Thành phần loài của họ ốc nhồi – Ampullariidae Gray, 1824 ở Việt Nam

25(4): 1-5 T¹p chÝ Sinh häc 12-2003<br /> <br /> <br /> <br /> Thµnh phÇn loµi cña hä èc nhåi - Ampullariidae Gray, 1824<br /> ë ViÖt Nam<br /> <br /> ®Æng ngäc thanh, hå thanh h¶i,<br /> D−¬ng Ngäc C−êng<br /> ViÖn Sinh th¸i vµ Tµi nguyªn sinh vËt<br /> <br /> Hä èc nhåi bao gåm c¸c loµi èc cã kÝch 2. Ghi nhËn tªn gièng Pomacea Perry, 1810<br /> th−íc lín nhÊt trong c¸c loµi èc n−íc ngät, lµ tªn gièng cã hiÖu lùc vµ ®−îc ®−a vµo Danh<br /> thuéc nhãm èc ®Æc tr−ng cña miÒn nhiÖt ®íi, s¸ch chÝnh thøc c¸c tªn gièng ®éng vËt (loµi<br /> thÝch øng víi ®iÒu kiÖn nhiÖt ®é cao vµ hµm chuÈn Pomacea maculata Perry, 1810).<br /> l−îng «xy thÊp cña c¸c thñy vùc néi ®Þa n−íc 3. Ghi nhËn tªn hä Ampullariidae lµ tªn hä<br /> ®øng ë c¸c vïng nhiÖt ®íi ch©u ¸, ch©u Phi vµ cã hiÖu lùc ®−îc ®−a vµo Danh s¸ch chÝnh thøc<br /> Nam, Trung Mü, chØ trõ «str©ylia. èc nhåi c¸c tªn hä ®éng vËt ®−îc ñy ban Danh ph¸p<br /> thuéc lo¹i l−ìng c−, cã kh¶ n¨ng thÝch øng c¶ ®éng vËt quèc tÕ thõa nhËn (víi gièng chuÈn<br /> víi lèi h« hÊp kh«ng khÝ ë c¹n nhê líp ¸o cã Ampullaria Lamarck, 1799).<br /> tÝnh chÊt nh− mét lo¹i phæi.<br /> 4. Coi lµ kh«ng hiÖu lùc (invalid) c¸c tªn<br /> Hä èc nhåi xuÊt hiÖn tõ Palaeogen, cho tíi gièng Ampullaria Lamarck, 1799 (tªn ®ång<br /> nay cã kho¶ng 8-9 gièng víi kho¶ng 100 loµi nghÜa cña Pila), Ampullarius Monfort, 1810 (tªn<br /> (Starobogatov, 1970; Cowie, 1997). Trong sè thÓ hiÖn sai cña Ampullaria), tªn hä Pilidae<br /> nµy, cã hai gièng Pila Röding, 1798 vµ Preston, 1915 (tªn ®ång nghÜa cña<br /> Pomacea Perry, 1810 hiÖn thÊy ë c¸c vïng Ampullariidae).<br /> §«ng Nam ¸ vµ Nam ¸, trong ®ã cã ViÖt Nam. VÒ thµnh phÇn loµi cña hä èc nhåi -<br /> C¸c loµi èc thuéc gièng Pila ®S cã tõ tr−íc cßn Ampullariidae ë ViÖt Nam, cho tíi nay míi chØ<br /> c¸c loµi èc thuéc gièng Pomacea míi ®−îc di cã nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu ®S c«ng bè cña<br /> nhËp vµo ViÖt Nam tõ cuèi nh÷ng n¨m 80 cña §Æng Ngäc Thanh (1980 a, 1980 b) ghi nhËn 2<br /> thÕ kû tr−íc, d−íi c¸i tªn “èc b−¬u vµng”. loµi ë vïng phÝa B¾c ViÖt Nam: Pila polita<br /> VÒ mÆt ph©n lo¹i häc, cho tíi nay hä (Deshayes, 1830) vµ Pila conica (Gray, 1828).<br /> Ampullariidae cßn Ýt ®−îc nghiªn cøu v× vËy vÒ Nh÷ng dÉn liÖu nghiªn cøu c«ng bè sau nµy chØ<br /> mÆt danh ph¸p ph©n lo¹i cßn nhiÒu vÊn ®Ò cÇn bæ sung thªm c¸c ®Þa ®iÓm ph©n bè ë vïng phÝa<br /> xem xÐt. GÇn ®©y, riªng c¸c gièng Pila vµ Nam cña hai loµi trªn. §¸ng chó ý lµ ®Çu nh÷ng<br /> n¨m 80, cã sù di nhËp cña mét sè loµi “èc b−¬u<br /> Pomacea ®S cã nh÷ng xem xÐt vµ kÕt luËn cña<br /> vµng” thuéc hä Ampullariidae vµo ViÖt Nam.<br /> ñy ban Danh ph¸p ®éng vËt quèc tÕ (1998), cô<br /> Chóng nhanh chãng ph¸t t¸n, më réng ph©n bè<br /> thÓ lµ:<br /> ra c¸c ®Þa ph−¬ng vµ trë thµnh mét n¹n dÞch cho<br /> 1. Ghi nhËn tªn gièng Pila Röding, 1798 lµ c©y lóa trong c¶ n−íc.<br /> tªn gièng cã hiÖu lùc (valid) vµ ®−îc ®−a vµo KÕt qu¶ ph©n tÝch mét sè l−îng lín mÉu vËt<br /> Danh s¸ch chÝnh thøc c¸c tªn gièng ®éng vËt, thu tõ nhiÒu ®Þa ®iÓm ë phÝa B¾c vµ phÝa Nam<br /> ®−îc ñy ban Danh ph¸p ®éng vËt quèc tÕ thõa ViÖt Nam cho thÊy thµnh phÇn loµi èc<br /> nhËn. Tªn gièng Ampullaria Lamarck, 1799 Ampullariidae ë ViÖt Nam chØ gåm 2 gièng<br /> ph¶i coi lµ tªn ®ång nghÜa míi cña tªn gièng (Pila vµ Pomacea) víi 5 loµi. D−íi ®©y lµ ®Æc<br /> Pila. ®iÓm ph©n lo¹i cña c¸c loµi.<br /> <br /> 1<br />  Khãa ®Þnh lo¹i c¸c gièng vµ loµi èc cña hä Ampullariidae ë ViÖt Nam<br /> 1(3) Vá èc cã lç rèn réng vµ s©u Pomacea<br /> 2(5) Vá èc cã lç rèn kh«ng râ hoÆc chØ ë d¹ng khe hÑp ng¾n Pila<br /> 3(4) D¸ng vá dµi, th¸p èc cao, rSnh xo¾n s©u, gãc gèc lç miÖng nh«<br /> cao (nhän) Pomacea canaliculata<br /> 4(3) D¸ng vá trßn, th¸p èc thÊp, rSnh xo¾n kh«ng s©u, gãc gèc lç<br /> miÖng th¼ng ngang (vu«ng gãc) P. bridgesi<br /> 5(6) Vá èc cì lín, h×nh c«n, mÆt vá cã ®−êng vßng n©u sÉm Pila ampullacea<br /> 6(5) Vá èc cì lín hoÆc trung b×nh, h×nh trøng hoÆc trßn, mÆt vá cã<br /> hoÆc kh«ng cã ®−êng vßng<br /> 7(8) Vá èc cì lín, h×nh trøng, mÆt vá bãng, kh«ng cã ®−êng vßng<br /> n©u sÉm, th¸p èc cao P. polita<br /> 8(7) Vá èc trung b×nh, trßn, mÆt vá kh«ng bãng, cã hoÆc kh«ng cã<br /> ®−êng vßng n©u sÉm, th¸p èc thÊp P. conica<br /> <br /> Gièng Pila Röding, 1798<br /> 1. Pila polita (Deshayes, 1830)<br /> Ampullaria polita Deshayes, 1830, Encycl.<br /> Math. 2: 31 (1); Ampullaria pagoda Morlet,<br /> 1856, Rev. Zool: 166; Ampullaria brohardia<br /> Granger, 1892, Le Naturalist: 97; Pila polita,<br /> 1974, Brandt, Arch-Mollusk, 105: 48, Pl. 3, fig.<br /> 37; P. polita, 1980, §Æng Ngäc Thanh vµ tgk, :<br /> 453, h. 26.<br /> ChÈn lo¹i: vá èc h×nh trøng, ®ång mµu,<br /> bãng, th¸p èc cao, lç miÖng hÑp.<br /> §Æc ®iÓm h×nh th¸i cña vá: vá èc cì lín,<br /> h×nh trøng, hÑp ngang. MÆt vá bãng, mµu xanh<br /> vµng hoÆc n©u ®en, ®ång mµu. Sè vßng xo¾n Pila polita (Deshayes)<br /> 5,5-6. Vßng xo¾n cuèi cã ®−êng viÒn bªn Ýt<br /> cong, t¹o nªn d¸ng vá h×nh trøng. Th¸p èc cao, 2. Pila conica (Gray, 1828)<br /> ®−êng viÒn bªn th¸p th¼ng. Lç miÖng hÑp, vµnh<br /> ngoµi s¾c. Lç rèn d¹ng khe hÑp hoÆc kh«ng râ. Ampullaria conica Gray, 1828, Wood’s Index<br /> N¾p miÖng cã t©m ë kho¶ng gi÷a, gÇn c¹nh Text. Suppl., Pl. VII, f. 22; Pila conica, Prashad,<br /> trong, mÆt trong mµu xanh tÝm. 1925, Mem. India Mus. VIII, 2: 80, Pl. 15, f. 4-<br /> 8; Pila conica, §. N. Thanh, 1980: 454, f. 262;<br /> KÝch th−íc: H: 50-87, L: 32-67, V: 16-32, Ampullaria pesmei Fisher et Dautz., 1904,<br /> Lo: 34-55, lo: 20-40 Misson Pavie 3: 369, f. 12A<br /> Ph©n bè: Trong n−íc: hå, ao, ruéng vïng ChÈn lo¹i: vá èc d¹ng trßn, th¸p èc thÊp, lç<br /> ®ång b»ng vµ trung du ViÖt Nam miÖng réng, mµu s¾c vá biÕn ®æi.<br /> ThÕ giíi: C¸c n−íc vïng §«ng Nam ¸ §Æc ®iÓm h×nh th¸i vá: vá èc cì trung b×nh,<br /> NhËn xÐt: Pila polita lµ loµi èc gÆp phæ biÕn d¹ng trßn, réng ngang. MÆt vá mµu vµng xanh<br /> ë c¸c ao ruéng vïng ®ång b»ng, ph©n bè réng hoÆc xanh ®en, cã hoÆc kh«ng cã ®−êng vßng<br /> kh¾p trong c¶ n−íc. Vá Ýt biÕn ®æi, chØ ë mµu n©u sÉm song song víi rSnh xo¾n. Sè vßng xo¾n<br /> s¾c vá tõ xanh vµng ®Õn n©u ®en, th¸p èc ®«i 5-5,5. Vßng xo¾n cuèi phång to, ®−êng viÒn bªn<br /> khi cã ®é dµi ng¾n kh¸c nhau. cong, t¹o nªn d¸ng vá trßn. Th¸p èc thÊp. Lç<br /> <br /> 2<br /> miÖng réng, gÇn b¸n nguyÖt, vµnh miÖng s¾c. cuèi lç miÖng, líp sø bê trô èc máng. N¾p<br /> Lç rèn d¹ng khe hÑp ng¾n ë cuèi lç miÖng, líp miÖng dµy, mÆt trong mµu tr¾ng ®ôc.<br /> sø bê trô èc máng. N¾p miÖng cã t©m gÇn c¹nh KÝch th−íc: H: 52, L: 46, V: 11, Lo: 41, lo:<br /> trong, mÆt trong mµu tr¾ng xanh. 27<br /> KÝch th−íc: H: 47, L: 38, V: 15, Lo: 32, lo: Ph©n bè: Trong n−íc: hå, ao, ruéng ë c¸c<br /> 25 tØnh Nam ViÖt Nam vµ mét sè tØnh B¾c ViÖt<br /> Ph©n bè: Trong n−íc: hå, ao, ruéng ë c¸c Nam nh− Ninh B×nh, Hµ Néi.<br /> khu vùc ®ång b»ng vµ trung du ViÖt Nam.<br /> ThÕ giíi: C¸c n−íc vïng §«ng Nam ¸<br /> ThÕ giíi: C¸c n−íc §«ng Nam ¸ NhËn xÐt: Pila ampullacea lµ loµi èc gÆp<br /> NhËn xÐt: Pila conica lµ loµi èc phæ biÕn ë phæ biÕn ë vïng phÝa Nam, song hiÖn nay ®S<br /> c¸c ao ruéng vïng ®ång b»ng, ph©n bè réng thÊy c¶ ë mét sè ®Þa ph−¬ng ë vïng phÝa B¾c, cã<br /> kh¾p trong c¶ n−íc. Vá rÊt biÕn ®æi, tõ d¹ng cã thÓ do giao l−u th−¬ng m¹i. D¹ng vá cña loµi<br /> th¸p èc thÊp tíi h¬i cao, mÆt vá cã ®−êng vßng nµy rÊt ®Æc tr−ng, kh¸c h¼n víi c¸c loµi kh¸c<br /> n©u sÉm hoÆc kh«ng cã. Gi÷a c¸c d¹ng nµy thÊy thuéc gièng Pila ë ViÖt Nam.<br /> cã hµng lo¹t c¸c d¹ng trung gian.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Pila ampullacea<br /> Pila conica (Gray Gièng Pomacea Perry, 1810<br /> 4. Pomacea canaliculata (Lamarck, 1822)<br /> 3. Pila ampullacea (Linnaeus, 1758)<br /> ChÈn lo¹i: d¸ng vá dµi, th¸p èc cao, rSnh<br /> Helix ampullacea Linnaeus, 1758, Syst. Nat. ed xo¾n s©u, gãc gèc lç miÖng nh« cao, ®iÓm khëi<br /> 10: 771; Ampullaria turbinis Lea, 1856, Proc. ®Çu gÇn rSnh xo¾n cuèi liÒn kÒ.<br /> Acad. Nat. Sci. Philad., 8: 110; Pila ampullacea,<br /> §Æc ®iÓm h×nh th¸i cña vá: vá èc cì lín,<br /> Brandt, 1974, Arch. Mollusk., 105, I-IV: 48, Pl.<br /> d¸ng vá dµi, h¬i hÑp ngang. MÆt vá mµu biÕn<br /> 4, f. 58-59.<br /> ®æi: èc nhá (trong ®iÒu kiÖn g©y nu«i) mµu<br /> ChÈn lo¹i: vá èc h×nh c«n, mÆt vá cã ®−êng vµng, xanh; èc lín ngoµi thiªn nhiªn mµu n©u<br /> vßng n©u sÉm, th¸p èc rÊt thÊp, ®−êng viÒn bªn ®en, cã hoÆc kh«ng cã c¸c ®−êng vßng n©u sÉm<br /> vßng xo¾n cuèi th¼ng. song song. Th¸p èc cao. Sè vßng xo¾n 5-6, rSnh<br /> §Æc ®iÓm h×nh th¸i cña vá: vá èc cì lín, xo¾n s©u. Lç miÖng réng h×nh bÇu dôc, gãc gèc<br /> h×nh c«n, réng ngang, mÆt vá mµu xanh ®en lç miÖng nh« cao (nhän), ®iÓm khëi ®Çu gÇn s¸t<br /> hoÆc vµng n©u, cã nhiÒu ®−êng vßng song song rSnh xo¾n cuèi liÒn kÒ. Lç rèn réng vµ s©u, líp<br /> mµu n©u sÉm. Sè vßng xo¾n 5-5,5. Vßng xo¾n sø bê trô èc ph¸t triÓn. N¾p miÖng máng, cã t©m<br /> cuèi cã ®−êng viÒn bªn th¼ng. Th¸p èc rÊt thÊp, ë gÇn bê trô.<br /> gÇn nh− ph¼ng. Lç miÖng réng gÇn b¸n nguyÖt, KÝch th−íc: H: 52, L: 47, V: 13, Lo: 39, lo:<br /> vµnh ngoµi s¾c. Lç rèn d¹ng khe hÑp ng¾n ë 30.<br /> <br /> 3<br />  Ph©n bè: Trong n−íc: hå, ao, ®Çm, vïng vµ vïng §«ng Nam ¸ (nh÷ng n¨m 1980).<br /> trång lóa n−íc ë c¸c tØnh phÝa B¾c vµ Nam ViÖt<br /> NhËn xÐt: Còng nh− Pomacia canaliculata,<br /> Nam.<br /> Pomacea bridgesi lµ loµi èc di nhËp vµo n−íc ta<br /> ThÕ giíi: nguån gèc tõ Nam Mü, di nhËp vµo nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû tr−íc, råi nhanh<br /> nh©n t¹o sang Ch©u Phi vµ vïng §«ng Nam ¸ chãng ph¸t t¸n ra c¶ n−íc, trë thµnh n¹n dÞch<br /> NhËn xÐt: Pomacea canaliculata lµ mét “èc b−¬u vµng” ph¸ ho¹i lóa ë nhiÒu ®Þa<br /> trong hai loµi èc gèc ë Ch©u Mü, di nhËp vµo ph−¬ng. H×nh th¸i vá cña hai loµi nµy rÊt gièng<br /> n−íc ta tõ nh÷ng n¨m 80 cña thÕ kû tr−íc theo nhau, sai kh¸c chñ yÕu lµ ë ®é réng cña “vai èc”<br /> nhiÒu con ®−êng, sau ®ã nhanh chãng ph¸t t¸n - gãc gèc cña lç miÖng vá - nh« cao ë P.<br /> réng trªn ph¹m vi c¶ n−íc, trë thµnh n¹n dÞch canaliculata hay th¼ng ngang ë P.bridgesi.<br /> “èc b−¬u vµng” h¹i lóa ë c¶ hai vïng B¾c, Nam. Ngoµi ra, còng cßn cã thÓ ph©n biÖt th¸p èc thÊp<br /> ë P.bridgesi vµ cao ë P.canaliculata, còng nh−<br /> mµu s¾c vá th−êng n©u ®en ë P.canaliculata,<br /> vµng n©u ë P. bridgesi.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Pomacea canaliculata (Lamarck)<br /> <br /> 5. Pomacea bridgesi (Reeve, 1856)<br /> ChÈn lo¹i: d¸ng vá trßn, th¸p èc thÊp, rSnh<br /> xo¾n kh«ng s©u, gãc gèc lç miÖng vu«ng, ®iÓm<br /> tiÕp gi¸p víi th©n èc xa rSnh xo¾n cuèi. Pomacea bridgesi (Reeve)<br /> §Æc ®iÓm h×nh th¸i cña vá: vá èc cì lín,<br /> d¸ng vá trßn, réng ngang. Mµu vá biÕn ®æi, Tµi liÖu tham kh¶o<br /> vµng ë con non (trong ®iÒu kiÖn g©y nu«i), vµng<br /> n©u ë con lín, cã hoÆc kh«ng cã ®−êng vßng 1. Brandt R. A. M., 1974: The non-marine<br /> n©u sÉm. Th¸p èc thÊp. RSnh xo¾n kh«ng s©u. aquatic Mollusca of Thailand. Frankfurt am<br /> Sè vßng xo¾n 5-6, vßng xo¾n cuèi cã ®−êng<br /> Main.<br /> viÒn bªn cong trßn. Lç miÖng réng, trßn, gãc<br /> gèc lç miÖng th¼ng ngang (vu«ng gãc), ®iÓm 2. Cowie R. H., 1995: J. Medical and Applied<br /> khëi ®Çu c¸ch xa rSnh xo¾n cuèi liÒn kÒ. Lç rèn Malacology, 5: 61-67.<br /> réng vµ s©u líp sø bê trô ph¸t triÓn. N¾p miÖng 3. Cowie R. H., 1997: Bulletin of Zoological<br /> dµy, cã t©m ë gÇn bê trô. Nomenclature, 6: 83-88.<br /> KÝch th−íc: H: 55-71, L: 41-55, V: 18-21, 4. Cowie R. H. et al., 2001: Bulletin of<br /> Lo: 37-45, lo: 27-39. Zoological Nomenclature, 6: 13-18.<br /> Ph©n bè: Trong n−íc: hå, ao, ®Çm, n¬i trång 6. Cowie R. H., 2001: Apple snails as<br /> lóa n−íc ë hÇu hÕt c¸c tØnh phÝa B¾c vµ Nam agricultural pest: their biology, impacts and<br /> ViÖt Nam. management. In Baker, G.M. (Ed.),<br /> ThÕ giíi: gèc ë Nam Mü, di nhËp vµo Molluscs as crop pests. CAB International,<br /> Hawaii n¨m 1960, vµo §µi Loan (1979-1981) Wallingford.<br /> <br /> 4<br /> 7. Côc b¶o vÖ thùc vËt, 2000: èc b−¬u vµng- ®éng vËt kh«ng x−¬ng sèng n−íc ngät B¾c<br /> biÖn ph¸p phßng trõ. NXB N«ng nghiÖp, Hµ ViÖt Nam. NXB KH&KT, Hµ N«i.<br /> Néi. 9. Prashad, B., 1925: Revisions of the Indian<br /> 8. §Æng Ngäc Thanh vµ cs., 1980: §Þnh lo¹i Ampullariidae. Mem.Indian Mus. 8(2).<br /> <br /> <br /> Species composition of the family Ampullariidae Gray, 1824<br /> in Vietnam<br /> <br /> Dang Ngoc Thanh, Ho Thanh Hai, Duong Ngoc Cuong<br /> <br /> Summary<br /> <br /> The family Ampullariidae includes species with the biggest size among freshwater snails, characterized<br /> for tropical waters. Based on analysis of samples collected from many locations in Vietnam, 5 species (Pila<br /> polita, P. conica, P. ampullacea, Pomacea canaliculata, P. bridgesi) belonging to 2 genera (Pila and<br /> Pomacea) of family Ampullariidae are determined. Key for identification of genera and species, description,<br /> distribution, and some remarks on taxonomy of these species are given also in this paper.<br /> <br /> Ngµy nhËn bµi: 20-8-2002<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 5<br />