởi kì lạ ra hoa quanh năm sống thêm vài tháng. Họ quá cô độc giữa bao con người gần như mê<br /> muội, đang bị cuốn theo hấp lực đồng tiền; họ quá nhỏ bé trước quá trình đô thị hóa nông thôn,<br /> trước hiện trạng nhiều người nông dân mất đất, mất cả những giá trị vốn là cốt cách, bản sắc, tinh<br /> thần của người chân quê đất Việt; họ cứ phải hoài loay hoay trong cơ man sự đảo lộn “còn ghê<br /> gớm hơn cả thời cải cách” [12].<br /> Cuối cùng, với người nông dân nói riêng, với người Việt Nam vốn coi trọng các giá trị đạo<br /> đức, nhân cách thì có lẽ, bi kịch điếm nhục, oan sai thuộc vào hàng đáng sợ bậc nhất. Ví dụ như<br /> nhân vật chị/bà cả Thuần trong Dòng sông mía của Đào Thắng. Chị vốn là một người phụ nữ hiền<br /> hành, trung hậu, hết lòng vì chồng, vì con. Nhưng ở thời cải cách ruộng đất “trắng đen lẫn lộn”,<br /> chị bị vu khống những cái tội như “phản động”, “kích động”, “gây rối”, “âm mưu phá hoại”. . .<br /> Thứ nữa, lợi dụng hoàn cảnh bi thảm lúc đó của chị, lão Quýt gạ gẫm chị làm lẽ cho lão, thằng Lẹp<br /> thì giở trò hãm hiếp nhằm thỏa mãn thú tính. Khi đã già, bà cả Thuần vẫn còn bị con dâu lăng mạ:<br /> “Lúc nào cũng chính chuyên! Dạy con, dạy cháu. Nằm ngửa ra mời nó! Chửa hoang có con, bây<br /> giờ mới lộ cái mặt mẹt ra! Lại vẫn chứng nào tật ấy, giờ sắp xuống lỗ rồi còn tí tởn, tí táu tí mẻ, sờ<br /> soạng, hú hí”. Những lời lẽ như được tẩm thuốc độc đó cộng với cái tin Các hi sinh đã đánh gục<br /> bà cả Thuần: bà trẫm mình quyên sinh. Chết đi rồi mà nỗi oan ức của bà vẫn còn day dứt, cho đến<br /> lúc bà nghe được tiếng nói của sự bình đẳng đầy nhân bản: “Người ta khoác lên áo chùng đạo đức<br /> để chê bai tôi (bà Mến - NV) với bà. Họ không thấy Chúa Trời trao cho người đàn bà thiên chức<br /> đẻ ra những đứa con để duy trì nòi giống, nuôi dạy nòi giống khỏe mạnh, thông minh. Người đàn<br /> 78<br /> <br /> Số phận người nông dân trong tiểu thuyết viết về nông thôn ở Việt Nam...<br /> <br /> ông chết sớm thì phải trả cho người đàn bà cái quyền có con với người khác, có đúng không bà?<br /> Cốt sao sống yêu cho thẳng, đừng lừa gạt gian dối, đừng để con bơ vơ”.<br /> Những bi kịch bị bần cùng hóa, lưu manh hóa có lẽ đã thuộc về quá khứ khá xa. Nhưng nỗi<br /> đau trong tình yêu và cảnh sống cô độc, trong nỗi điếm nhục và sự kìm kẹp thì dường như vẫn còn<br /> nguyên tính “thời sự”. Rõ ràng, niềm mong mỏi giải phóng con người cá nhân, những yêu cầu bảo<br /> vệ danh dự và khát vọng hạnh phúc của người nông dân đã được người nghệ sĩ đặt ra một cách<br /> mạnh mẽ nhân danh chính quyền sống của con người.<br /> <br /> 2.3.<br /> <br /> Những nỗ lực và phẩm hạnh cao đẹp<br /> <br /> Số phận người nông dân trong các trang tiểu thuyết viết về đề tài tam nông (giai đoạn<br /> 1986-2010) không chỉ toàn là gam màu tối, u uất. Đã có nhiều điểm sáng nhờ sự nỗ lực và nhất là<br /> nhờ bao phẩm chất đạo đức hết sức tốt đẹp của những chiếc áo tơi vẫn tay lấm, chân bùn.<br /> Ở đây, chúng tôi sẽ không bàn nhiều thêm về các giá trị truyền thống tự ngàn đời, đã trở<br /> thành bản sắc tinh thần Việt như tình làng nghĩa xóm, tình đồng đội, tình cảm gia đình, tình yêu<br /> quê hương - đất nước, yêu lao động, niềm tin hướng thiện tích cực,. . . dù tất cả đã được thể hiện<br /> khá sắc nét và đã góp phần làm dày thêm ý nghĩa cho các tiểu thuyết viết về nông thôn (từ Đổi mới<br /> đến 2010). Trên con đường mưu cầu hạnh phúc chính đáng, người nông dân Việt Nam cuối thế kỉ<br /> XX, đầu thế kỉ XXI đã có những nỗ lực (chúng tôi nhấn mạnh) rất tuyệt vời trong cả nhận thức lẫn<br /> hành động nhằm tự quyết số phận, tương lai của chính mình.<br /> Chúng ta thấy một sự nỗ lực lớn trong nhận thức của người nông dân. Bị kìm kẹp là thế,<br /> tưởng cả đời phải sống trong nhu nhược, nhưng rồi Sài (Thời xa vắng) cũng đã nhìn rõ sai lầm<br /> của mình. Anh “rút từ ruột mình ra” những lời tâm sự: “Giá ngày ấy em cứ sống với tình cảm của<br /> chính mình, mình có như thế nào cứ sống như thế, không sợ một ai, không chiều theo ý ai, sống hộ<br /> ý định của người khác, cốt để cho đẹp mặt mọi người, chứ không phải cho hạnh phúc của mình.<br /> (. . . .) Nửa đời người phải yêu cái người khác yêu, nửa còn lại đi yêu cái mình không có, đến bây<br /> giờ mới biết mình là thế nào thì lại. . . ”. Có thể nói, những chia sẻ đó vừa thể hiện sự thức tỉnh của<br /> con người cá nhân, vừa là sự tỉnh ngộ trong nhận thức về mục đích sống, đối tượng yêu của Sài.<br /> Anh đã thấy được nguồn cơn chính của mọi bất hạnh đời mình để rồi từ đó cương quyết đoạn tuyệt<br /> tất cả: li dị với Châu, bỏ đất Hà thành để về với cái làng Hạ Vị quen thuộc. Tuy có phần hơi muộn<br /> màng song việc “nhận thức lại” của Sài không chỉ thể hiện một nhân sinh quan mới mẻ và tiến bộ<br /> mà còn hàm chỉ cho cả tư tưởng của người cầm bút. Cụ thể hơn là xu hướng “nhận thức lại” trong<br /> phản ánh hiện thực xã hội Việt Nam thời kì trước 1986 của nhiều nhà văn sau này.<br /> Người đọc được chứng kiến một anh Khuê bộ đội xuất ngũ (Dòng sông mía) đã toàn tâm,<br /> toàn lực cố gắng phục hồi nghề làm đường mía của dòng họ; một anh Thanh dám tổ chức và dám<br /> nhận trách nhiệm về việc khoán sản phẩm ở hợp tác xã Thanh Bình (Thủy hỏa đạo tặc); một Hai<br /> Thìn chia tập đoàn thành tổ đánh bắt có giao sản lượng và được quyền chủ động thời gian, ngư<br /> trường (Lời nguyền hai trăm năm),. . . Điểm chung trong họ là đều đã nhận ra những ngăn sông<br /> cấm chợ, kịp kẹp phi lí dẫn đến hiệu quả lao động thấp, cái tiêu cực, cái đói khổ bủa vây khắp nơi<br /> ở thời bao cấp. Bên cạnh phẩm chất siêng năng, cần cù và tình yêu lao động, tinh thần “dám nghĩ<br /> dám làm” của một bộ phận người nông dân kể trên đã vượt lên trên tư duy của không ít cán bộ<br /> đương thời.<br /> Ngoài ra, cũng cần nói đến lòng vị tha, nỗ lực “bước qua lời nguyền” để vươn lên của người<br /> nông dân. Tạ Bông (Lão Khổ ), một người đã tự cắt tay uống rượu thề “không đội trời chung với<br /> Tạ Khổ” nhưng rồi cuối cùng cũng tha thứ cho tất cả: “Ai chả có một thời dại dột đến lầm lỗi”.<br /> Bởi rõ ràng, càng gây thù, chuốc oán thì chỉ càng thấy cảnh “máu đổ nhà tan, anh em li tán”. Chỉ<br /> 79<br /> <br />