tài liệu tham khảo về ngữ pháp tiếng việt: phần 2

Chia sẻ: Lavie Lavie | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:168

Thêm vào BST

Báo xấu

223
lượt xem 59
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

(nb)mời các bạn tham khảo tài liệu tham khảo về ngữ pháp tiếng việt: phần 2 sau đây để biết được nội dung một số bài viết về ngữ pháp tiếng việt như câu không chủ ngữ với tân ngữ đứng đầu, bàn thêm về cấu trúc thông báo của câu tiếng việt và một số bài viết khác.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: tài liệu tham khảo về ngữ pháp tiếng việt: phần 2

ÑÔN VÒ TAÏO CAÂU VAØ THAØNH PHAÀN CAÂU CUÛA CAÂU ÑÔN TIEÁNG VIEÄT (*) NGUYEÃN CAO ÑAØM I. 1.1. Caâu khaùc vôùi caùc ñôn vò khaùc cuûa ngoân ngöõ nhö aâm vò, hình vò, töø, töø toå... bôûi raát nhieàu nhöõng daáu hieäu khaùc nhau maø moät trong nhöõng daáu hieäu ñoù laø tính ñoäc laäp thoâng baùo cuûa caâu : caâu laø moät ñôn vò thoâng baùo toái thieåu cuûa ngoân ngöõ. 1.2. Caâu laø moät sô ñoà caáu truùc cuù phaùp nhaát ñònh hay noùi moät caùch khaùc thì caâu cuõng chính laø sô ñoà caáu truùc aáy nhöng ñaõ ñöôïc ñieàn ñaày ñuû baèng nhöõng töø ngöõ cuï theå : Em beù ñoïc saùch, Kyõ sö thieát keá teân löûa, Thaày giaùo giaûng baøi, Con chim moå con saâu, Maët trôøi söôûi aám traùi ñaát... 1.3. Nhö vaäy thì phaân bieât caâu vôùi phaùt ngoân nhö theá naøo cho thích hôïp, cho hôïp lyù ? Qua nhöõng ví duï vöøa neâu ôû treân, roõ raøng chuùng ta phaûi hieåu laø trong ngoân ngöõ, caâu laø moät caáu truùc cuù phaùp nhaát ñònh, moät sô ñoà bao goàm caùc thaønh phaàn C-V-B, coøn trong lôøi noùi thì cuõng laø sô ñoà ñoù nhöng ñaõ ñöôïc hoaøn thieän, ñöôïc laáp ñaày baèng nhöõng töø ngöõ nhaát ñònh. Caâu laø moät ñôn vò cuûa ngoân ngöõ coù tính taùi sinh, noù ñöôïc nhaéc ñi nhaéc laïi trong lôøi noùi maø lôøi noùi laïi ñöôïc hình thaønh nhôø luaân phieân vaø hoaøn bò veà maët töøø vöïng. Coøn phaùt ngoân laø ñôn vò cuûa lôøi noùi khoâng coù khaû naêng taùi sinh ñeå theå hieän moät noäi dung môùi vì nhöõng töø ngöõ cuï theå hình thaønh neân noù ñaõ caûn trôû ñieàu naøy – nhöõng töø ngöõ cuï theå aáy ñaõ giuùp hoaøn chænh moät caáu truùc cuù phaùp nhaát ñònh roài ! Vì vaäy phaùt ngoân chæ neân quan nieäm laø moät trong nhöõng bieán theå lôøi noùi cuûa caâu vaø caâu thì hoaït ñoäng thöïc söï döôùi daïng cuûa phaùt ngoân. Caâu laø söï tröøu töôïng hoùa töø nhieàu phaùt ngoân, ñoù laø moät boä khung ngöõ phaùp chung duøng ñeå caáu taïo haøng loaït nhöõng phaùt ngoân môùi(1). 1.4. Caâu (vaø phaùt ngoân – moät bieán theå cuûa caâu) coù söï theå hieän baûn chaát ngöõ phaùp cuûa mình baèng nhöõng phaïm truø cuù phaùp cuûa tính giao tieáp, cuûa tính hình thaùi vaø cuûa tính vò töø. Ba phaïm truø naøy cuõng chæ phaân bieät vôùi nhau veà maët lyù thuyeát, coøn trong nhöõng phaùt ngoân cuï theå, chuùng thöôøng dính vôùi nhau, ñan cheùo vaøo nhau vaø thöôøng khoâng bao giôø taùch ñöôïc khoûi nhau. Tính giao tieáp vaø tính hình thaùi laø baét buoäc phaûi coù ñoái vôùi baát kyø caâu hay phaùt ngoân naøo, coøn tính vò töø thì khoâng phaûi baét buoäc ñoái vôùi nhöõng caâu (hay phaùt ngoân) maø khoâng theå hieän moái lieân heä cuûa daáu hieäu toàn taïi vôùi ñoái töôïng, chaúng haïn vôùi nhöõng caâu nhö : Thoâi, chaøo nheù ! Vaâng, ñuùng theá. Quaû nhö vaäy ! II. 2.1. Coù 3 loaïi ñôn vò taïo caâu trong caáu truùc caâu tieáng Vieät ñöôïc chia theo caùc caáp ñoä nhö sau caên cöù vaøo nhöõng ñaëc tröng ngöõ phaùp voán coù cuûa chuùng : 2.1.1. Caáp ñoä 1 : Töø toá (Morphe, ΜΟΡΦ). Khi taïo caâu, ngöôøi ta baét buoäc phaûi löïa choïn caùc töø toá – nhöõng “ñôn vò vaät lieäu” (ñoâi khi laáy trong töø ñieån). Vaø nghóa chung maø caâu caàn truyeàn ñaït laïi ñöôïc quyeát ñònh bôûi vieäc löïa choïn caùc “ñôn vò vaät lieäu” naøy. Trong tieáng Vieät hieän ñaïi, töø toá – ñôn vò cô sôû cuûa caâu – truøng laëp hoaøn toaøn vôùi aâm tieát, vôùi tieáng moät(2), vôùi hình vò vaø vôùi töø ñôn tieát. Coù ñieàu caàn phaân bieät vôùi nhöõng ñôn vò naøy ôû choã laø töø toá ñöôïc xeùt ôû ñòa haït caâu laø xeùt trong moái quan heä taïo ra phaùt ngoân, do ñoù (*) In trong “Nhöõng vaán ñeà ngöõ phaùp tieáng Vieät”, Sñd, tr. 90 – 106. (1) B.N Golovin : Daãn luaän ngoân ngöõ hoïc (tieáng Nga). Nxb Vösaya scola, M., 1966. (2) Gaàn khaùi nieäm hình tieát hay tieáng cuûa Nguyeãn Taøi Caån. X. Ngöõ phaùp tieáng Vieät (tieáng, töø gheùp, ñoaûn ngöõ). Nxb ÑH vaø THCN, H., 1975, tr. 13.
coù khaû naêng khu bieät nghóa, coù theå mang nghóa, nhöng vì laø töø toá, moät loaïi ñôn vò vaät lieäu cuûa caâu, neân khoâng theå coù tính ñoäc laäp ñöôïc : “naâng cao naêng löïc laõnh ñaïo vaø söùc chieán ñaáu cuûa Ñaûng” : 12 töø toá ñöôïc xeáp ñaët theo traât töï hình tuyeán : yeáu toá noï noái tieáp yeáu toá kia moät caùch lieân tuïc xuoâi chieàu, theo thôøi gian trong chuoãi phaùt ngoân. Töø toá caàn ñöôïc hieåu laø nhöõng ñôn vò tröøu töôïng, ñang hoaït ñoäng vôùi tö caùch laø nhöõng yeáu toá cuûa heä thoáng : moãi töø toá laø moãi chænh theå, nguyeân khoái vaø laø moãi teá baøo hoaøn toaøn chöa coù moät hình thöùc cuù phaùp cuï theå naøo. 2.1.2. Caáp ñoä 2 : Töø vò (Morphoseøme, ΜoρΦoceMa). Khi ñöùng trong caáu truùc caâu, nhöõng töø toá vöøa noùi ñeán ñeàu baét buoäc phaûi ñöôïc saép xeáp laïi theo nhöõng lieân heä vaø quan heä tröïc tieáp nhaát ñònh vôùi nhau. Söï saép xeáp ñoù laø theo moät traät töï caáu truùc naøo ñoù : bôûi vì baûn thaân moãi töø toá ñöôïc xeáp ñaët theo vò trí – chöùc naêng cuûa mình vaø moãi quan heä trong caâu thöôøng laø nhöõng caáu truùc taàng baäc coù hình tuyeán vôùi nhöõng moái lieân heä nhieàu chieàu : a) Naâng ← cao → naêng – löïc → laõnh – ñaïo → vaø → söùc ← chieán – ñaáu → cuûa ← Ñaûng. b) Naâng ← cao ← naêng – löïc ← laõnh – ñaïo → vaø → söùc ← chieán – ñaáu ← cuûa ← Ñaûng. Coù nhöõng töø vò truøng hoaøn toaøn vôùi töø toá veà maët daïng thöùc, ñoù laø nhöõng töø vò ñôn. Coù nhöõng töø vò töông ñöông vôùi töø gheùp, töø ña tieát caùc loaïi, vôùi toå hôïp lieân hôïp vaø vôùi ñoaûn ngöõ caùc loaïi. Ví duï : a) Naâng cao, naêng löïc, laõnh ñaïo, vaø, söùc, chieán ñaáu, cuûa, Ñaûng (8 töø vò). b) Naâng cao, naêng löïc laõnh ñaïo, vaø, söùc chieán ñaáu, cuûa Ñaûng (5 töø vò). Ñoù laø nhöõng “Ñôn vò töø” ñaõ coù vò trí cuûa mình trong tuyeán tính caâu vaø nhö vaäy laø ñaõ ôû trong moät cô cheá cuù phaùp nhaát ñònh. Chuùng caàn ñöôïc hieåu laø nhöõng ñôn vò cuï theå ñang hoaït ñoäng vôùi tö caùch laø nhöõng yeáu toá cuûa moät thoâng baùo nhaát ñònh. Nhöõng “Ñôn vò töø” ñöôïc hình thaønh neân töø söï toå hôïp cuûa caùc töø toá theo traät töï caáu truùc ñöôïc goïi chung laø töø vò. Töø vò laø ñôn vò coù tính ñoäc laäp trong töøng ngöõ caûnh cuï theå, keå caû tröôøng hôïp laø töø vò ñôn. Ñoù laø ñôn vò cô baûn cuûa ngoân ngöõ Vieät Nam, coù “Ñaëc ñieåm laø coù khaû naêng taùch khoûi chuoãi lôøi noùi moät caùch deã daøng vaø xaùc ñònh, hôn nöõa laïi coù tính hoaøn chænh cao ñoä”(3). Coù raát nhieàu loaïi töø vò caên cöù theo caùc caùch keát hôïp khaùc nhau cuûa chuùng. c) Ñaùng löu yù laø nhöõng “Töø vò töï do” nhöõng “Töø vò laâm thôøi – ngaãu nhieân” (mot occasionnel,  ñang coù xu höôùng ngaøy caøng phaùt trieån trong tieáng Vieät hieän ñaïi : “baø – ñoàng – naùt – chai – cheø – coác – vôõ – ni – loâng – ñöùt” trong “Ñaây ñuùng laø moät caùi thieân ñöôøng baøy saün cho taäp ñoaøn caùc “baø – ñoàng – naùt – chai – cheø – coác - vôõ – ni – loâng – ñöùt” hoaëc “vua giaëc naøy” trong “Ngöôøi thì baûo Ñeøo Vaên Long 70 tuoåi... coù ngöôøi coøn baûo raèng vua + giaëc naøy töôùng coøn thoï laém”, hoaëc “caàu saét buø nhìn Hieàn Löông vaéng quaïnh” v.v... 2.1.3. Caáp ñoä 3 : Cuù vò (Syntagseøme, ). Nhöõng töø vò (keå caû nhöõng töø vò ñôn) khi hoaït ñoäng theo chöùc naêng thoâng baùo cuûa mình trong caáu truùc caâu coù söï theå hieän moái lieân heä nhaát ñònh cuûa daáu hieäu toàn taïi vôùi ñoái töôïng thì nhaát thieát “phaûi ñaûm nhaän moät chöùc vuï cuù phaùp(4) cuï theå naøo ñoù (laø chuû ngöõ, laø vò ngöõ, laø boå ngöõ v.v...). Ñaây cuõng chính laø nhöõng ñieàu kieän caàn vaø ñuû cuûa moät cuù vò, ñoàng thôøi cuõng laø nhöõng daáu hieäu phaân bieät vôùi töø vò. Do ñoù chuùng ñaõ trôû thaønh nhöõng ñôn vò cuù phaùp cuï theå – nhöõng ñôn vò ñònh cuù : Naâng cao/ naêng löïc laõnh ñaïo/vaø söùc chieán ñaáu cuûa Ñaûng V B1 B2 (caâu naøy coù 3 cuù vò) Coù theå noùi, cuù vò laø giai ñoaïn hoaït ñoäng cuoái cuøng cuûa töø toá treân tuyeán tính baäc caâu ñaõ ñöôïc phaân caáp ñoä. (Sô ñoà I) (3) A.I. Xmirnixhkiy : K voproxu o xlove... trong Voproxönteorii i ixtorii yazöka, M., 1952. (4) Löu Vaân Laêng, Nghieân cöùu ngöõ phaùp tieáng Vieät treân quan ñieåm ngöõ ñoaïn taàng baäc coù haït nhaân. Ngoân ngöõ, 1970, soá 3, tr. 53.
CAÂU Caáp ñoä 1 caáp ñoä 2 caáp ñoä 3 Töø toá Töø vò Cuù vò Vì vaäy, cuù vò laø nhöõng ñôn vò ñònh cuù (5) vöøa mang tính chaát cuûa moät caáu truùc töø vöïng – ngöõ nghóa, vöøa mang tính chaát cuûa moät caáu truùc cuù phaùp – chöùc naêng. Chuùng ñaõ laø nhöõng thaønh phaàn caâu. 2.2. Trong tieáng Vieät hieän ñaïi, vieäc phaân chia caùc yeáu toá taïo caâu thaønh ra 3 loaïi, ôû 3 baäc (caáp ñoä) khaùc nhau nhö treân vöøa trình baøy coøn coù theå coù ñöôïc moät yù nghóa thöïc tieãn. Roõ raøng raèng moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa tieáng Vieät laø caùc ñôn vò cuûa caùc baäc trong heä thoáng noùi chung ñeàu “moùc nhau nhö nhöõng toa taøu”. Ví duï qua 5 töø toá “Ngöôøi baïn hoïc ôû Matxcôva” 1 2 3 4 5 chuùng ta seõ coù ñöôïc nhöõng keát quaû phaân xuaát töø vò vaø cuù vò khaùc nhau tuøy thuoäc vaøo caùc giaûi thuyeát veà nghóa nhö sau : - Giaûi thuyeát a) – ngöôøi baïn / hoïc / ôû Matxcôva. 1+2 3 4+5 Caâu naøy coù 3 töø vò ñoàng thôøi cuõng laø 3 cuù vò coù nghóa laø : - Töø vò “ngöôøi baïn” ñoàng thôøi laø cuù vò thöù nhaát giöõ vai troø chuû ngöõ trong caâu laø toång soá (keát quaû) cuûa töø toá 1 coäng vôùi töø toá 2. - Töø vò ñôn “hoïc” ñoàng thôøi laø cuù vò thöù hai giöõ vai troø vò ngöõ trong caâu, laø keát quaû cuûa söï chuyeån hoùa cuûa töø toá 3. - Töø vò “ôû Matxcôva” ñoàng thôøi laø cuù vò thöù ba giöõ vai troø traïng ngöõ nôi choán trong caâu, laø keát quaû cuûa töø toá 4 coäng vôùi töø toá 5. - Giaûi thuyeát b) - ngöôøi baïn hoïc / ôû / Matxcôva. 1+2+3 4 5 cuõng coù 3 töø vò vaø cuõng ñoàng thôøi laø 3 cuù vò theo giaûi thuyeát naøy, coù nghóa laø : - Töø vò “ngöôøi baïn hoïc” ñoàng thôøi laø cuù vò thöù nhaát trong giaûi thuyeát naøy giöõ vai troø chuû ngöõ trong caâu, laø keát quaû cuûa töø toá 1 coäng vôùi töø toá 2 coäng vôùi töø toá 3. - Töø vò ñôn “ôû” ñoàng thôøi laø cuù vò thöù 2 trong giaûi thuyeát naøy, laø keát quaû cuûa söï chuyeån hoùa töø töø toá 4, laø vò ngöõ trong caâu. - Töø vò “Maùtxcôva” ñoàng thôøi laø cuù vò thöù ba trong giaûi thuyeát naøy, laø keát quaû cuûa söï chuyeån hoùa töø töø toá 5, laø traïng ngöõ nôi choán trong caâu noùi. 2.2.1. Söï thay ñoåi daïng thöùc töø vò vaø daïng thöùc cuù vò trong hai giaûi phaùp vöøa neâu treân cuûa cuøng 5 töø toá hoaøn toaøn gioáng nhau, laø do nhaân toá veà nghóa chi phoái. Noùi moät caùch khaùc thì söï thay ñoåi veà nghóa ôû ñaây ñaõ keùo theo söï thay ñoåi caû veà cô caáu toå chöùc caùc ñôn vò taïo caâu vaø laøm cho caû caáu truùc toaøn caâu cuõng thay ñoåi luoân : chuùng ta coù ñöôïc 2 caâu ñoàng aâm ngöõ phaùp. Ñieàu naøy daãn ñeán moät vieäc caàn ñöôïc hieåu laø : daïng thöùc (hình thaùi) töø vò vaø daïng thöùc cuù vò, thaäm chí caû daïng thöùc caâu trong tieáng Vieät thöïc söï laø ñaëc ñieåm cuûa vaán ñeà caáu truùc, theå hieän thoâng qua caùc chöùc naêng toå hôïp do caùc quan heä cuù phaùp quyeát ñònh neân. Töø vò, cuù vò vaø ngay caû caâu trong tieáng Vieät caàn ñöôïc hieåu laø nhöõng ñôn vò caáu truùc – chöùc naêng khaùc loaïi, khaùc baäc laø vì vaäy. Hieän töôïng chuyeån ñoåi xaûy ra ôû ñaây (ít nhaát veà maët hình thöùc) coøn laø moät hieän töôïng chuyeån ñoåi phaïm truø töø loaïi vaø chuyeån ñoåi chöùc naêng cuù phaùp cuûa caùc lôùp töø vò trong ngoân ngöõ Vieät Nam hieän ñaïi. III. (5) Yu. X. Xtepanov : Nhöõng cô sôû cuûa ngoân ngöõ hoïc ñaïi cöông. Nxb ÑH vaø THCN, H., 1984.
3.1. Töø vò vaø cuù vò ñeàu laø nhöõng ñôn vò chöùc naêng. Töø vò laø ñôn vò chöùc naêng ñònh danh thuoäc caáp ñoä töø vöïng – ngöõ nghóa, töùc laø chuùng ta coøn coù khaû naêng xem xeùt vaø phaân xuaát caáu truùc cuûa chuùng theo muïc ñích thoâng tin vaø treân cô sôû cuûa caùc moái lieân heä cuù phaùp giöõa chuùng trong töøng tröôøng hôïp cuï theå. Cuù vò laø ñôn vò chöùc naêng ñònh cuù, vöøa thuoäc caáp ñoä töø vöïng – ngöõ nghóa, vöøa thuoäc caáp ñoä cuù phaùp – chöùc naêng neân chuùng laø nhöõng chænh theå khoâng chia caét ñöôïc, khoâng phaân xuaát ñöôïc keå caû nhöõng tröôøng hôïp coøn caûm nhaän ñöôïc nghóa toá ôû töøng thaønh phaàn caáu taïo neân chuùng. 3.2. Töø toá laø ñôn vò phaân loaïi... Ñaây chính laø nhöõng vieân gaïch, nhöõng voâi vöõa, nhöõng goã, caùt vaø nöôùc v.v... duøng ñeå xaây döïng neân caáu truùc cuûa phaùt ngoân. 3.3. Nhöõng ñôn vò chöùc naêng ñöôïc theå hieän trong caáu truùc caâu treân cô sôû cuûa nhöõng moái lieân heä cuù phaùp giöõa caùc ñôn vò phaân loaïi, töùc laø giöõa caùc töø toá. Phaïm vi nghieân cöùu cuûa cuù phaùp cuõng laø ôû ñaây. Nhöõng moái lieân heä vaø quan heä cuù phaùp naøy thöôøng thöôøng ñöôïc bieåu hieän baèng nhieàu phöông thöùc khaùc nhau, trong ñoù coù nhöõng phöông thöùc thuaàn tuùy cuù phaùp, coù nhöõng phöông thöùc hình thaùi hoïc vaø coù caû nhöõng phöông thöùc ngöõ aâm. Nhöõng khaùc nhau cô baûn cuûa cô caáu ngöõ phaùp trong ngoân ngöõ chung nhö cô caáu toång hôïp vaø cô caáu phaân tích cuõng ñöôïc naûy sinh töø ñaây. 3.4. Quaù trình hoaït ñoäng ngoân ngöõ töø baäc töø toá ñeán baäc cuù vò trong tuyeán tính caâu (xem sô ñoà 1) coøn coù theå moâ taû nhö laø moät quaù trình hoaït ñoäng phoái hôïp hôïp lyù giöõa caùc ngaønh töø vöïng – ngöõ nghóa, hình thaùi hoïc – ngöõ nghóa vaø cuù phaùp hoïc – ngöõ nghóa voán tröôùc ñaây ñöôïc xem xeùt nhö laø nhöõng ngaønh bieät laäp, ít coù quan heä vôùi nhau do choã chuùng ñeàu coù nhöõng ñoái töôïng nghieân cöùu rieâng cuûa mình. IV. 4.1. Thaønh phaàn caâu xeùt theo quan nieäm ñang trình baøy thì khoâng phaûi laø caùi gì khaùc maø chính laø nhöõng cuù vò (syntagseøme) – nhöõng töø vò thöïc thuï, ñaõ ñaûm nhieäm moät chöùc vuï cuù phaùp nhaát ñònh trong caâu. Chuùng toâi taïm chia ra 4 thaønh phaàn caâu töông öùng vôùi 4 cuù vò : 1. Cuù vò giöõ chöùc naêng chuû ngöõ, laø thaønh phaàn chuû ngöõ (C). 2. Cuù vò giöõ chöùc naêng vò ngöõ, laø thaønh phaàn vò ngöõ (V). 3. Cuù vò giöõ chöùc naêng boå ngöõ laø thaønh phaàn boå ngöõ ñoái töôïng : (B) – tröïc tieáp vaø (GB) – giaùn tieáp. 4. Cuù vò giöõ chöùc naêng traïng ngöõ, laø thaønh phaàn traïng ngöõ caùc loaïi tröïc tieáp vaø giaùn tieáp – (Tr), (tröø traïng ngöõ cuûa toaøn caâu – TR -) 4.2. Chuû ngöõ vaø vò ngöõ laø hai thaønh phaàn chính yeáu cuûa caâu(6). Moái quan heä giöõa chuû ngöõ vaø vò ngöõ laø moät moái quan heä höõu cô, moái quan heä cuûa hai trung taâm luoân luoân boå trôï cho nhau, raøng buoäc laãn nhau. Quan heä giöõa chuùng laø quan heä töôøng thuaät, bieåu hieän söï phuï thuoäc laãn nhau, söï phuï thuoäc hai chieàu : C ⇔ V. Caû C vaø V ñeàu khoâng coù söï hôn caáp tuyeät ñoái : chuùng coù cuøng moät haïng trong caáp heä cuù phaùp baäc caâu (baäc I, sô ñoà 2). 4.2.1. Quan heä giöõa chuùng coøn laø moät quan heä ñaëc bieät, taïo neân tính vò töø cuûa ñôn vò, ñöôïc goïi laø caáu truùc vò töø tính. Khaùc vôùi töø toå (toå hôïp töø), caáu truùc vò töø tính luoân luoân theå hieän moät toång hôïp caùc khaùi nieäm : “ñöùa treû ñang hoïc” chæ khaùi nieäm ngöôøi chuû cuûa haønh ñoäng vaø khaùi nieäm haønh ñoäng. Song ngoaøi nhöõng khaùi nieäm vöøa ñöôïc goïi teân trong caáu truùc aáy ra, noù coøn truyeàn ñaït caû nhöõng khaùi nieäm theå hieän tính ngöõ phaùp nhö : moái quan heä veà thôøi gian nhö tính laâm thôøi (provisoire) vaø moái quan heä hieän thöïc laø tính hình thaùi. Ñoâi khi noù coøn truyeàn ñaït caû tính caù theå (personnel), coù nghóa laø truyeàn ñaït caû moái quan heä giöõa ngöôøi haønh ñoäng vôùi söï kieän, vôùi ñoái töôïng baèng ñaëc tröng cuûa chính ngöôøi noùi laø ngoâi thöù nhaát, cuûa ngöôøi ñoái thoaïi laø ngoâi thöù hai hay khoâng phaûi cuûa ngöôøi noùi hoaëc ngöôøi ñoái thoaïi laø ngoâi thöù ba. 4.2.2. Tính laâm thôøi, tính hình thaùi vaø tính caù theå naûy sinh trong caáu truùc vò töø vaø ñoàng thôøi hình thaønh neân caùi goïi laø tính vò töø(7) maø neáu khoâng coù noù thì cuõng khoâng theå coù moät thoâng baùo naøo caû. Caáu truùc vò töø laø moät khaùi nieäm roäng hôn meänh ñeà (khoâng phaûi caáu truùc vò töø naøo cuõng seõ laø meänh ñeà caû. Meänh ñeà laø moät ñôn vò giao tieáp ñöôïc ñaëc tröng baèng ngöõ ñieäu cuï theå vaø baèng söï phaân chia thöïc taïi. Caáu truùc vò töø laø neàn taûng cuûa meänh ñeà, khoâng coù noù khoâng coù meänh ñeà (vì vaäy tính vò töø laø ñaëc tröng baét buoäc cuûa meänh ñeà) nhöng noù chöa phaûi laø meänh ñeà. (6) Nguyeãn Kim Thaûn : Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät taäp II. Nxb Khoa hoïc, 1964, tr. 176. (7) Xem theâm muïc 1.4 trong phaàn I.
Ñôn vò töø tính ñöôïc toå chöùc neân theo moât caùch thöùc rieâng. Noù coù theå goàm moät töø, song theo qui luaät thöôøng goàm nhieàu töø hoaëc nhieàu töø toå. Nhöng nhöõng yeáu toá caáu thaønh cuûa noù khoâng phaûi laø nhöõng töø hay nhöõng töø toå maø laø nhöõng yeáu toá ñöôïc goïi laø nhöõng thaønh phaàn caâu (treân thöïc teá laø nhöõng thaønh phaàn cuûa ñôn vò vò töø tính). 4.3. Boå ngöõ vaø traïng ngöõ veà nguyeân taéc laø nhöõng thaønh phaàn thöù yeáu cuûa caâu nhöng khoâng theå löôïc boû tuøy yù ñöôïc. Boå ngöõ laø nhöõng thaønh phaàn cuù phaùp boå sung nhöõng chi tieát veà nghóa chuyeân moân hoùa cho töøng nhoùm ñoäng töø nhaát ñònh laøm vò ngöõ trong caâu. Nhöõng nghóa veà ñoái töôïng, veà ñieåm ñeán, veà ngöôøi tieáp nhaän chæ keát hôïp ñöôïc vôùi moät hay moät vaøi nhoùm ñoäng töø nhaát ñònh vaø nghóa cuûa chuùng ñeàu bò yù nghóa khaùi quaùt cuûa caùc nhoùm ñoäng töø naøy chi phoái. Traïng ngöõ trong khi ñoù laø nhöõng thaønh phaàn cuù phaùp boå sung nhöõng chi tieát veà nghóa chung nhaát cho baát kyø nhoùm ñoäng töø naøo tham gia laøm vò ngöõ trong caâu. Nghóa cuûa traïng ngöõ khoâng heà bò nghóa cuûa caùc nhoùm ñoäng töø vò ngöõ chi phoái. Ñoù laø nhöõng yù nghóa phuï chæ ñieàu kieän, chæ nguyeân nhaân, chæ muïc ñích v.v... cuûa haønh ñoäng do caùc ñoäng töø laøm vò ngöõ theå hieän. 4.3.1. Moái quan heä giöõa B vaø Tr vôùi V laø moái quan heä chính phuï, moái quan heä phuï thuoäc moät chieàu, laø moái quan heä phuï thuoäc giöõa caáp heä cuù phaùp baäc caâu vôùi caáp heä cuù phaùp baäc thaønh phaàn. Theo nguyeân taéc, caû B laãn Tr ñeàu chòu söï chi phoái veà maët quan heä cuù phaùp cuûa V (baäc 2, sô ñoà 2). Ta coù theå bieåu dieãn tính chaát taàng baäc trong heä thoáng caùc caáp ñoä cuûa caùc thaønh phaàn caâu (cuûa caùc cuù vò) baèng sô ñoà khaùi quaùt nhö sau : (Sô ñoà 2) C⇔V 1 B, Tr 2 4.3.2. Nhö vaäy laø veà phaàn caùc moái lieân heä vaø quan heä giöõa caùc yeáu toá thaønh phaàn thì phöông phaùp phaân ñoaïn theo thaønh phaàn caâu ôû ñaây phoå bieán nhaát ñaõ söû duïng hai kieåu lieân heä : lieân heä phuï thuoäc hai chieàu (phuï thuoäc laãn nhau) vaø lieân heä phuï thuoäc moät chieàu (sô ñoà 2, B vaø Tr) laø nhöõng thaønh phaàn chöùc naêng phuï thuoäc moät chieàu vaøo V, coù nghóa laø nhöõng thaønh phaàn cuûa thaønh phaàn. Noùi moät caùch khaùc thì V chi phoái, laøm chuû vaø ñoøi hoûi söï hieän dieän hay khoâng caàn hieän dieän cuûa B vaø Tr. (Sô ñoà 3) V B Tr 4.4. Boä phaän ñònh ngöõ (Ñn) khoâng ñöôïc coi laø thaønh phaàn caâu thöïc thuï. Ñaây chæ laø nhöõng thaønh phaàn phuï môû roäng cuûa taát caû caùc thaønh phaàn caâu, thaäm chí cuûa caû chính ñònh ngöõ (ñònh ngöõ cuûa ñònh ngöõ). Ñònh ngöõ nhö vaäy laø thaønh phaàn chöùc naêng khoâng ñoäc laäp nhöng raát caàn thieát khi muoán môû roäng caâu. Ñònh ngöõ cuõng ñoàng thôøi laø yeáu toá haïn ñònh tính khaùi quaùt cuûa moät trung taâm baát kyø trong töøng yeáu toá thaønh phaàn caâu. Haïn ñònh vaø khaùi quaùt trong khi môû roäng chính laø nhieäm vuï chuû yeáu cuûa thaønh phaàn ñònh ngöõ ñoái vôùi baát kyø trung taâm naøo trong caùc toå hôïp coù chöùa noù. 4.4.1. Ñònh ngöõ noùi chung coù khi toàn taïi nhö moät yeáu toá baét buoäc laøm taêng theâm saéc thaùi yù nghóa, taïo hình aûnh ngheä thuaät, gôïi yù boùng baåy, uyeån chuyeån v.v... cho caâu vaên. Vì vaäy coù loaïi tuy veà nguyeân taéc chæ laø nhöõng thaønh phaàn phuï thöïc söï nhöng khoâng theå löôïc boû ñöôïc hoaëc khi löôïc boû thì caâu vaên trôû neân meùo moù, ngheøo naøn, maát haún taùc duïng thaåm myõ... 4.4.2. Coù loaïi ñònh ngöõ coù toå chöùc laø töø, laø ngöõ vaø laø meänh ñeà, thaäm chí coù caû caâu gheùp cuõng tham gia laøm thaønh phaàn ñònh ngöõ. Nhö treân ñaõ noùi, ñònh ngöõ coù theå tham gia phuï nghóa cho caùc dôn vò laøm C, laøm V, B hoaëc laøm Tr, töùc laø cho töøng thaønh phaàn caên baûn cuûa caâu, ñoàng thôøi noù coøn coù theå phuï nghóa cho toaøn caâu. Veà yù nghóa, chuùng ta coù theå phaân thaønh caùc loaïi ñònh ngöõ bieåu tröng, so saùnh, thuoäc tính, boå sung, soá löôïng, sôû thuoäc, ñònh danh v.v... Moät soá ví duï veà boä phaän ñònh ngöõ :
4.4.2a. Thaønh phaàn ñöôïc môû roäng nhieàu nhaát vôùi soá ñònh ngöõ coù theå ñöùng caïnh nhau hay thay theá cho nhau phong phuù nhaát laø thaønh phaàn chuû ngöõ. Caùc söï vaät, caùc hieän töôïng ñöôïc neâu leân laøm chuû ngöõ ngöõ phaùp hoaëc chuû theå loâgic ñeàu coù theå coù raát nhieàu caùc yeáu toá phuï nghóa bieåu hieän phaåm chaát, ñaëc tröng... cuûa chuùng. - Boãng moät con caùnh cam to baèng haït vaûi, ñoâi caùnh xanh töôi maøu laù caây, buïng vaø chaân bieâng bieác vuø vuø bay laïi. Trong ví duï naøy, “con caùnh cam” laø chuû ngöõ ngöõ phaùp vaø cuõng chính laø chuû theå loâgic. Boä phaän ñònh ngöõ thuyeát minh cho chuû ngöõ ñoù laø nhöõng töø vaø toå hôïp töø in nghieâng. Nhöõng boä phaän ñònh ngöõ naøy hoaøn toaøn coù theå löôïc boû haún hoaëc ngöôïc laïi, coù theå môû roäng hôn nöõa. Coù theå noùi “boãng moät con caùnh cam to gaàn baèng haït vaûi, ñoâi caùnh xanh töôi maøu laù caây, buïng vaø chaân bieâng bieác, ñoâi maét ñen loài loùng laùnh treân caùi ñaàu cöùng... vuø vuø bay laïi”. Vaø chuùng ta cuõng coù theå noùi : “boãng moät con caùnh cam vuø vuø bay laïi”, caâu vaãn ñaûm baûo moät thoâng tin troïn veïn. Hoaëc vôùi moät ví duï khaùc : - Möa xuaân nheï haït nhö töø moät bình töôùi khoång loà toûa xuoáng chaûi möôït nhöõng ngoïn luùa oùng aû. Boä phaän ñònh ngöõ thöôøng ñöùng ngay tröôùc hoaëc ngay sau trung taâm maø noù phuï nghóa, nhöng coù tröôøng hôïp khoâng baét buoäc : - Em chaøo meï roài ñi hoïc, quaàn aùo thôm muøi vaûi môùi, tuùi saùch ñaäp nheï beân hoâng. Ta coù theå ñaûo laïi vi trí ñeå deã nhaän dieän boä phaän ñònh ngöõ ôû caâu naøy hôn : “Em, quaàn aùo thôm muøi vaûi môùi, tuùi saùch ñaäp nheï beân hoâng, chaøo meï roài ñi hoïc”. 4.4.2b. Thaønh phaàn vò ngöõ cuõng coù theå nhaän theâm nhöõng ñònh ngöõ haïn ñònh cho noù veà ñaëc ñieåm, veà tính chaát, veà möùc ñoä v.v... Caùc yeáu toá phuï nghóa cho vò ngöõ coù theå coù nhieàu loaïi töông öùng vôùi hai teân goïi tröôùc ñaây laø ñònh ngöõ vaø traïng ngöõ. Caùc saùch ngöõ phaùp tröôùc ñaây ñeàu coi ñònh ngöõ duøng ñeå chæ ñaëc tröng tính chaát cuûa söï vaät, cuûa hieän töôïng, thöôøng ñöôïc bieåu hieän baèng tính töø, cho caùc nhoùm trung taâm laø danh töø. Ñònh ngöõ cuõng khaùc vôùi traïng ngöõ – moät yeáu toá phuï nghóa cho vò ngöõ : boä phaän chæ ñaëc tröng, tính chaát cuûa ñoäng töø, cuûa tính töø laøm trung taâm. Nhö vaäy laø tröôùc ñaây, heã boä phaän naøo haïn ñònh thuyeát minh cho danh töø thì ñöôïc goïi laø ñònh ngöõ coøn boä phaän naøo haïn ñònh, thuyeát minh cho ñoäng töø hoaëc tính töø thì ñöôïc goïi laø traïng ngöõ. Ngaøy nay vì coù chung moät chöùc naêng goïi laø haïn ñònh vaø thuyeát minh cho moät trung taâm baát kyø (duø trung taâm ñoù laø danh töø, laø ñoäng töø hay tính töø v.v...) chuùng toâi ñeàu goïi moät thuaät ngöõ chung laø ñònh ngöõ. Cuõng theo chuùng toâi thì traïng ngöõ laø moät thaønh phaàn caâu haún hoi. Ñoù laø boä phaän coù yù nghóa ngöõ phaùp quan troïng, caàn thieát ñoái vôùi toå chöùc cuù phaùp cuûa caâu (xem theâm caùc muïc 4.1 vaø 4.3 cuûa phaàn IV ôû treân).Tuy laø thaønh phaàn phuï thuoäc, baäc hai cuûa caâu, nhöng noù vaãn ñöôïc dieãn ñaït baèng nhöõng ñôn vò ngoân ngöõ coù yù nghóa töø vöïng chaân thöïc : “Naêm 1941, taïi khu röøng Traàn Höng Ñaïo ôû Vieät Baéc, trung ñoäi Vieät Nam tuyeân truyeàn giaûi phoùng quaân ñaàu tieân ñaõ ñöôïc thaønh laäp. Boä phaän traïng ngöõ (boä phaän in nghieâng) trong ví duï naøy hoaøn toaøn laø moät thaønh phaàn quan troïng cho bieát veà thôøi gian vaø ñòa ñieåm trong thoâng baùo cuûa caâu. Noù thöôøng laø moät boä phaän bao chöùa moät dung löôïng nhaát ñònh naøo ñoù trong thoâng tin giao tieáp, ñoäc laäp ñoái vôùi yù nghóa cuûa trung taâm coù chöùa noù, vaø khoâng theå naøo löôïc boû ñöôïc. Sau ñaây laø nhöõng ví duï cho nhöõng ñònh ngöõ cuûa vò ngöõ : - “Nhöõng con chim non, xinh ñeïp vaø duyeân daùng ñang hoùt veùo von, ríu rít trong nhöõng buïi caây boùn muøa xanh toát sum sueâ”. Coù tröôøng hôïp ñònh ngöõ cuûa vò ngöõ laø caû moät boä phaän lieät keâ : -“Caùc thaày giaùo cuõng soát saéng : thaày Thaønh ngoài ñaün tre, thaày Minh cheû laït nhanh goïn”. Noùi chung, boä phaän vò ngöõ coù soá löôïng ñònh ngöõ ít hôn so vôùi chuû ngöõ vaø boå ngöõ. Khaû naêng môû roäng caáu truùc caâu ñôn baèng caùch theâm ñònh ngöõ cho thaønh phaàn vò ngöõ cuõng haïn cheá hôn. Ñònh ngöõ cuûa vò ngöõ thöôøng keùm ña daïng veà nghóa vaø keùm phong phuù veà hình thöùc bieåu hieän so vôùi ñònh ngöõ cuûa chuû ngöõ hoaëc cuûa boå ngöõ. 4.4.2c. Thaønh phaàn boå ngöõ – thöôøng ñöôïc bieåu hieän baèng danh töø, cuõng nhö chuû ngöõ, coù moät soá löôïng ñònh ngöõ raát ña daïng veà nghóa vaø phong phuù veà hình thöùc bieåu hieän. Ví duï : - “Minh troâng theo nhöõng con chim buïng traéng, mình thon, ñuoâi nhö ñuoâi caù”. Coù theå noùi khaû naêng môû roäng caáu truùc caâu ñôn tieáng Vieät baèng caùch theâm caùc ñònh ngöõ cho caùc thaønh phaàn trong caâu laø raát tieàm taøng.
4.4.2d. Ngay caû traïng ngöõ, moät trong nhöõng thaønh phaàn thöù yeáu cuûa caâu, cuõng coù khaû naêng nhaän theâm nhöõng ñònh ngöõ phuï cuûa noù : - “Thò xaõ Cao Baèng naèm treân moät vuøng ñoài roäng vaø thaáp”. - “Xuaân roùn reùn böôùc treân con ñöôøng coøn hôi loäi”. 4.4.2ñ. Ngoaøi ra theo chuùng toâi thì nhöõng boä phaän ñöôïc keâ ra döôùi ñaây cuõng chính laø nhöõng bieåu hieän cuûa moät daïng ñònh ngöõ maø moät soá taùc giaû tröôùc ñaây goïi laø “ñoàng vò ngöõ”. - “Thö göûi cuï Haø Vaên Quaân, moät laõo noâng coát caùn trong phaùt ñoäng quaàn chuùng ôû Ngheä An”. Hoaëc cuõng laø moät daïng ñònh ngöõ khaùc nhöng vôùi teân goïi tröôùc ñaây laïi laø “phuï chuù ngöõ” : - “Roài baø cöôøi ha haû, caùi cöôøi ích kyû, vô vaøo”. Chuùng toâi goïi chung ñaây laø nhöõng daïng ñònh ngöõ giaûi thích. 4.4.3. Coù khaù nhieàu caâu ñôn, ôû taát caû caùc thaønh phaàn caâu cuûa noù ñeàu coù nhöõng thaønh phaàn môû roäng – nhöõng ñònh ngöõ caùc loaïi : - “Nhöõng nhòp caàu xinh xaén laëng leõ soi mình xuoáng doøng nöôùc trong veo”. - “Phöông Taây, maët trôøi ñoû oái, troøn nhö caùi ñóa ñang töø töø laën xuoáng sau raëng nuùi xa xa”. Nhö ñaõ thaáy, ôû baát cöù thaønh phaàn naøo trong caâu cuõng coù theå coù caùc ñònh ngöõ môû roäng. Moät thaønh phaàn caâu baát kyø cuõng coù theå coù nhieàu ñònh ngöõ ôû caùc caáp ñoä khaùc nhau : - “Ít laâu sau, baø ñeû ñöôïc moät coâ gaùi da traéng nhö tuyeát, moâi ñoû nhö maùu vaø toùc ñen nhö goã mun”. Ñònh ngöõ trong caâu treân ñaây coù theå coù 2 baäc : ñònh ngöõ baäc 1 laø dònh ngöõ cho “moät coâ gaùi” laø thaønh phaàn boå ngöõ cuûa caâu : “da traéng nhö tuyeát”, “moâi ñoû nhö maùu”, “vaø toùc ñen nhö goã mun”, ñònh ngöõ baäc 2 laø ñònh ngöõ cho ñònh ngöõ : “nhö tuyeát”, “nhö maùu”, “nhö goã mun” haïn ñònh cho caùc ñònh ngöõ loõi : “da traéng, moâi ñoû vaø toùc ñen”. 4.4.4. Maïêc daàu vaäy, veà thöïc chaát, boä phaän ñònh ngöõ caùc loaïi cuõng chæ neân coi laø nhöõng yeáu toá môû roäng caâu khi caàn thieát. Töø ñoù ta coù theå hình dung ñeán daïng caâu phaùt trieån cöïc lôùn laø daïng caâu coù ñaày ñuû caùc boä phaän ñònh ngöõ cuûa taát caû caùc thaønh phaàn cuûa caâu baèng moät moâ hình töôïng tröông nhö sau : (Sô ñoà 4) (Ñn) C (Ñn) ↔ (Ñn) V (Ñn) 1 (Ñn) B (Ñn), (Ñn) Tr (Ñn) 2 V. 5.1. Tính caáp heä cuûa caáu truùc cuù phaùp ôû luaän ñieåm maø chuùng toâi ñang trình baøy ñöôïc theå hieän khoâng chæ ôû söï thöøa nhaän caùc lieân heä phuï thuoäc laãn nhau vaø lieân heä phuï thuoäc moät chieàu, maø ôû vieäc chia ra caùc thaønh phaàn caâu ôû baäc caâu : C ↔ V (thaønh phaàn baäc 1, sô ñoà 1). 5.2. Töø lieân heä phuï thuoäc hai chieàu giöõa C ↔ V daãn ñeán ñieàu caàn hieåu theâm laø caâu seõ coù hai trung taâm: trung taâm thöù nhaát laø trung taâm chuû ñeà cuûa caâu chuyeän vaø trung taâm thöù hai laø trung taâm thoâng baùo, trung taâm töôøng thuaät veà ñoái töôïng ñaõ neâu ra ôû trung taâm thöù nhaát. Trung taâm neâu chính laø thaønh phaàn C vaø caùc ñôn vò cuù phaùp phuï thuoäc (caùc Ñn) ñi keøm. Trung taâm baùo chính laø thaønh phaàn V vaø caùc ñôn vò cuù phaùp phuï thuoäc (caùc B, Tr vaø Ñn) ñi keøm. 5.3. Toå hôïp lieân heä hai chieàu giöõa C ↔ V laø moät toå hôïp cuûa hai trung taâm, toå hôïp vò töø tính (xem caùc muïc 4.2.1, 4.2.2 trong phaàn IV). Lieân heä vò töø tính laø moät lieân heä neàn taûng cuûa caáu truùc meänh ñeà maø neáu khoâng coù noù seõ cuõng khoâng coù meänh ñeà. Caâu theo quan nieäm naøy laø caâu coù hai ñænh, neáu muoán hieåu trung taâm laø ñænh.
5.4. Töø lieân heä phuï thuoäc moät chieàu giöõa thaønh phaàn V vôùi caùc thaønh phaàn thöù yeáu B vaø Tr daãn ñeán ñieàu caàn phaûi hieåu laø : thaønh phaàn V laø thaønh phaàn coát loõi cuûa trung taâm thoâng baùo, laø ñænh thoâng baùo cuûa toaøn trung taâm naøy. Taát caû caùc ñôn vò cuù phaùp, ñöùng sau ñænh V theo nguyeân taéc phaûi laø nhöõng ñôn vò phuï thuoäc tröïc tieáp hoaëc giaùn tieáp vaøo thaønh phaàn V (xem sô ñoà 3).
VEÀ VAÁN ÑEÀ THAØNH PHAÀN CAÂU(*) HOAØNG TUEÄ Thaønh phaàn caâu ôû ñaây laø thaønh phaàn caâu ñôn. Söï phaân bieät caâu ñôn, caâu gheùp (hoaëc caâu phöùc), tuy ñaõ thaønh vaán ñeá tranh luaän, vaãn coøn ñöôïc chaáp nhaän roäng raõi. Ñoái töôïng cuûa söï “phaân tích ngöõ phaùp” nhö thöôøng tieán haønh ôû tröôøng hoïc vaãn laø caâu ñôn(1). Nhöng trong coâng vieäc aáy, maø yeâu caàu laø xaùc ñònh caùc thaønh phaàn cuûa loaïi caâu naøy, ñang coù nhöõng kieán giaûi khaùc nhau cuûa caùc nhaø nghieân cöùu. Vaäy nhaø sö phaïm neân choïn kieán giaûi naøo ? 1. CHUÛ NGÖÕ VAØ VÒ NGÖÕ Caâu phaûi coù chuû ngöõ vaø vò ngöõ; ñoù laø hai thaønh phaàn chuû choát cuûa caâu. Kieán giaûi naøy ñaõ coù töø Coå ñaïi phöông Taây. Noù ñöôïc ñaëc bieät ñeà cao trong cuoán “Ngöõ phaùp chung vaø luaän lí” ôû Phaùp, theá kæ XVII(2). Ñoù laø ngöõ phaùp duy lí. Noù döïa treân hai luaän ñieåm chính: - Ngoân ngöõ laø bieåu hieän cuûa tö duy. - Caùc ngoân ngöõ khaùc nhau ñeàu laø nhöõng bieán theå cuûa cuøng moät heä thoáng loâgic. Cho neân, trong ngoân ngöõ naøo, caâu cuõng laø bieåu hieän cuûa moät phaùn ñoaùn. Phaàn phaùn ñoaùn, phaûi coù hai thaønh phaàn laø subjet (= chuû theå) vaø preùdicat (= vò ñieàu), thì trong caâu, cuõng taát yeáu phaûi coù hai thaønh phaàn laø subjet (= chuû ngöõ) vaø preùdicat (= vò ngöõ). Hai thaønh phaàn aáy, trong phaùn ñoaùn cuõng nhö trong caâu, gaén boù vôùi nhau, ñeàu quan troïng nhö nhau. Ngöõ phaùp duy lí coù aûnh höôûng lôùn ôû chaâu AÂu nhöõng theá kæ tieáp theo. Vaø ôû caû Vieät Nam qua ngöõ phaùp tieáng Phaùp... Ñeán theá kæ XX naøy, caùc tröôøng phaùi caáu truùc trong ngoân ngöõ hoïc môùi baùc boû nhöõng luaän ñieåm noùi treân. Theo chuû nghóa caáu truùc thì: - Ngoân ngöõ khoâng phaûi laø bieåu hieän cuûa tö duy; noù coù söï toàn taïi ñoäc laäp cuûa noù. - Moãi ngoân ngöõ laø moät heä thoáng rieâng veà moïi maët. Cho neân, khoâng phaûi trong baát kì ngoân ngöõ naøo, caáu truùc caâu cuõng phaûi bao goàm hai thaønh phaàn chuû ngöõ vaø vò ngöõ. Ngöôøi Phaùp phaûi noùi “Il pleut” môùi laø caâu (duøng ñaïi töø voâ nhaân xöng “il” laøm chuû ngöõ), ngöôøi Vieät Nam noùi “möa” (chæ moãi moät töø) thì cuõng laø caâu. Theá nhöng hieän nay, saùch ngöõ phaùp tieáng Vieät vaãn duøng kieán giaûi caâu coù hai thaønh phaàn chuû choát laø chuû ngöõ vaø vò ngöõ, vaø coi nhöõng caâu chæ coù moät thaønh phaàn laø caâu ñaëc bieät. Vaäy, phaûi chaêng laø ñaõ duøng moät kieán giaûi “loãi thôøi”, maø ñoái vôùi tieáng Vieät laø “göôïng eùp” ? Nhöõng caùch ñaùnh giaù nhö theá, thieát töôûng laø chöa thaáu ñaùo Trong ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi, ngoaøi caùc tröôøng phaùi caáu truùc, coøn coù tröôøng phaùi taïo sinh. Tröôøng phaùi naøy trôû laïi vôùi nhöõng luaän ñieåm cuûa “Ngöõ phaùp chung”. Noù muoán giaûi thích quan heä giöõa ngoân ngöõ vôùi tö duy, vaø noù thöøa nhaän nhöõng phoå quaùt trong caùc ngoân ngöõ. Ñoåi môùi quan troïng laø ôû phöông phaùp. Neáu chuû nghóa caáu truùc chuû tröông quy naïp thì chuû nghóa taïo sinh, ngöôïc laïi, chuû tröông dieãn dòch. Theo “Ngöõ phaùp taïo sinh”, caáu truùc caâu coù chuû ngöõ vaø vò ngöõ laø moät phoå quaùt; noù toàn taïi trong chieàu saâu cuûa tö duy (*) In trong “Ngoân ngöõ vaø ñôøi soáng xaõ hoäi – vaên hoùa” cuûa Hoaøng Tueä (1996), Nxb Giaùo duïc, tr 201 –211. (1) Theo truyeàn thoáng cuûa Phaùp thì “phaân tích ngöõ phaùp” (analyse grammaticale) laø xaùc ñònh caùc thaønh phaàn cuûa caâu ñôn; “phaân tích loâgic” (analyse logique) laø xaùc ñònh caùc “meänh ñeà” cuûa caâu gheùp. Söï phaân bieät naøy, tuy veà teân goïi thì thaønh vaán ñeà, nhöng vaãn coù lí do, vaø coøn ñöôïc chaáp nhaän ôû tröôøng hoïc cuûa nhieàu nöôùc. (2) Töùc laø “Grammaire geùneùrale et raisonneùe” cuûa Lancelot vaø Arnault vieát naêm 1660. Coøn goïi laø Ngöõ phaùp Port- Royal theo nôi ôû vaø laøm vieäc cuûa caùc hoïc giaû taùn thaønh trieát hoïc duy lí cuûa Descartes.
Neân thaáy raèng trong khoa hoïc ngoân ngöõ, cho tôùi nay, moái quan heä giöõa ngoân ngöõ vôùi tö duy, söï toàn taïi cuûa nhöõng caùi rieâng ñaëc thuø cuûa moãi ngoân ngöõ vaø ñoàng thôøi nhöõng caùi chung phoå quaùt trong ngoân ngöõ loaøi ngöôøi, söï caàn thieát phaûi töø thöïc tieãn maø quy naïp thaønh ngöõ phaùp hay phaûi töø lí thuyeát maø dieãn dòch ra ngöõ phaùp... ñeàu ñang coøn laø nhöõng vaán ñeà lôùn, vôùi taát caû tính chaát nghieâm chænh veà phöông phaùp luaän. Cho neân, kieán giaûi truyeàn thoáng coi chuû ngöõ vaø vò ngöõ laø hai thaønh phaàn chuû choát trong caâu chaúng phaûi ñaõ “loãi thôøi”. Nhaø sö phaïm vaãn coù theå, vaãn neân chaáp nhaän noù. Nhö theá coù “göôïng eùp” ñoái vôùi tieáng Vieät hay khoâng thì laïi tuøy ôû söï vaän duïng noù vaøo thöïc tieãn. Caùi phoå quaùt khoâng phaûi laø caùi toàn taïi hoaøn toaøn ñoàng ñeàu nhö nhau trong caùc ngoân ngöõ... 2. CHUÛ NGÖÕ, VÒ NGÖÕ VAØ BOÅ NGÖÕ. Trong “Ngöõ phaùp chung”, chöa noùi gì ñeán thaønh phaàn naøo khaùc, ngoaøi chuû ngöõ vaø vò ngöõ. Cho neân, trong moät caâu tieáng Vieät nhö: “Caùc baïn toâi ñaõ mua ñöôïc nhieàu saùch cuõ vôùi giaù reû” thì chuû ngöõ laø “caùc baïn toâi”, vò ngöõ laø phaàn coøn laïi. Veà sau, ngöôøi ta môùi phaân bieät moät thaønh phaàn khaùc nöõa. Thaønh phaàn naøy ñöôïc goïi chung laø “compleùment”. Nghóa cuûa teân goïi laø “thaønh phaàn boå tuùc”. Ñaây laø thaønh phaàn coù chöùc naêng boå tuùc cho nhöõng töø khaùc nhau trong caâu, nhöõng töø maø nhaèm yeâu caàu thoâng baùo, caàn laøm roõ nghóa hôn. Nhö trong thí duï treân “baïn” laø baïn cuûa ai, baïn theá naøo; “mua” thì mua gì, ñaéc reû ra sao, ôû ñaâu... Söï phaân bieät naøy ñaõ ñöôïc ñöa vaøo ngöõ phaùp tieáng Vieät, baèng nhöõng teân goïi töông öùng vôùi teân goïi caùc loaïi “compleùment”; “ñònh ngöõ” töông öùng vôùi “Compleùment deùterminatif” (boå tuùc cho danh töø vaø noùi roõ tính chaát cuûa söï vaät, nhö: baïn toâi, saùch cuõ...); “taân ngöõ” töông öùng vôùi “compleùment d’objet” (boå tuùc cho ñoäng töø vaø noùi roõ ñoái töôïng cuûa hoaït ñoäng, nhö: mua saùch ); “traïng ngöõ” töông öùng vôùi “comple1ment circonstenciel” (boå tuùc cho ñoäng töø vaø noùi roõ “traïng thaùi”, töùc nôi choán, thôøi gian, muïc ñích, phöông tieän, caùch thöùc... cuûa hoaït ñoäng, nhö : mua vôùi giaù reû ). Coù nhöõng nhaø nghieân cöùu vaø nhaø sö phaïm nhaát thieát muoán ñieàu chænh nhöõng teân goïi aáy. Thieát nghó coù theå goïi chung thaønh phaàn aáy laø boå ngöõ. Maø neáu giöõ laïi ba teân goïi khaùc nhau nhö treân cuõng chaúng sao ! Quan troïng hôn, ñaëc bieät ôû tröôøng hoïc, laø xeùt xem söï phaân bieät thaønh phaàn aáy coù lôïi gì khoâng. Roõ raøng laø coù lôïi, moät caùi lôïi khoâng nhoû, ôû choã noù giuùp vaøo söï nhaän thöùc caùc quan heä khaùc nhau trong caùi chuoãi lieân tuïc nhöõng töø, nhöõng thaønh phaàn tieáp noái nhau trong caâu. Quaû nhieân, trong nhöõng ngoân ngöõ nhö tieáng Phaùp, qua nhöõng hình thöùc ngöõ phaùp vaø nhöõng giôùi töø, lieân töø, caùc thaønh phaàn vôùi caùc quan heä ñöôïc nhaän thöùc roõ hôn; coøn trong tieáng Vieät, do phöông thöùc ngöõ phaùp laø chuû yeáu traät töï, neân thaønh phaàn vaø quan heä deõ bò laãn loän. Nhöng chính vì theá maø caâu vaên xuoâi tieáng Vieät, laïi caøng phaûi traùnh laãn loän. Tröôùc tieân baèng moät traät töï saép ñaët caùc töø, caùc thaønh phaàn, sao cho khoâng gaây laãn loän vaø choïn moät traät töï toát nhaát trong caùc traät töï coù theå chaáp nhaän ñöôïc. Vaø baèng caùch duøng nhöõng qun heä töø khi caàn. Trong tieáng Vieät, nhöõng töø coâng cuï naøy, tuy coù khaùc vôùi caùc giôùi töø, lieân töø cuûa nhöõng ngoân ngöõ nhö tieáng Phaùp, vaãn coù vai troø chæ ra caùc quan heä ngöõ phaùp. ÔÛ tröôøng hoïc, nhaø sö phaïm neân giaûi thích cho hoïc sinh thaáy raèng caâu khoâng phaûi laø moät hoãn theå, maø laø moät toå chöùc, moät caáu truùc; nhö theá coù nghóa laø caùc thaønh phaàn ñaûm nhieäm nhöõng chöùc naêng khaùc nhau, vaø caùc quan heä khoâng theå laïi laø gioáng nhau. Vôùi quan nieäm aáy, caùc tröôøng phaùi caáu truùc nhaän thaáy ôû söï phaân bieät chöùc naêng “boå ngöõ” moät nhöôïc ñieåm lôùn. Nhöôïc ñieåm laø ñaõ haàu nhö coi chöùc naêng chuû ngöõ, vò ngöõ laø cuøng loaïi vôùi chöùc naêng “boå ngöõ”. Maø söï thaät, chuû ngöõ cuõng nhö vò ngöõ laø nhöõng thaønh phaàn, nhöõng chöùc naêng khaùc loaïi, khaùc taàng baäc, vôùi chöùc naêng “boå ngöõ”.
Theo tröôøng phaùi phaân boá (3), caâu thí duï treân laø moät kieåu trong caùc kieåu caâu. Ñoù laø kieåu coù ñuû chuû ngöõ vaø vò ngöõ. Noù coù theå ñöôïc phaân tích thaønh hai “thaønh phaàn tröïc tieáp” (goïi taét laø caùc IC, theo thuaät ngöõ tieáng Anh laø “immediate constituents”); caùc IC naøy laïi ñöôïc phaân tích thaønh nhöõng IC nhoû hôn. Laøm vaäy thì phaùt hieän caùc yeáu toá ñöôïc phaân boá nhö theá naøo trong moãi IC vaø caùc IC khaùc nhau nhö theá naøo veà maët taàng baäc, veà chöùc naêng. Sô ñoà hình caây veõ theo tröôøng phaùi phaân boá cho thaáy caáu truùc cuûa caâu thí duï ñoù nhö sau: Hình Theo söï phaân tích naøy, “boå ngöõ” chæ laø yeáu toá phuï trong moät IC; noù cuõng coù theå laø phuï cuûa moät yeáu toá phuï... Noùi caùch khaùc, “boå ngöõ” khoâng phaûi laø thaønh phaàn tröïc tieáp taïo ra caâu. Tröôøng phaùi chöùc naêng laïi phaân tích caâu moät caùch khaùc. Thaønh phaàn chuû choát cuûa caâu laø vò ngöõ. Ngoaøi vò ngöõ coøn coù caùc boå ngöõ maø chöùc naêng laø boå tuùc cho vò ngöõ. Chuû ngöõ cuõng chæ laø moät loaïi boå ngöõ. Sô ñoà hình caây cuûa caâu thí duï treân laø nhö sau: HÌNH Ñoù laø sô ñoà veõ theo Tesnieøre(4). OÂng ví caâu vôùi moät “tieåu phaåm kòch” maø hoaït ñoäng chính ñöôïc bieåu hieän ôû vò ngöõ (thöôøng laø ñoäng töø). Caùc yeáu toá phuï cuûa hoaït ñoäng kòch laø caùc boå ngöõ. Coù hai loaïi boå ngöõ: - Loaïi bieåu hieän caùc taùc toá (actants): vai chuû ñoäng, vai ñoái töôïng, vai tieáp nhaän keát quaû cuûa hoaït ñoäng; ñoái ña laø ba. - Loaïi bieåu hieän caùc ñieàu kieän (circonstants): nôi choán, thôøi gian, muïc ñích, phöông tieän..., soá löôïng khoâng haïn cheá. Theo Martinet (5), thì chuû ngöõ thuoäc loaïi boå ngöõ taùc toá (bieåu hieän vai chuû ñoäng), nhöng noù ñaûm nhieäm chöùc naêng quan troïng hôn caû trong caùc boå ngöõ. Noù cuøng vôùi vò ngöõ laøm thaønh (3) Tröôøng phaùi phaân boá laø tröôøng phaùi caáu truùc hình thaønh ôû Mó, do Bloomfield môû ñöôøng vôùi taùc phaåm “Language” (1933). (4 5) - Tesnieøre vaø Martinet ñeàu thuoäc tröôøng phaùi chöùc naêng laø moät trong caùc tröôøng phaùi caáu truùc hình thaønh ôû chaâu AÂu.
moät “phaùt ngoân toái thieåu” hay “haït nhaân” cuûa phaùt ngoân. Kieán giaûi naøy cuûa Martinetcoù theå dung hoøa ñöôïc vôùi kieán giaûi truyeàn thoáng, vôùi caû kieán giaûi phaân boá... Maáy chuïc naêm qua, noùi chung, caùc nhaø sö phaïm ñaõ ít nhieàu coù tieáp nhaän nhöõng kieán giaûi töông ñoái môùi noùi treân veà caâu. Coù thôøi kì nhöõng “baøi taäp caáu truùc”, trong ñoù coù sô ñoà hình caây, raát ñöôïc hoan ngheânh. Nhöng ñeå traùnh laïm duïng nhöng ñaõ thaáy coù, neân ñaùnh giaù ñuùng taùc duïng cuûa loaïi baøi taäp aáy. Thieát töôûng taùc duïng aáy laø giuùp cho hoïc sinh coù ñöôïc moät nhaän thöùc khaùi quaùt veà caâu, veà tính chaát toå chöùc, tính chaát caáu truùc cuûa noù, nhö ñaõ noùi treân. Taát nhieân, quaù trình nhaän thöùc aáy dieãn ra töøng böôùc. Phaûi chaêng coù theå baét ñaàu baèng söï giôùi thieäu caáu truùc cuûa caâu bình thöôøng vôùi caùc thaønh phaàn chuû ngöõ + vò ngöõ (+ boå ngöõ), theo kieán giaûi truyeàn thoáng. Nhöng cuoái cuøng neân cho hoïc sinh nhaän thöùc ñuùng cöông vò caáu truùc cuûa chuû ngöõ, vò ngöõ vaø caùc “boå ngöõ” theo kieán giaûi phaân boá vaø kieán giaûi chöùc naêng. 3. SÖÏ PHAÂN ÑOAÏN THÖÏC TAÏI. Veà caâu, laïi coù moät caùch nhìn khaùc, vôùi phöông phaùp phaân tích khaùc goïi laø “phaân ñoaïn thöïc taïi”. Ñaây laø caùch nhìn voán cuûa caùc nhaø ngöõ phaùp chöùc naêng ôû Tieäp Khaéc, nhö Mathesius, thuoäc nhoùm Praha(6). Noù döïa treân khaùi nieäm “thöïc taïi hoùa” (actualisation). Noùi chung, thöïc taïi hoùa moät ñôn vò ngoân ngöõ laø ñöa noù töø heä thoáng vaøo lôøi noùi, vaøo moät caâu, moät phaùt ngoân, moät ngoân baûn nhaát ñònh trong ñieàu kieän thôøi gian, khoâng gian nhaát ñònh, vaø trong quan heä nhaát ñònh giöõa ngöôøi noùi vôùi ngöôøi nghe. Coù nhöõng phöông thöùc vaø phöông tieän thöïc taïi hoùa khaùc nhau. Baïn ñaõ ñöôïc thöïc taïi hoùa trong “caùc baïn cuûa toâi”, moät söï thöïc taïi hoùa veà löôïng, veà tính chaát, cuûa moät söï vaät; ñeán ñaõ ñöôïc thöïc taïi hoùa trong “ñaõ ñeán roài”, moät söï thöïc taïi hoùa veà tình thaùi cuûa moät hoaït ñoäng. Vôùi chöùc naêng thoâng baùo, caâu laø moät söï thöïc taïi hoùa cuûa nhöõng ñôn vò ngoân ngöõ ñöôïc duøng vaøo caâu trong moät hoaøn caûnh giao tieáp cuï theå. Cho neân noùi “Möa !” laø ñaõ thaønh moät phaùt ngoân, moät caâu. Ñaây laø caâu moät thaønh phaàn. Nhöng, coù nhöõng caâu hai thaønh phaàn, nhö: “Caùc baïn cuûa toâi ñaõ ñeán roài”. Loaïi caâu naøy goàm coù “chuû ñeà” (theøme) laø caùi ñeà taøi cuûa phaùt ngoân, vaø “vò ñieàu” (rheøme) laø ñieàu noùi veà chuû ñeà(7). Phaûi caên cöù vaøo hoaøn caûnh giao tieáp môùi xaùc ñònh ñöôïc nhöõng thaønh phaàn aáy. Theo “phaân tích ngöõ phaùp”, caâu ví duï treân bao goàm chuû ngöõ, vò ngöõ, vaø ôû hoaøn caûnh naøo, keát quaû phaân tích cuõng nhö nhau. Nhöng theo “phaân ñoaïn thöïc taïi”, thì tuøy hoaøn caûnh, maø söï boá trí caùc thaønh phaàn chuû ñeà vaø vò ñieàu coù theå khaùc nhau. Thöïc ra, töø Mathesius tôùi nay, phöông phaùp “phaân ñoaïn thöïc taïi” ñaõ coù nhöõng thay ñoåi. Sau ñaây laø toùm taét moät soá ñieåm ñaùng chuù yù, qua thí duï. Coù theå nghó tôùi moät ngoân baûn(8)ñoái thoaïi nhö sau: A : Ai ñeán roài ? B: Caùc baïn cuûa toâi ñaõ ñeán roài. ÔÛ caâu traû lôøi cuûa B, “Caùc baïn cuûa toâi” laø chuû ngöõ, cuõng laø chuû ñeà; “ñaõ ñeán roài” laø vò ngöõ, cuõng laø vò ñieàu. Neáu ngoân baûn laø: A : Baây giôø maø chöa ai ñeán caû. B : Ñaõ ñeán roài caùc baïn cuûa toâi. (6) Nhoùm Praha laø taäp hôïp cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc thuoäc tröôøng phaùi chöùc naêng, bao goàm nhöõng ngöôøi Nga nhö: Troubeizkoy, Jakobson…, nhöõng ngöôøi Phaùp nhö Martinet, Tesnieøre…, nhöõng ngöôøi Tieäp Khaéc nhö Mashesius, Havranek… vaøo nhöõng naêm 30-40. (7) “Chuû ñeà” coøn ñöôïc coi laø “topique” (Phaùp) hoaëc “topic” (Anh) ; “vò ñieàu” laø “commentaire” hoaëc “comment”. (8) “Ngoân baûn”, töông öùng vôùi “discours” laø thuaät ngöõ ñeà nghò duøng ñeå chæ ñôn vò phaùt ngoân baèng caâu hay lôùn hôn caâu; “ngoân baûn” ñöôïc khaûo saùt trong quan heä vôùi ngöôøi noùi, ngöôøi nghe, vôùi tình huoáng cuï theå.
thì ôû caâu traû lôøi cuûa B, chuû ñeà laø “ñaõ ñeán roài”; vò ñieàu laø “caùc baïn cuûa toâi”. Trong tröôøng hôïp naøy, môùi thaáy söï khaùc nhau giöõa “phaân tích ngöõ phaùp” vôùi “phaân ñoaïn thöïc taïi”. Caâu traû lôøi cuûa B bao haøm söï caûi chính, söï phuû ñònh ñoái vôùi caâu nhaän xeùt cuûa A. Chuû ñeà ôû caâu B chính laø ñeà taøi cuûa ngoân baûn. Söï khaùc nhau giöõa “phaân tích ngöõ phaùp” vôùi “phaân ñoaïn thöïc taïi” laïi caøng roõ ôû tröôøng hôïp sau: A : Toâi muoán gaëp Lan baây giôø. B : Baây giôø Lan ñang nguû. Neáu “phaân tích ngöõ phaùp” thì ôû caâu cuûa A cuõng nhö ôû caâu cuûa B, “baây giôø” laø boå ngöõ, hay yeáu toá phuï, boå tuùc cho ñoäng töø “gaëp”, theo caùc kieán giaûi truyeàn thoáng hay phaân boá, hay chöùc naêng. Söï khaùc nhau, cuõng theo nhöõng kieán giaûi aáy, laø ôû choã: trong caâu cuûa B, “baây giôø” ñöôïc chuyeån vò trí leân ñaàu caâu. Nhöng neáu “phaân ñoaïn thöïc taïi” thì ôû caâu cuûa B, chuû ñeà laø “baây giôø”, vaø vò ñieàu laø “Lan ñang nguû”. Trong ngoân baûn naøy, caâu cuûa A laø moät yeâu caàu coù lieân quan ñeán thôøi gian “baây giôø”; nhöng ôû caâu naøy, vò trí cuûa “baây giôø” coù theå khaùc nhau : “Toâi muoán gaëp Lan baây giôø”; “Toâi muoán baây giôø gaëp Lan”; “Baây giôø toâi muoán gaëp Lan”; caâu cuûa B laø moät töø choái lieân quan tröïc tieáp ñeán “baây giôø”, vaø ôû caâu naøy, vò trí cuûa “baây giôø”, cuûa chuû ñeà, bieåu hieän ñeà taøi cuûa ngoân baûn, laø ôû ñaàu caâu vaø chæ coù theå ôû ñaàu caâu. Laïi coøn coù theå duøng phöông tieän khaùc ñeå laøm noåi baät chuû ñeà, nhö: Baây giôø thì Lan ñang nguû. Chính baây giôø Lan ñang nguû. Tröôøng phaùi taïo sinh(9)cuõng ñaõ quan taâm ñeán hieän töôïng caâu coù “chuû ñeà” nhö vöøa noùi ñeán ôû treân. Theo tröôøng phaùi naøy, ñoù laø moät caûi bieán, “caûi bieán cöôøng ñieäu hoùa” (emphase). Noù ñöôïc giaûi thích nhö sau (treân ñaïi theå) : - “Cöôøng ñieäu” laø yeáu toá maø, tuøy hoaøn caûnh, coù theå ñöôïc theâm vaøo tình thaùi chung (tuyeân boá hoaëc khaúng ñònh, nghi vaán; meänh leänh) cuûa caâu. “Söï cöôøng ñieäu hoùa” ñöôïc theå hieän ôû moät yeáu toá hay thaønh phaàn nhaát ñònh thuoäc “caáu truùc saâu” cuûa caâu. Thí duï: Saùch aáy, toâi ñoïc roài.. (“Saùch aáy” voán laø yeáu toá phuï hay boå ngöõ, ñaõ trôû thaønh chuû ñeà trong caâu khaúng ñònh naøy). Tieàn, coù coøn ñoàng naøo khoâng ? (“Tieàn”voán laø yeáu toá phuï hay boå ngöõ ñaõ trôû thaønh chuû ñeà trong caâu hoûi naøy). Coâ thì veà ñi ! (“Coâ”voán laø chuû ngöõ ñaõ thaønh chuû ñeà trong caâu meänh leänh naøy). Nhö vaäy “cöôøng ñieäu hoùa” cuõng töùc laø “chuû ñeà hoùa” (topicalisation) ôû “caáu truùc beà maët” cuûa caâu. Coù theå coù hai, ba yeáu toá hay thaønh phaàn ñöôïc chuû ñeà hoùa. Thí duï: Gioûi, noù maø gioûi ? (“Gioûi”vaø “noù” ñeàu laø chuû ñeà). Baây giôø thì Lan, coâ aáy ñang nguû. (“Baây giôø”, “Lan”, “coâ aáy” ñeàu laø chuû ñeà). “Söï cöôøng ñieäu hoùa” coøn ñöôïc theå hieän baèng moät troïng aâm cöôøng ñieäu ôû yeáu toá hay thaønh phaàn chuû ñeà hoùa... (9) Tröôøng phaùi taïo sinh hình thaønh ôû Mó, do Chomsky môû ñöôøng baèng lí thuyeát veà “ngöõ phaùp taïo sinh” hoaëc “ngöõ phaùp caûi bieán”.
Kieán giaûi “phaân ñoaïn thöïc taïi” vaø kieán giaûi caûi bieán cuûa ngöõ phaùp taïo sinh, noùi chung, coøn ít ñöôïc giôùi thieäu ôû tröôøng hoïc. Nhöng thieát töôûng coù theå vaø/neân laøm cho hoïc sinh tieáp caän vôùi nhöõng kieán giaûi naøy. Bôûi leõ: - Kieán giaûi truyeàn thoáng vaø caùc kieán giaûi phaân boá hay chöùc naêng coù tính chaát phaân tích, vaø phi ngoân baûn. - Kieán giaûi “phaân ñoaïn thöïc taïi” vaø kieán giaûi caûi bieán coù tính chaát taâm lí vaø hieäu duïng; caàn ñöôïc ñaët vaøo moät ngoân ngöõ baûn nhaát ñònh, vaøo moät yù ñoà nhaát ñònh cuûa ngöôøi noùi trong thoâng baùo, trong taùc ñoäng muoán coù ñoái vôùi ngöôøi nghe. Kieán giaûi phaân tích coù taùc duïng quan troïng laø taïo neân ôû hoïc sinh nhaän thöùc veà heä thoáng. Kieán giaûi taâm lí vaø hieäu duïng(10) cuõng coù taùc duïng khoâng keùm quan troïng: ñoù laø taùc duïng taïo neân ôû hoïc sinh nhaän thöùc veà moái quan heä giöõa heä thoáng vaø ngoân baûn, töùc cuõng laø taùc duïng reøn luyeän cho hoïc sinh naêng löïc thöïc tieãn trong hoaït ñoäng ngoân ngöõ, bao goàm trong ñoù naêng löïc phaân tích vaø phaùn ñoaùn caùc ngoân baûn vaên hoïc. Kieán giaûi phaân tích laøm cho hoïc sinh nhaän thöùc ñöôïc tính chaát ñôn vò ngoân ngöõ cuûa caâu. Kieán giaûi taâm lí vaø hieäu duïng laïi laøm cho hoïc sinh nhaän thöùc ñöôïc, maët khaùc, tính chaát raát sinh ñoäng cuûa caâu trong thöïc tieãn caù nhaân, thöïc tieãn nhöõng “haønh vi cuûa yù chí vaø trí tueä”, nhö Saussure(11) ñaõ noùi. Söï ña daïng cuûa caùc kieán giaûi veà ngöõ phaùp, veà ngoân ngöõ, laø moät thöïc teá trong ngoân ngöõ hoïc. Ñoù laø ñieàu taát yeáu (vaø tích cöïc, noùi chung !) trong söï phaùt trieån cuûa moät khoa hoïc cô baûn. Baûo “caùc nhaø nghieân cöùu haõy ñöøng tranh caõi nöõa !” laø thaùi ñoä roõ raøng khoâng hôïp lí. Khoâng theå naøo khaùc, nhaø sö phaïm phaûi chuû ñoäng choïn laáy kieán giaûi thích hôïp. Nhaø sö phaïm aáy tröôùc tieân laø taùc giaû saùch giaùo khoa, ngöôøi ñaïo dieãn cho söï thaønh coâng cuûa ngöôøi daïy... (10) “Hieäu duïng hoïc” (Pragmatique) laø moät höôùng nghieân cöùu, moät boä moân trong ngoân ngöõ hoïc hieän ñaïi. (11) Saussure vôùi cuoán”Cours de linguistique geùneùrale” (1916), ñöôïc coi laø ngöôøi môû ñöôøng cho chuû nghóa caáu truùc.
CAÙC KIEÅU LOAÏI CAÁU TRUÙC CHUÛ VÒ TRONG TIEÁNG VIEÄT (*) LEÂ XUAÂN THAÏI Ñoái vôùi nhieàu nhaø ngoân ngöõ hoïc quen theo quan ñieåm phaân tích, quaù trình nghieân cöùu cuûa hoï chæ döøng laïi ôû choã mieâu taû nhöõng loaïi töø vaø nhöõng loaïi nhoùm töø coù theå ñaûm nhieäm chöùc naêng chuû ngöõ vaø vò ngöõ. Vì vaäy, vaán ñeà caùc kieåu loaïi caáu truùc chuû vò khoâng ñöôïc ñaët ra. Ñoù laø nhöôïc ñieåm trong caùc coâng trình cuûa Traàn Troïng Kim, Nguyeãn Laân, Tröông Vaên Chình vaø Nguyeãn Hieán Leâ, v.v... Nhöng neáu khoâng nghieân cöùu vaán ñeà naøy thì khoâng theå thaáy ñöôïc söï vaät ôû daïng chænh theå cuûa noù, khoâng bieát ñöôïc caùc qui luaät chi phoái söï caáu taïo caùc chænh theå caáu truùc vaø do ñoù khoâng giuùp ích ñöôïc nhieàu cho thöïc tieãn söû duïng. Quaù trình phaân tích, theo chuùng toâi laø khoâng theå thieáu ñöôïc trong nghieân cöùu khoa hoïc, nhöng sau quaù trình phaân tích, caàn phaûi tieán haønh moät quaù trình toång hôïp bôûi vì coù nhieàu qui luaät chæ theå hieän ra trong quaù trình toång hôïp maø khoâng theå hieän ra trong quaù trình phaân tích. Tröôùc ñaây, moät soá nhaø ngoân ngöõ hoïc cuõng ñaõ coù yù kieán veà vaán ñeà naøy. Ñaùng chuù yù laø yù kieán cuûa Hoaøng Tueä, Nguyeãn Kim Thaûn, taäp theå taùc giaû I. X. Bö – xtô – roáp, Nguyeãn Taøi Caån vaø N. V. Xtan – keâ – vích, v.v... (1) maø ôû ñaây chuùng toâi khoâng coù ñieàu kieän phaân tích veà giaù trò cuûa moãi yù kieán cuõng nhö nhöõng ñieàu chöa ñöôïc hôïp lyù trong caùc yù kieán ñoù. Tröôùc heát, chuùng toâi muoán xaùc ñònh quan ñieåm, phöông phaùp vaø nguyeân taéc giaûi quyeát vaán ñeà naøy. Vaán ñeà chuùng ta ñang baøn khoâng phaûi laø vaán ñeà phaân loaïi caùc kieåu caâu tieáng Vieät noùi chung. Vaán ñeà caùc kieåu caâu tieáng Vieät roäng hôn vaán ñeà naøy vaø cuõng phöùc taïp hôn. Tuy nhieân, giaûi quyeát toát vaán ñeà naøy cuõng goùp phaàn giaûi quyeát toát vaán ñeà caùc kieåu caâu tieáng Vieät. Söï phaân loaïi maø chuùng toâi nhaèm tôùi laø sö phaân loaïi veà caáu truùc chöù khoâng phaûi laø moät söï phaân loaïi naøo khaùc. Khoâng khaúng ñònh ñieàu naøy thì deã bò maát phöông höôùng bôûi vì caâu laø moät hieän töôïng nhieàu maët vaø ngöôøi ta hoaøn toaøn coù theå ñöùng veà nhieàu maët khaùc nhau ñeå phaân loaïi. Quan ñieåm cuûa chuùng toâi löïa choïn ôû ñaây laø quan ñieåm toång hôïp nghóa laø khi phaân loaïi kieåu loaïi coù tính ñeán moïi yeáu toá cô baûn tham gia taïo thaønh caáu truùc. Moãi kieåu caáu truùc laø toång hoøa caùc yeáu toá taïo thaønh trong ñoù coù nhöõng yeáu toá ñoàng nhaát vôùi caùc kieåu khaùc vaø nhöõng yeáu toá khu bieät (khaùc vôùi caùc kieåu khaùc). Veà quan ñieåm naøy, chuùng toâi nghó raèng Vieän só V. V. Vinogradov ñaõ hoaøn toaøn ñuùng, khi oâng vieát : “Caùc qui taéc söû duïng töø trong chöùc naêng cuûa caâu vaø caùc qui taéc toå hôïp töø vaø töø toå trong caâu – laø haït nhaân cuù phaùp moät ngoân ngöõ. Treân cô sôû caùc qui taéc naøy, xaùc laäp caùc loaïi hay caùc kieåu caâu khaùc nhau, voán coù cuûa moät ngoân ngöõ” (2). (Chuùng toâi nhaán maïnh L. X. T). Vaäy, trong caáu truùc chuû vò cuûa tieáng Vieät, nhöõng yeáu toá naøo laø nhöõng yeáu toá cô baûn tham gia vaøo caáu truùc, hay noùi moät caùch khaùc, nhöõng loaïi qui taéc naøo laø qui taéc cô baûn caàn phaûi tính ñeán. Theo chuùng toâi, coù maáy loaïi qui taéc sau ñaây ; 1. Qui taéc veà töø loaïi cuûa caùc töø laøm thaønh toá vaø qui taéc veà caáu truùc cuûa caùc thaønh toá (chuû ngöõ vaø vò ngöõ). 2. Qui taéc veà traät töï bieåu thò moái quan heä chuû vò. 3. Qui taéc veà ngöõ ñieäu bieåu thò moái quan heä chuû vò. (*) In trong taïp chí “Ngoân ngöõ”, soá 2 naêm 1978, tr. 23 – 30. (1) Xem : Hoaøng Tueä, Giaùo trình veà Vieät ngöõ, Haø Noäi, 1962, tr. 294. Nguyeãn Kim Thaûn, Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät, taäp II, Haø Noäi, 1964, tr. 187 ; Moät soá vaán ñeà veà vieäc bieân soaïn moät quyeån ngöõ phaùp phoå thoâng, “Ngoân ngöõ”, 1969, soá 1, tr. 50. I. X. Bö –xtô – roáp, Nguyeãn Taøi Caån, N. V. Xtan – keâ – vích, Ngöõ phaùp tieáng Vieät (baèng tieáng Nga), Leâ-nin-grat, tr. 191 – 198. (2) V. V. Vinogradov, Nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Nga (baèng tieáng Nga). Trích töø Taùc phaåm choïn loïc, M. 1975, tr. 254.
4. Qui taéc veà töø noái trong caáu truùc chuû vò. Trong 4 yeáu toá cô baûn treân ñaây, coù hai yeáu toá ñöôïc xem nhö laø yeáu toá baát bieán (haèng toá) : yeáu toá veà traät töï vaø yeáu toá veà ngöõ ñieäu. Sôû dó goïi noù laø yeáu toá baát bieán vì noù toàn taïi trong caùc kieåu loaïi caáu truùc vôùi moät giaù trò vaø bieåu hieän nhö nhau : caùc kieåu caáu truùc chuû vò ñeàu gioáng nhau veà traät töï vaø veà ngöõ ñieäu bieåu thò quan heä chuû vò. Daây laø moät neùt ñoàng nhaát cuûa caùc kieåu caáu truùc chuû vò tieáng Vieät, do ñoù, chuùng khoâng phaûi laø nhöõng tieâu chí ñeå khu bieäât caùc kieåu loaïi. (Taát nhieân, coù tröôøng hôïp chuû ngöõ ñöùng sau, vò ngöõ ñöùng tröôùc, ñaây laø hieän töôïng bieán theå cuûa caáu truùc, chuùng toâi seõ baøn sau). Coøn laïi hai yeáu toá 1 vaø 4 laø nhöõng yeáu toá bieán. Caùc yeáu toá bieán naøy laø nhöõng tieâu chí khu bieät caùc kieåu loaïi. Trong tieáng Vieät, caùc loaïi töø coù theå gaùnh vaùc chöùc naêng chuû ngöõ vaø vò ngöõ laø : danh töø, ñoäng töø, tính töø, soá töø, ñaïi töø. Tham gia vaøo chöùc naêng chuû ngöõ vaø vò ngöõ coøn coù caùc loaïi nhoùm töø : nhoùm danh, nhoùm ñoäng, nhoùm tính, nhoùm soá (vaø moät soá raát nhoû caùc nhoùm töø do ñaïi töø laøm trung taâm nhö nhöõng gì, nhöõng ai, v.v...). Ngoaøi ra coøn coù caùc loaïi caáu truùc khaùc nhö caáu truùc chuû vò, hoaëc laø caáu truùc cao hôn caáu truùc chuû vò (caáu truùc gheùp) cuõng coù theå laøm chuû ngöõ hoaëc vò ngöõ. Veà yeáu toá thöù nhaát naøy, yù kieán cuûa caùc nhaø ngoân ngöõ hoïc noùi chung laø nhaát trí. Chæ coù yeáu toá thöù tö, töùc laø qui taéc veà töø noái thì yù kieán coøn chöa nhaát trí cho neân caàn phaûi bieän luaän theâm. Caùc nhaø nghieân cöùu veà ngöõ phaùp tieáng Vieät tröôùc ñaây nhö Hoaøng Tueä, Nguyeãn Kim Thaûn, Nguyeãn Taøi Caån v.v... ñaõ laáy qui taéc veà töø noái laøm moät tieâu chí phaân loaïi caùc kieåu caáu truùc chuû vò. Tuy nhieân caùc taùc giaû naøy chæ môùi thaáy ñöôïc vai troø cuûa töø noái laø trong caáu truùc chuû vò chöù khoâng nhìn thaáy ñöôïc vai troø cuûa caùc töø noái khaùc, hôn nöõa ñaõ ñoái laäp töø noái laø vôùi caùc töø noái khaùc baèng caùch cho raèng töø noái laø chuyeân giöõ chöùc naêng bieåu thò quan heä chuû vò coøn caùc töø noái khaùc nhö ñeå, baèng, vôùi, vì, cuûa, v.v... thì chuyeân giöõ chöùc naêng bieåu thò quan heä chính phuï. Theo chuùng toâi thì moái quan heä chuû vò khoâng phaûi chæ coù vai troø cuûa töø noái laø maø coøn coù vai troø cuûa caùc töø noái khaùc. Töø noái laø khoâng phaûi laø töø noái chuyeân bieåu thò moái quan heä chuû vò maø laø töø noái bieåu thò yù nghóa ñoàng nhaát. Noù coù theå xuaát hieän trong caáu truùc chuû vò cuõng coù theå xuaát hieän trong caáu truùc chính phuï. Ñieàu naøy chuùng toâi ñaõ chöùng minh trong baøi “ Moät soá vaán ñeà veà moái quan heä chuû vò trong tieáng Vieät” (3). Ñaây laø choã khaùc nhau caên baûn giöõa chuùng toâi vôùi nhöõng ngöôøi ñi tröôùc. Coù theå ngöôøi duøng quan ñieåm ruùt goïn ñeå phaûn ñoái quan ñieåm treân ñaây cuûa chuùng toâi. Theo hoï thì : Nhaø naøy // cuûa toâi laø ruùt goïn cuûa caâu Nhaø naøy laø nhaø cuûa toâi. Caùi tuû aáy // baèng goã laø ruùt goïn cuûa caâu Caùi tuû aáy laøm baèng goã. Loãi naøy // do toâi laø ruùt goïn cuûa caâu Loãi naøy laø loãi do toâi. Cuoán saùch naøy // ñeå laøm quaø laø ruùt goïn cuûa caâu Cuoán saùch naøy laø cuoán saùch ñeå laøm quaø. Cuoäc chieán ñaáu aáy // chæ vôùi hai baøn tay traéng laø ruùt goïn cuûa caâu Cuoäc chieán ñaáu aáy laø cuoäc chieán ñaáu chæ vôùi hai baøn tay traéng. Do ñoù cuûa, baèng, do, ñeå, vôùi, v.v... luoân luoân gaén vôùi moái quan heä chính phuï. Nhöng neáu laäp luaän nhö vaäy thì ít ra cuõng coù hai ñieåm phi lyù : 1. Caùch laäp luaän ñoù khoâng thaáy ñöôïc ñaëc ñieåm cuûa tieáng Vieät (trong ñoù coù ñaëc ñieåm cuûa töø noái tieáng Vieät). 2. Laäp luaän nhö theá töùc laø khoâng thaáy roõ söï khaùc nhau teá nhò veà yù nghóa giöõa caùc kieåu caâu. Caâu Nhaø naøy cuûa toâi laø caâu khaúng ñònh yù nghóa sôû thuoäc, coøn caâu Nhaø naøy laø nhaø cuûa toâi laø caâu bieåu thò yù nghóa ñoàng nhaát. Cuõng vaäy, caâu Cuoán saùch naøy ñeå laøm quaø laø caâu khaúng ñònh muïc ñích, coøn caâu Cuoán saùch naøy laø cuoán saùch ñeå laøm quaø laø caâu bieåu thò yù nghóa ñoàng nhaát. (3) Leâ Xuaân Thaïi, Moät soá vaán ñeà veà moái quan heä chuû vò trong tieáng Vieät. “Ngoân ngöõ”, 1977, soá 4, tr. 22 – 28.
Neáu khoâng thaáy roõ söï khaùc nhau teá nhò giöõa caùc kieåu caâu, laïi duøng quan ñieåm ruùt goïn ñeå chöùng minh nhö treân thì thaäm chí nhöõng caâu maø vò ngöõ laø ñoäng töø, tính töø cuõng coù theå chöùng minh ñoù laø caâu ruùt goïn vì coù theå chuyeån thaønh hai loaïi caâu coù töø noái laø. Chaúng haïn : Ngoâi nhaø aáy raát ñeïp → Ngoâi nhaø aáy laø moät ngoâi nhaø raát ñeïp. Noù ñang aên côm → Noù laø ngöôøi ñang aên côm. Coâ giaùo Nam ñang giaûng baøi → Coâ giaùo Nam laø coâ giaùo ñang giaûng baøi. Taát nhieân chöa ai cöïc ñoan nhö vaäy, nhöng chuùng toâi neâu leân caùi haäu quaû cöïc ñoan cuûa laäp luaän coát laø ñeå baùc boû laäp luaän ñoù. Ñeå beânh vöïc cho quan ñieåm treân cuûa chuùng toâi, chuùng toâi thaáy caàn thieát phaûi giaûi quyeát theâm moät vaán ñeà nöõa : trong tröôøng hôïp vò ngöõ coù töø noái nhö cuûa, ñeå, baèng, cho, vôùi, v.v... giöõa chuû ngöõ vaø vò ngöõ, coù theå xem yeáu toá laø nhö : Nhaø naøy (laø) cuûa chuùng toâi. Cuoán saùch naøy (laø) ñeå laøm quaø. Loãi naøy (laø) do toâi. Caùi laøn aáy (laø) baèng nhöïa. thì neân xem laø moät loaïi töø gì, coù phaûi laø töø noái hay khoâng ? Neáu xem yeáu toá laø ôû ñaây laø töø noái thì chuùng toâi seõ töï maâu thuaãn. Maø thöïc teá laø ôû ñaây cuõng khoâng phaûi laø töø noái. Loaïi laø naøy khoâng bieåu thò yù nghóa ñoàng nhaát maø chæ laø moät töø tình thaùi coát ñeå taêng theâm söï khaúng ñònh, noù laø moät trôï töø, cuõng gioáng nhö laø trong caùc caâu nhö : - Do ñoù, chuùng ta seõ chieán thaéng ñeá quoác thöïc daân vì chuùng ta laø daân chuû, ñeá quoác thöïc daân laø phaûn ñoäng, chuùng ta laø chính nghóa, chuùng laø phi nghóa chuùng ta laø chính, chuùng laø taø, chuùng ta laø toát, chuùng laø xaáu (Phaïm Vaên Ñoàng). - Caùc ñoàng chí laø hay laõng phí laém, ñi baén taäp, voû ñaïn vaêng tung toùe, baûo maõi khoâng chòu nhaët ñuû veà, thænh thoaûng laïi ñeán xin. (Söï chuyeån ñoåi chöùc naêng töø töø noái laø sang trôï töø laø laø moät vaán ñeà raát thuù vò maø ôû ñaây chuùng toâi khoâng ñuû ñieàu kieän ñeå thuyeát minh). Toùm laïi, chuùng toâi vaãn tieáp thu yù kieán cuûa caùc taùc giaû ñi tröôùc, giöõ söï ñoái laäp giöõa caùc kieåu caáu truùc chuû vò treân tieâu chí qui taéc töø noái. Choã khaùc nhau giöõa chuùng toâi vaø caùc taùc giaû ñoù laø ôû choã chuùng toâi cho raèng : - Xuaát hieän trong caáu truùc chuû vò khoâng phaûi chæ coù töø noái laø maø coøn coù caùc töø noái khaùc nöõa. - Caùc töø noái ñoù khoâng phaûi laø daáu hieäu cuûa moái quan heä chuû vò maø laø coâng cuï ñeå bieåu thò moät yù nghóa quan heä nhaát ñònh. - Khoâng ñoái laäp 3 loaïi (loaïi khoâng theå coù laø, loaïi baét buoäc coù laø vaø loaïi hoaëc coù laø hoaëc khoâng coù laø ñeàu ñöôïc) maø chæ ñoái laäp hai loaïi (loaïi caáu truùc chuû vò khoâng theå coù töø noái vaø loaïi caáu truùc chuû vò coù töø noái). Moät quan ñieåm nöõa maø chuùng toâi tuaân theo khi nghieân cöùu caùc kieåu loaïi caáu truùc chuû vò laø quan ñieåm moâ hình hoùa. Thuaät ngöõ “moâ hình” hieän nay trong khoa hoïc ñöôïc duøng vôùi nhöõng quan nieäm khoâng thoáng nhaát. Trong toaùn hoïc, moâ hình laø caùi theå hieän, caùi chöùng minh, giaûi thích cuûa moät lyù thuyeát tieàn ñeà. Vaø moâ hình cuï theå hôn “caùi goác”. Nhöng trong caùc khoa hoïc khaùc, moâ hình laïi tröøu töôïng hôn caùi goác. Chaúng haïn, trong ngoân ngöõ hoïc moâ hình caáu truùc bao giôø cuõng tröøu töôïng hôn caâu cuï theå. Nhöng duø ôû giaùc ñoä naøo ñi nöõa thì moâ hình cuõng chæ gaàn ñuùng caùi goác, laø hình aûnh sô löôïc veà moät soá neùt naøo ñoù chöù khoâng phaûi laø toaøn boä caùi goác. Ñieàu naøy raát quan trong bôûi vì trong nhaän thöùc bao giôø cuõng caàn töôùc boû ñi nhöõng caùi ngaãu nhieân vaø naém laáy nhöõng thuoäc tính taát nhieân, baûn chaát cuûa söï vaät môùi laøm noåi baät ñöôïc qui luaät cuûa söï vaät. Ñöùng treân quan ñieåm moâ hình hoùa, khi nghieân cöùu caùc kieåu loaïi caáu truùc chuû vò, chuùng ta phaûi bieát “ñôn giaûn hoùa” hieän töôïng, nghóa laø phaûi bieát caùch xöû lyù caùc söï kieän sau ñaây : 1. Trong soá caùc loaïi töø coù theå laøm chuû ngöõ vaø vò ngöõ trong tieáng Vieät, chuùng ta neân khaùi quaùt laïi laøm hai loaïi chính : theå töø vaø traïng töø. Theå töø bao goàm : danh töø, soá töø vaø ñaïi danh töø (ñaïi töø coù theå thay theá cho danh töø). Traïng töø bao goàm : ñoäng töø, tính töø vaø ñaïi traïng töø (töùc laø ñaïi töø coù theå thay theá cho ñoäng töø vaø
tính töø). Sôû dó nhö vaäy laø vì caùc loaïi töø ñöôïc qui chung vaøo moät loaïi coù nhöõng ñaëc tính cuù phaùp cô baûn gioáng nhau (taát nhieân cuõng coù choã khaùc nhau nhöng khoâng phaûi laø cô baûn). Caùc nhoùm töø cuõng ñöôïc qui veà loaïi töø töông öùng vôùi loaïi töø trung taâm. Nhoùm theå (laáy theå töø laøm trung taâm) ñöôïc qui veà cuøng loaïi vôùi theå töø ; nhoùm traïng (laáy traïng töø laøm trung taâm) ñöôïc qui veà cuøng loaïi vôùi traïng töø. Sôû dó nhö vaäy laø vì moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cuûa nhoùm töø laø chöùc naêng cuù phaùp cuûa nhoùm töø truøng vôùi chöùc naêng cuù phaùp cuûa töø trung taâm. Caùi maø chuùng ta thöôøng goïi laø caâu ñôn môû roäng vaø caâu gheùp ñöôïc qui chung vaøo cuøng loaïi vôùi caáu taïo chuû vò. Toùm laïi, baèng caùch “ñôn giaûn hoùa” nhö vaäy, coøn laïi maáy yeáu toá sau ñaây tham gia xaây döïng moâ hình caùc kieåu loaïi : - Theå - Traïng - Chuû vò - Töø noái. Lieân quan ñeám vaán ñeà moâ hình hoùa laø vaán ñeà : coù neân tính ñeán caùc yeáu toá caàn yeáu cho caâu ñöôïc troïn yù hay khoâng ? Xung quanh vaán ñeà naøy ñaõ noå ra nhöõng cuoäc tranh luaän soâi noåi. ÔÛ Lieân Xoâ cuoäc tranh luaän veà vaán ñeà naøy ñaõ roä leân sau khi quyeån “Ngöõ phaùp tieáng Nga vaên hoïc” cuûa Vieän Haøn laâm Khoa hoïc Lieân Xoâ ra ñôøi naêm 1970. Trong truyeàn thoáng cuûa ngöõ phaùp hoïc Taây AÂu, ngöôøi ta thöôøng laáy tính chaát troïn yù cuûa caâu laøm moät tieâu chí quan troïng. Treân quan ñieåm ñoù, coù söï ñoái laäp giöõa kieåu caâu : Chuû ngöõ – vò ngöõ – taân ngöõ (coù ngöôøi goïi laø boå ngöõ) vaø Chuû ngöõ – vò ngöõ. Khaùc vôùi truyeàn thoáng cuûa ngöõ phaùp hoïc Taây AÂu, ngöõ phaùp hoïc Nga thöôøng coù söï phaân bieät töø toå vaø caâu, vaø do ñoù, taân ngöõ ñöôïc bao goàm trong thaønh phaàn vò ngöõ. Ñeå baûo veä cho laäp tröôøng cuûa quyeån “Ngöõ phaùp tieáng Nga vaên hoïc” naêm 1970, N. Yu. Sô-veát-ñoâ-va noùi ñaïi yù: nhöõng caâu nhö ya vxtreâti; ya ochutilxya; liniya A parallna; Puskin – Xovreâmeânik v.v... ñeàu ñoøi hoûi nhöõng yeáu toá môû roäng ñeå ñöôïc ñaày ñuû veà maët thoâng baùo. Nhöng ñoù laø yeáu toá môû roäng cuûa caùi gì? Moïi cuoán töø ñieån ñeàu chæ roõ caùc töø vxtreâtit, ochutilxya, v.v... ñeàu phaûi coù nhöõng yeáu toá môû roäng. Ñoù laø nhöõng moái lieân heä theo töø (prixlovöeâ xvyazi) xuaát phaùt töø moãi töø trong baát cöù vò trí naøo cuûa caâu. Neáu bao goàm caû caùc moái lieân heä theo töø vaøo sô ñoà caáu truùc caâu thì khoâng nhöõng phaïm phaûi sai laàm veà baûn chaát (vì caùc tieàm naêng cuù phaùp cuûa töø thuoäc veà moät caáp ñoä cuù phaùp khaùc so vôùi cô caáu cuûa caâu), maø soá löông caùc sô ñoà caáu truùc caâu cuõng taêng leân gaáp boäi. Söï mieâu taû nhö theá ñaõ laøm laãn loän vaø xuyeân taïc böùc tranh thöïc teá moái quan heä giöõa tieàm naêng cuù phaùp cuûa töø vaø caùc phöông thöùc tröøu töôïng cuûa caâu. Do ñoù : + Söï mieâu taû maát ñoái töôïng rieâng cuûa noù. + Söï mieâu taû seõ truøng laëp voâ soá caùc kieåu yeáu toá môû roäng ñöôïc xem nhö laø thaønh phaàn cô baûn cuûa baûn thaân caùc sô ñoà. + Veà nguyeân taéc khoâng theå quaùn trieät ñöôïc vì khaû naêng ngöõ trò cuûa töø laø moät lónh vöïc môû (4). Veà ñieåm naøy chuùng toâi ñoàng tình vôùi N. Yu Sô-veât-ñoâ-va. Vaø xin noùi theâm laø vieäc phaân loaïi caùc kieåu caáu truùc, cuõng nhö baát cöù moät söï phaân loaïi naøo khaùc, ñeàu coù tính chaát taàng baäc. Bôûi theá ôû böôùc thöù nhaát bao giôø cuõng neân phaân ra caùc loaïi khaùi quaùt nhaát, döïa treân nhöõng ñaëc ñieåm chung nhaát, cô baûn nhaát roài töø ñoù moãi kieåu loaïi laïi ñöôïc chia ra laøm nhieàu loaïi nhoû, döïa treân nhöõng ñaêc ñieåm khaùc rieâng bieät hôn. Cho neân, theo chuùng toâi, caùc yeáu toá caàn yeáu cho caâu troïn yù khoâng phaûi laø khoâng xeùt ñeán maø laø xeùt ñeán ôû caùc böôùc sau, sau khi caùc kieåu caáu truùc cô baûn ñaõ ñöôïc xaùc laäp. Bieän phaùp (4) Xem : N. Yu Sô-veât-ñoâ-va. Nhöõng vaán ñeà tranh luaän veà vieäc mieâu taû caùc sô ñoà caáu truùc caâu ñôn vaø heä doïc cuûa noù (baèng tieáng Nga), taïp chí V.ya, soá 4, 1973, tr. 29.
naøy khoâng maâu thuaãn gì vôùi phöông phaùp maø chuùng toâi ñaõ neâu ra bôûi vì trong vò ngöõ khoâng phaûi chæ coù moät töø maø coù theå laø moät nhoùm töø. Vaán ñeà laø ôû böôùc ñaàu chöa xeùt ñeán tröôøng hôïp vò ngöõ baét buoäc phaûi laø moät nhoùm töø (ñeå cho yù caâu troïn veïn). Moät khaùi nieäm nöõa caàn phaûi ñeà caäp ñeán khi xaây döïng moät heä doïc caùc kieåu caáu truùc laø khaùi nieäm veà bieán theå caáu truùc. Bieán theå laø caùc daïng bieåu hieän cuûa moät haèng theå. Haèng theå chính laø giaù trò cuûa caáu truùc. Trong caùc bieán theå thì coù moät bieán theå tieâu bieåu, coù tính oån ñònh, xaùc suaát xuaát hieïân töông ñoái cao. Chaúng haïn caáu truùc chuû vò coù töø noái coù hai bieán theå : 1. Chuû ngöõ + vò ngöõ coù töø noái. Ví duï : Anh Nam laø ngöôøi Haø Noäi. 2. Chuû ngöõ + vò ngöõ vaéng töø noái. Ví duï : Anh Nam ngöôøi Haø Noäi. Hoaëc : Caáu truùc chuû vò coù bieán theå tieâu bieåu veà traät töï laø : chuû ngöõ ñöùng tröôùc, vò ngöõ ñöùng sau, nhöng cuõng coù tröôøng hôïp coù bieán theå : vò ngöõ ñöùng tröôùc, chuû ngöõ ñöùng sau. Cuoái cuøng, chuùng toâi nhaän thaáy raèng trong hai qui taéc maø chuùng ta xeùt ñeán khi bieät loaïi caáu truùc thì qui taéc veà töø noái quan troïng hôn vì noù quyeát ñònh quan heä yù nghóa giöõa chuû ngöõ vaø vò ngöõ, hôn nöõa noù coøn chi phoái caû qui taéc töø loaïi trong caáu truùc, vì vaäy qui taéc naøy phaûi ñeå leân haøng ñaàu. Treân cô sôû nhöõng ñieàu ñaõ trình baøy ôû treân, chuùng toâi laäp ñöôïc moät heä thoáng caùc kieåu loaïi caáu truùc chuû vò tieáng Vieät nhö sau : Loaïi I : Chuû ngöõ + vò ngöõ coù töø noái. Moâ hình : C V n+ (C : chuû ngöõ, V : vò ngöõ, n : töø noái + : daáu hieäu coù). 1. Theå + töø noái + theå : Cha toâi laø coâng nhaân. Nhaø naøy cuûa toâi. Caùi tuû naøy baèng goã. 2. Theå + töø noái + traïng : Nguyeän voïng cuûa toâi laø ñi hoïc. Quyeån saùch naøy ñeå laøm kyû nieäm. 3. Traïng + töø noái + theå : Khoâng tieáp thu pheâ bình laø thaùi ñoä khinh mieät quaàn chuùng. 4. Traïng + töø noái + traïng : Thi ñua laø yeâu nöôùc. 5. CV + töø noái + theå : Anh khoâng ñi laø moät ñieàu hay Nöôùc nhaø ñoäc laäp laø mong öôùc cuûa chuùng toâi. 6. CV + töø noái + traïng : Noù ñi laø theo ñuoâi quaàn chuùng. 7. Theå + töø noái + CV : Ñieàu quan troïng laø anh phaûi thaät thaø. 8. Traïng + töø noái + CV : Hôïp taùc laø moïi ngöôøi chung söùc laïi maø laøm. 9. CV + töø noái + CV : Chuùng ta thi ñua laø chuùng ta yeâu nöôùc. Loaïi II : Chuû ngöõ + vò ngöõ khoâng theå coù töø noái. Moâ hình : CVn- (- : daáu hieäu bieåu thò “khoâng theå coù”). 1. Theå + Theå : Anh AÁt 30 tuoåi. Nhaø naøy maùi cong. Taây Baéc ñang muøa hoa nôû. 2. Theå + Traïng : Nhaân daân ta raát anh huøng.
Thaày giaùo ñang giaûng baøi. 3. Traïng + Traïng : Hy voïng veà queâ ñaõ trôû thaønh hieän thöïc. Toát goã hôn toát nöôùc sôn. 4. CV + Traïng : Anh khoâng ñeán khieán toâi buoàn. Chaâu AÙ thöùc tænh laøm ñeá quoác Myõ run sôï. 5. Theå + CV : Anh Nam tính raát toát. Nhö vaäy trong tieáng Vieät coøn 4 kieåu tieàm taøng sau ñaây khoâng coù trong hieän thöïc : 1. Traïng + Theå. 2. CV + Theå. 3. Traïng + CV. 4. CV + CV. Coù theå ngöôøi ta neâu leân moät caâu hoûi sau ñaây khi nhaän xeùt veà sô ñoà treân : taïi sao khoâng keå ñeán tröôøng hôïp chuû ngöõ laø moät caáu taïo coù töø noái, kieåu nhö : ÔÛ treân ñaõ chæ thò cho chuùng ta. ÔÛ ñaàu giöôøng laø moät caùi phích. Cuûa thaày khoâng coøn moät con naøo caû. Thaät ra thì hieän töôïng naøy raát khaùc hieän töôïng töø noái ôû boä phaän vò ngöõ. Töø noái ôû boä phaän vò ngöõ coù taùc duïng bieåu thò yù nghóa quan heä cuûa vò ngöõ ñoái vôùi chuû ngöõ. Noù khoâng phaûi laø coâng cuï bieåu thò moái quan heä chuû vò nhö treân chuùng toâi ñaõ noùi, nhöng noù laø “chaát xuùc taùc” khoâng theå thieáu ñöôïc cuûa moái quan heä chuû vò trong tröôøng hôïp cuï theå ñoù. Coøn töø noái trong boä phaän chuû ngöõ thì khoâng coù vai troø nhö theá, nghóa laø noù khoâng coù moät vai troø gì trong quan heä ñoái vôùi vò ngöõ. Taát nhieân, noù cuõng coù vai troø cuûa noù, laø vai troø bieåu thò yù nghóa quan heä boä phaän phuï ñöùng sau noù vôùi boä phaän chính ñöùng tröôùc noù ñaõ bò aån hoaëc ruùt goïn. Cho neân, trong nhöõng tröôøng hôïp naøy, chuû ngöõ chính laø moät nhoùm töø bò ruùt goïn hoaëc aån boä phaän chính vaø tính chaát cuûa noù laø tính chaát cuûa nhoùm töø. Do ñoù, treân quan ñieåm moâ hình nhö treân ñaõ noùi, khoâng caàn thieát phaûi lieät thaønh moät kieåu loaïi rieâng bieät. Ñieàu naøy caøng roõ reät neáu chuùng ta chuù yù ñeán nghóa chuû ngöõ. Trong caùc ví duï daãn ra, chuû ngöõ ôû caâu thöù nhaát (ôû treân) bao haøm yù nghóa nhaân vaät, ôû caâu thöù hai (ôû ñaàu giöôøng) bao haøm yù nghóa ñoà vaät, ôû caâu thöù ba bao haøm yù nghóa loaøi vaät.Thaäm chí, coù khi coù theå boû caùc töø noái ñoù ñi maø khoâng toån haïi gì ñeán yù nghóa. ÔÛ treân ñaõ chæ thò cho chuùng ta = Treân ñaõ chæ thò cho chuùng ta. ÔÛ ñaàu giöôøng laø moät caùi phích = Ñaàu giöôøng laø moät caùi phích. Treân ñaây, chuùng toâi ñaõ neâu ra moät böùc tranh khaùi quaùt veà caùc kieåu loaïi caáu truùc chuû vò tieáng Vieät. Tuy nhieân, ñaây môùi chæ laø moät böùc tranh khaùi quaùt. Veà caùc ñaëc ñieåm ngöõ phaùp vaø ngöõ nghóa cuûa moãi kieåu loaïi chuùng toâi seõ trình baøy töôøng taän ôû moät dòp khaùc(**). (**) Xem : Leâ Xuaân Thaïi (1994), Caâu chuû vò tieáng Vieät, Nxb KHXH, H., [T.H.].