Thơ mới như một hình thức giao tiếp nghệ thuật mới

64 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG Số 6 (236)-2015<br /> <br /> <br /> NGÔN NGỮ VỚI VĂN CHƢƠNG<br /> <br /> <br /> THƠ MỚI NHƢ MỘT HÌNH THỨC GIAO TIẾP<br /> NGHỆ THUẬT MỚI<br /> NEW POETRY AS A NEW FORM OF ARTISTICAL COMMUNICATION<br /> <br /> LA NGUYỆT ANH<br /> (TS; Đại học Sƣ phạm Hà Nội 2)<br /> <br /> Abstract: Our article initially studies the formation basis and the factors that affect the<br /> form of communication, the way organizing communication in the art of New Poetry.<br /> Thereby, respectful contribution of New Poetry in the process of innovating the art of our<br /> national poetry is confirmed.<br /> Key words: New Poetry; artistic communication; language behaviour; speech subject;<br /> types of language; artistical communicative organization in New Poetry.<br /> <br /> 1. Đặt vấn đề sự tiếp xúc giữa các cá thể trong một cộng<br /> Lịch sử thơ ca cho thấy , mỗi thời đa ̣i đồng để truyền đạt một nội dung nào đó” [3,<br /> thƣờng gắ n với sƣ̣ l ựa chọn mô ̣t kiể u tr ữ 17].<br /> tình, một ý thức về sứ mệnh, vai trò của chủ Con ngƣời có thể giao tiếp với nhau bằng<br /> thể sáng tạo trong quan hệ với đời sống và nhiều phƣơng tiện nhƣ: bằng âm thanh, bằng<br /> “tầm đón đợi” của chủ thể tiếp nhận. Đó ánh sáng, bằng hoạt động vật lí... Trong đó,<br /> thực chất là sự thay đổi những quy ƣớc giao giao tiếp bằng âm thanh thông qua việc sử<br /> tiếp. Sự xuất hiện, phát triển của phong trào dụng ngôn ngữ tự nhiên của con ngƣời đƣợc<br /> Thơ mới đã ta ̣o ra mô ̣t bƣớc ngoă ̣t lớn trong xem là phƣơng tiện tiện lợi và hữu hiệu nhất,<br /> viê ̣c mở rộng khả năng giao tiế p trực tiế p diễn ra hàng ngày trong các cộng đồng ngôn<br /> của thơ . Đây là sƣ̣ cách tân có ý nghiã thi ngữ. Hoạt động giao tiếp bao gồm trong nó<br /> pháp. Trong đó ngôn ngữ - với tƣ cách là sự phát ra và nhận về thông tin. Để ngƣời<br /> một “mã” nghệ thuật đã thay đổi nhƣ là sự nhận hiểu đƣợc thông báo của ngƣời gửi,<br /> khẳng định bản chất của cái mới. ngôn ngữ trở thành khâu trung gian và là<br /> Với tƣ cách là ngƣời đọc thực tế, ở bài một “mã” thông báo.<br /> viết này, chúng tôi chủ yếu tìm hiểu cơ sở Trong giao tiếp hàng ngày, mục đích giao<br /> hình thành và những yếu tố ảnh hƣởng tới tiếp chủ yếu là truyền đạt thông tin. Ngƣời<br /> hình thức giao tiếp, cách thức tổ chức giao nói có thể vận dụng cả những phƣơng tiện<br /> tiếp nghệ thuật Thơ mới. Qua đó, khẳng định phi ngôn từ, miễn sao để ngƣời nhận nắm<br /> những đóng góp đáng trân trọng của Thơ đƣợc thông báo. Vì vậy, ngôn ngữ sử dụng<br /> mới trong hành trình cách tân thơ ca dân tộc. trong giao tiếp hàng ngày thƣờng mang tính<br /> 2. Nội dung chất ngẫu nhiên, tạm thời.<br /> 2.1. Khái niệm giao tiếp và giao tiếp Trong giao tiếp nghệ thuật, “ngôn ngữ<br /> nghệ thuật đƣợc lựa chọn, đƣợc tổ chức thành văn bản<br /> ―Giao tiếp (communication) là hiện cố định, sao cho nói một lần mà có thể giao<br /> tƣợng phổ biến trong các kiểu xã hội, đó là tiếp mãi mãi” [8, 198]. Ngƣời nghệ sĩ tiến<br /> Số 6 (236)-2015 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG 65<br /> <br /> <br /> bộ luôn muốn đi tìm phƣơng thức giao tiếp “chỉnh thể ngôn ngữ” trong giao tiếp nghệ<br /> sinh động với độc giả. L.Tolstoi cho rằng: thuật là “chỉnh thể ngôn ngữ sống động, cụ<br /> “Nghệ thuật là một trong những phƣơng tiện thể, chứ không phải cái ngôn ngữ nhƣ đối<br /> giao tiếp giữa ngƣời với ngƣời. Bất kì một tƣợng nghiên cứu chuyên biệt của ngôn ngữ<br /> tác phẩm nghệ thuật nào cũng đều làm công học”. M. Bakhtin cho rằng, “chỉnh thể ngôn<br /> việc khiến cho ngƣời cảm thụ tham gia vào ngữ” này “là biểu hiện và sản phẩm của sự<br /> sự giao tiếp với ngƣời đã hoặc đang sản sinh tác động qua lại của ba yếu tố xã hội là<br /> ra nghệ thuật cũng nhƣ với tất cả những ai ngƣời nói (tác giả), ngƣời nghe (ngƣời đọc)<br /> cùng một lúc với anh ta, trƣớc hoặc sau anh và cái đƣợc bàn luận hoặc là sự kiện (nhân<br /> ta đã cảm thụ hoặc sẽ cảm thụ ấn tƣợng nghệ vật)” [6]. Vì vậy, cần thiết phải xem xét<br /> thuật của anh ta” [Dẫn theo 5, 98]. ngôn từ trong tính đối thoại nội tại của nó và<br /> Đặc tính giao tiếp của văn học và nghệ đó cũng chính là yếu tố “có một sức mạnh<br /> thuật đã đƣợc các nhà nghiên cứu ngôn ngữ, cấu tạo phong cách vô cùng to lớn”. M.<br /> các nhà lí luận, các nhà thi pháp bàn đến ở Bakhtin khẳng định: “Sự giao tiếp đối thoại<br /> nhiều góc độ và mức độ khác nhau. Để phục chính là lĩnh vực đích thực của cuộc sống<br /> vụ cho định hƣớng của đề tài chúng tôi xin của ngôn ngữ” [1, 191]. Với cách hiểu đó<br /> khái lƣợc một số quan điểm đƣợc trình bày của M. Bakhtin, giao tiếp nghệ thuật, thực<br /> sau đây. chất là cuộc đối thoại ngôn từ, đối thoại về ý<br /> Theo R. Jakobson, hoạt động giao tiếp thức xã hội. Văn bản nghê ̣ thuâ ̣t , vì vậy, trở<br /> nhƣ mô ̣t quá triǹ h sƣ̉ du ̣ng các “ma”̃ (code) thành một sản phẩm của hoạt động giao tiếp<br /> với quá trình lâ ̣p mã và giải mã của ngƣời đă ̣c thù. Tác phẩm văn học đƣợc xem nhƣ là<br /> phát và ngƣời nhâ ̣n . Các yếu tố cần thiết cho sản phẩm và sự kiện của sự tƣơng tác giữa ý<br /> sự giao tiếp bao gồm mô ̣t c ấu trúc hạt nhân thức của ngƣời nói và ý thức của ngƣời<br /> với sáu yếu tố cơ bản: ngƣời phát , ngƣời nghe, giữa ngƣời sáng tác và ngƣời thƣởng<br /> nhận, thông báo, ngữ cảnh, mã, tiếp xúc. thức.<br /> Hoạt động giao tiếp cần thiết phải chú ý đế n Quan điểm giao tiếp của M. Bakhtin có<br /> chức năng thơ (chƣ́c năng thẩ m mỹ ) của điểm gần với những mệnh đề nổi tiếng trong<br /> ngôn ngƣ̃ và xem đó nhƣ là “sƣ̣ đinh ̣ hƣớng lí thuyết diễn ngôn của M. Foucault. Trong<br /> của thông báo” (bằ ng các kí hiê ̣u ngôn ngƣ̃ ) cách hiểu của M. Foucault, diễn ngôn là hình<br /> vào chính bản thân nó” [11]. R. Jakobson thức biểu hiện ngôn ngữ của một quần thể<br /> cũng lƣu ý rằng , chƣ́c năng thơ không chỉ có ngƣời trong một điều kiện xã hội, lịch sử<br /> ở thơ ca mà ở khắp nơi trong mọi hình thức nhất định. Trong đó, cơ chế thầm kín chi<br /> giao tiế p ngôn ngƣ̃ , cả ở lời nói hàng ngày phối ngôn ngữ là ý thức xã hội, trạng thái tri<br /> và “trên xe điện” . R. Jakobson cho rằng: ứng thức của con ngƣời và cơ chế quyền lực xã<br /> xƣ̉ ngôn ngƣ̃ đƣơ ̣c thƣ̣c hiê ̣n tƣ̀ hai thao tác hội. Sự quan tâm của M. Foucault tới hệ<br /> cơ bản qua sƣ̣ lựa chọn và phố i hợp . Lý thống các hạn chế, các giới hạn đối với hành<br /> thuyế t giao tiế p của R .Jakobson hƣớng sƣ̣ vi ngôn ngữ là một bƣớc tiến mới trong nhận<br /> chú ý vào bản thân tổ chức lời thơ . thức luận. Theo M. Foucault, hƣớng nghiên<br /> Nếu R. Jakobson chủ yếu chú ý đến cứu cấu trúc vô tình đã tƣớc bỏ các điều kiện<br /> phƣơng tiện biểu đạt, thì M. Bakhtin lại đi hình thành và tạo tác văn bản, khiến văn bản<br /> xa hơn, quan tâm đến bản chất xã hội, thẩm bị cô lập nhƣ một thực thể tĩnh tại, còn các<br /> mĩ của vật liệu giao tiếp. Theo M. Bakhtin, nhân tố tạo nên ý nghĩa của văn bản thì lại bị<br /> 66 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG Số 6 (236)-2015<br /> <br /> <br /> bỏ quên [6]. Ngôn ngữ trong giao tiếp nghệ thay đổi một nền văn hóa gần nhƣ đóng băng<br /> thuật, không phải là ngôn ngữ đã “ngủ quên” trong hàng nghìn năm ở Việt Nam.<br /> trong từ điển mà thứ ngôn ngữ mang chứa, Lần đầu tiên, văn hóa đô thị hiện đại xuất<br /> khúc xạ nhiều tầng vỉa khác nhau của lịch hiện ở Việt Nam, khác hẳn với văn hóa nông<br /> sử, văn hóa, xã hội, tôn giáo, các quan hệ đời thôn cổ truyền và đô thị thời phong kiến tập<br /> sống… Ở Việt Nam, từ cuối thế kỉ XIX đến quyền, tạo ra sự thay đổi rõ rệt trong xã h ội.<br /> đầu thế kỉ XX, đã diễn ra cuộc đảo lộn diễn Cùng với sự phát triển của các mô hình đô<br /> ngôn một cách dữ dội. Cuộc xung đột Thơ thị công - thƣơng nghiê ̣p , các ngành nghề<br /> cũ và Thơ mới thực chất là cuộc xung đột mới nhƣ : khai mỏ , chế biế n nông lâm sản…<br /> diễn ngôn, là sự xung đột giữa diễn ngôn cổ xuấ t hiê ̣n . Cơ cấ u xã hội thay đổi . Bên cạnh<br /> điển và diễn ngôn hiện đại... sự tồn tại của giai cấp phong kiến và nông<br /> Sự phát triển của tri thức về ngôn ngữ, về dân ở nông thôn là sự ra đời của tầ ng lớp tƣ<br /> lí luận ngôn từ, thi pháp ngôn từ cho thấy, sản, tiểu tƣ sản, tầng lớp công nhân ở thành<br /> giao tiếp nghệ thuật, thực chất là một ứng xử thị. Ngoài ra còn có các tiểu thƣơng , tiể u<br /> ngôn ngữ. Tham gia vào giao tiế p nghê ̣ chủ, nhƣ̃ng ngành nghề nhƣ bác si ̃ , luâ ̣t sƣ ,<br /> thuâ ̣t, ngôn tƣ̀ thơ ca của một thời kì lớn gắn nhà báo , nhà văn... Tầ ng lớp viên chƣ́c , giáo<br /> với đặc trƣng tƣ duy hình tƣợng của thời ấy, viên, sinh viên phát triể n với số lƣơ ̣ng lớn .<br /> là “hóa thạch” của đời sống tâm lí, xã hội; Trong đó tầ ng lớp trí thƣ́c tố t nghiê ̣p ở Pháp<br /> chịu sự ƣớc định của tri thức, quyền lực, hoă ̣c trong các trƣờng Pháp - Viê ̣t ngày càng<br /> trách nhiệm. đông. Họ đƣợc trang bị những tri thức mới,<br /> Nhƣ̃ng phân tích trên là cơ sở để chúng hiện đại. Đó là một trong những yếu tố hình<br /> tôi tiế n h ành nghiên cứu Thơ mới với tƣ thành những cá tính mới - trí thức Tây học<br /> cách là một hình thức giao tiế p nghê ̣ thuật bản địa - khác với trí thức Nho học thời<br /> đặc biê ̣t, một hiện tượng văn hóa, lịch sử, có phong kiến, khác với những “ông Tây An<br /> đặc trưng ngôn từ riêng và cách thức tổ Nam”!<br /> chức ngôn ngữ đặc thù. Văn minh đô thi ̣làm thay đổ i nế p số ng ,<br /> 2.2. Giao tiế p nghê ̣ thuật Thơ mới - một nế p cảm , thay đổ i th ị hiếu thẩm mĩ, nhâ ̣n<br /> hiê ̣n tượng văn hóa mới thƣ́c và suy nghi ̃ của ngƣ ời Việt Nam .<br /> 2.2.1. Những tiền đề lịch sử, văn hóa, xã Ngƣời ta thấ y ở nhà Tây hơn ở “nhà rƣờng”<br /> hội dẫn đến sự ra đời của Thơ mới nhiề u cô ̣t , đi xe hơi tiê ̣n hơn đi “xe tay” ,<br /> Cuố i thế k ỉ XIX đầ u thế k ỉ XX, thực dân dùng quạt điện tiện hơn dùng quạt giấy , quạt<br /> Pháp xâm lƣợc nƣớc ta và tiến hành khai mo cau. Ngƣời ta thích nghe nha ̣c Tây , thích<br /> thác thuộc địa. Trong vòng đô hô ̣ của thƣ̣c nhảy đầm, đo ̣c nhƣ̃ng tiể u thuyế t tiǹ h ái lañ g<br /> dân Pháp , xã hội Việt Nam chuyển sang một mạn... Các ấn phẩm văn học Pháp nguyên<br /> hình thái mới: xã hội thực dân nửa phong tác hoă ̣c đã dicḥ ra chƣ̃ quố c ngƣ̃ đƣơ ̣c bày<br /> kiến. Đây là “một phen thay đổi sơn hà”, về bán rộng rãi , đáp ƣ́ng văn hóa đo ̣c của công<br /> cơ bản không thuận chiều nhƣng rất lớn lao. chúng đô thị... Trong cuô ̣c đổ i thay nhƣ vâ ̣y ,<br /> Việt Nam dần thoát ly khỏi nền văn hóa xuấ t hiê ̣n nhi ều con ngƣời khác trƣớc , nhiề u<br /> Trung Hoa, nhƣng lại chịu ảnh hƣởng của quan niê ̣m khác trƣớc ...<br /> văn hóa phƣơng Tây, mà chủ yếu là văn hóa Văn học với tƣ cách là một hình thái ý<br /> Pháp. Mặc dù là sự tiếp nhận không tự giác, thức xã hội cũng phải đổi mới. Văn ho ̣c<br /> nhƣng phƣơng Tây nhƣ luồng gió mới làm chuyể n tƣ̀ chƣ́c năng công cu ̣ , nói một cách<br /> Số 6 (236)-2015 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG 67<br /> <br /> <br /> tƣơng đối, sang chƣ́c năng nghê ̣ thuâ ̣t . Nế u hiện là những dấu hiệu tiêu biểu của thơ trữ<br /> trƣớc đây văn ho ̣c c hủ yếu thực hiện nhiệm tình. Vì vậy thơ trữ tình đã đƣợc khẳng định<br /> vụ truyên truyền , giáo hóa (văn di ̃ tải đạo , là “vƣơng quốc chủ quan” (Biêlinxki), là “sự<br /> thi di ̃ ngôn chí ), đến giai đoạn này , văn ho ̣c biểu hiện và cảm thụ của chủ thể” (Hegel).<br /> mang mu ̣c đić h tƣ̣ thân hƣớng đế n nhƣ̃ng Tuy nhiên không phải lúc nào đặc trƣng này<br /> cảm xúc nhân bản , những nhu cầu khẩn thiết của thơ cũng đƣợc bộc lộ rõ.<br /> của con ngƣời. Lúc này, nhu cầu cách tân Trong tiến trình văn học dân tộc, thơ trữ<br /> không chỉ là nhu cầu của bản thân văn học tình đã có bề dày lịch sử gắn với dòng chảy<br /> nữa - đổi mới là đáp ứng nhu cầu khách bốn ngàn năm của thơ trữ tình dân gian và<br /> quan của thời đại. Chính sự đổi thay này đã hàng ngàn năm của thơ trữ tình trung đại.<br /> đặt ra nhiều vấn đề mới. Tác phẩm văn học Song thơ trữ tình dân gian là sản phẩm của<br /> bắt đầu thành hàng hóa. Viết văn trở thành tập thể, hiển nhiên yếu tố chủ quan bị triệt<br /> một nghề. Lực lƣợng sáng tác, công chúng tiêu. Chủ thể trữ tình thƣờng xuất hiện qua<br /> văn học, phƣơng tiện in ấn thay đổi... đòi hỏi cách xƣng hô phiếm chỉ nhƣ: anh - em<br /> văn học phải tự đổi mới. Đặc biệt, việc sử (―Anh buồn có chốn thở than/ Em buồn như<br /> dụng chữ quốc ngữ đã thôi thúc họ nói lên ngọn nhang tàn thắp khuya”); thiếp - chàng<br /> nỗi niềm của mình, bằng “ngôn ngữ của (“Thiếp xa chàng như rồng nọ xa mây/ Như<br /> mình”… chim chèo bẻo xa cây măng vòi”); mình - ta<br /> Hoàn cảnh lịch sử, quá trình tiếp xúc văn (“Mình nói với ta mình vẫn còn son/ Ta đi<br /> hóa, văn học phƣơng Tây (đặc biệt là văn qua ngõ thấy con mình bò…‖). Cách xƣng<br /> hóa, văn học Pháp) đã tạo thành một “cú hô đó khiến bất kì ai cũng có thể trở thành<br /> hích” quan trọng thúc đẩy quá trình đổ i mới chủ thể trữ tình khi ngƣời đó ngân lên lời ca<br /> văn hóa, văn học Việt Nam. “Cái sức mạnh với niềm đồng cảm.<br /> súc tích từ mấy ngàn năm nhất đản tung bờ Trong thơ trung đại Việt Nam, chủ thể trữ<br /> vỡ đê” [9, 29]. Phƣơng Tây đã làm thay đổi tình mang một tƣ thế trữ tình đặc trƣng. Xét<br /> mọi sinh hoạt, mọi quan niệm của ngƣời về tên gọi, “trữ tình” là một khái niệm hiện<br /> Việt Nam. Ý thức dân chủ lan tỏa trong đời đại. Bản thân các nhà thơ trung đại khi muốn<br /> sống dẫn đến những biến chuyển sâu sắc bộc lộ nỗi lòng mình thì họ gọi đó là “ngôn<br /> trong tinh thần thời đại. Yêu cầu hiện đại hoài”, “thuật hoài”, “ngôn chí”, “tự tình”,<br /> hóa văn học đƣợc đặt ra một cách cấp bách. “mạn thuật”…Trong đó “ngôn”, “tự”,<br /> Trong xu thế chung đó, “cuộc cách mạng “mạn”, “thuật”…là cách trữ tình, “chí”,<br /> Thơ mới” có đầy đủ điều kiện để nảy sinh và “tình”, “hoài”… là nội dung trữ tình. Ý thức<br /> phát triển, tạo nên một cuộc cách mạng thi trữ tình truyền thống là thuật, kể nỗi lòng,<br /> ca với định hƣớng mới và bằ ng mô ̣t hiǹ h cảm xúc, chí hƣớng của mình. Vì vậy thơ<br /> thƣ́c giao tiế p nghê ̣ thuâ ̣t mới. trung đại đƣợc xem là thơ “tự tình”, thơ<br /> 2.2.2. Chủ thể lời nói trong giao tiếp “ngôn chí” [7, 148]. Phạm vi chủ quan trong<br /> nghệ thuật Thơ mới thơ trung đại là chí hƣớng, hoài bão: “Vòng<br /> Về bản chất, thơ trữ tình là phƣơng thức trời đất dọc ngang, ngang dọc / Nợ tang<br /> biểu hiện trực tiếp các trạng thái cảm xúc và bồng vay trả, trả vay / Chí làm trai nam bắc<br /> suy tƣ của nhà thơ trƣớc các hiện tƣợng đời đông tây/- Cho phỉ sức vẫy vùng trong bốn<br /> sống. Trong đó, tính chất cá thể hóa của cảm bể ” (Chí khí anh hùng - Nguyễn Công Trứ).<br /> nghĩ và tính chất chủ quan hóa của sự thể Nhu cầu tỏ chí khiến cho “con ngƣời dù đặt<br /> 68 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG Số 6 (236)-2015<br /> <br /> <br /> tên, đặt tự đều tỏ chí, nói năng, tƣ thế, động của chủ thể. Chủ thể lời nói trong Thơ mới<br /> tác cũng tỏ chí, nhân vật ngoài đời và trong xuấ t hiê ̣n “nga ̣o nghễ” , “không e ấ p , sơ ̣ sê ̣t”<br /> văn học đều tỏ chí” [7, 150]. Các nhà nghiên (Nguyễn Đăng Điê ̣p ). Sự xuất hiện của chủ<br /> cứu gọi kiểu trƣ̃ tiǹ h trung đại là “ngôn chí”. thể khiến giao tiếp thơ ca thành hoạt động có<br /> Mệnh đề nói chí trong văn học trung đại trở tƣơng tác, khác với kiểu độc thoại triền miên<br /> thành một mã tri thức một công thức điều trong thơ trung đại. Chủ thể trữ tình Thơ<br /> khiển ngôn ngữ thi ca. Các nhà thơ trung đại mới xác lập một “kênh” giao tiếp mới. Khác<br /> luôn hƣớng về lời dạy của thánh hiền, chí với trạng thái “vô nhân xƣng” thƣờng thấy<br /> của họ, đức của họ là chí, đức của bậc quân của chủ thể trữ tình trong thơ trung đại, Thơ<br /> tử. Nhà thơ trung đại, vì vậy , ít có nhu cầu mới là tiế ng nói của t ừng cá nhân cu ̣ thể .<br /> bộc lộ cá tính, dấu ấn cá nhân mờ nhạt. Cảm Chủ thể trữ tình Thơ mới thƣờng bày tỏ trực<br /> xúc trong thơ đƣợc gợi lên bằng tính khách tiếp “cái tôi” chủ quan, nội cảm. Sự thống trị<br /> thể: “Êm ái chiều xuân tới Khán đài/ Lâng của cái chủ quan đã xác lập nội hàm mới của<br /> lâng chẳng bợn chút trần ai” (Đài Khán hình tƣợng chủ thể trữ tình trong Thơ mới.<br /> Xuân - Hồ Xuân Hƣơng ). Kiểu “ngôn chí”, Đúng nhƣ Nguyễn Đăng Điệp nhận xét: “Mô<br /> “tỏ lòng” trong thơ trung đại có xu hƣớng hình danh từ + là + danh từ trở thành mô<br /> xóa nhòa ranh giới giữa chủ thể và khách hình cú pháp cơ bản khi các nhà thơ mới tìm<br /> thể, tiếng nói trong thơ là tiếng nói siêu cá cách xác lập và khẳng định vị thế của cái tôi<br /> thể. Chủ thể trữ tình ít khi xuất hiện trực cá thể trong thơ” [4, 211]:<br /> diện mà thƣờng ở trạng thái vô nhân xƣng Tôi là một kẻ mơ màng / Yêu sống trong<br /> dẫu tâm trạng đƣợc nói đến là của một cá đời giản dị, bình thường (Trả lời - Thế Lữ)<br /> nhân: “Chom chỏm trên sông đá một hòn/ Tôi là một kẻ điên cuồng / Yêu những ái<br /> Nước trôi sóng vỗ biết bao mòn?/- Phơ đầu<br /> tình ngây dại (Thở than - Xuân Diệu)<br /> đã tự đời Bàn Cổ/ Bia miệng còn đeo tiếng<br /> Các nhà thơ trung đại cố giấu “cái tôi” cá<br /> trẻ con/ Rừng cúc tiền triều trơ mốc thếch/<br /> nhân bằng cách tỉnh lƣợc đại từ nhân xƣng<br /> Hòn câu Thái phó tảng rêu tròn/ Trải bao<br /> ngôi thứ nhất. Theo các tác giả Thi nhân Việt<br /> trăng gió xuân già giặn/ Trời dẫu già, nhưng<br /> Nam, suốt trong 538 câu Tự tình khúc của<br /> núi vẫn non” (Chơi núi Non Nước - Nguyễn<br /> Cao Bá Nhạ, “chữ tôi không có đã đành, mà<br /> Khuyến). Bài thơ chạm khắc hình ảnh Dục<br /> cũng không có lấy một chữ ta” [9, 45]. Nếu<br /> Thúy sơn cùng những giai thoại xung quanh<br /> có xƣng “tôi” thì “cái tôi” ấy chủ yếu là sự<br /> danh thắng này. Đằng sau câu chữ là tâm<br /> thể hiện của “cái tôi” tác giả: ―Cái khó theo<br /> trạng, nỗi niềm của nhà thơ. Nhƣng suốt tám<br /> nhau mãi thế thôi/ Có ai hay chỉ một mình<br /> dòng thơ, chủ thể không hề xuất hiện. Đây<br /> chính là bút pháp đặc trƣng trong thơ trung tôi?‖ (Than nghèo - Nguyễn Khuyến). Khác<br /> đại. Lời thơ trở thành “tiếng nói giữa trời” với thơ trung đại, các nhà thơ mới lại muốn<br /> (Chế Lan Viên). Giao tiếp nghệ thuật trong nói thật to, trình ra “cái tôi” cá nhân. Chẳng<br /> thơ, vì vậy, thƣờng mang tính chất gián tiếp. hạn, bài Dối trá của Xuân Diệu, trong 73<br /> Là sản phẩm của thời đại giao lƣu văn dòng thơ, 33 lần nhà thơ xƣng “tôi”. Bài<br /> hóa và chịu ảnh hƣởng của tƣ duy nghệ thuật Trên bãi bể của Phạm Huy Thông, gồm 310<br /> hiện đại, giao tiếp nghệ thuật Thơ mới khác dòng thơ, 160 lần nhà thơ xƣng “tôi”. Trong<br /> hẳn hình thức giao tiếp trong thơ trung đại. đó có những dòng thơ của Phạm Huy Thông<br /> Sự khác biệt này thể hiện trƣớc hết ở vị trí từ “tôi” xuất hiện liên tục:<br /> Số 6 (236)-2015 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG 69<br /> <br /> <br /> - Vì nàng tôi vui sướng, tôi say mê, tôi tê trƣng và siêu thực phƣơng Tây (mà chủ yếu<br /> tái; là của các nhà thơ Pháp )... Nếu Thế Lữ là<br /> - Tôi cố công, tôi cố sức, tôi cười vang nhà thơ lãng mạn thuần túy thì Xuân Diệu đã<br /> “Cái tôi” - chủ thể trữ tình trong Thơ mới cất lên những nốt “nguyệt cầm” tƣợng trƣng.<br /> còn có những biểu hiện vô cùng phong phú: Huy Cận vừa lãng mạn vừa tƣợng trƣng.<br /> là “em”: “Em nhớ năm em mới lên mười / Hàn Mặc Tử, Bích Khê lại vừa tƣợng trƣng<br /> Tóc em buôn/xõa chấm ngang vai” (Năm vừa siêu thực... Theo đó, thế giới ngôn từ<br /> qua - J. Leiba); là “anh”: “Lòng anh vô cớ Thơ mới cũng chuyển động liên tục. Từ lãng<br /> nhớ xa khơi” (Ý xuân - Huyền Kiêu); là “ta”: mạn thuần túy, tinh khiết, trong trẻo ngày<br /> “Năm xưa ta lại chốn này/ Hồ thu nước mới đầu, Thơ mới nhanh chóng chuyển sang<br /> chau mày với thu” (Nàng con gái họ Dương tƣợng trƣng rồi siêu thực. Song ở Thơ mới,<br /> - Phan Văn Dật)... Những cách xƣng hô này khó có thể có một lát cắt rạch ròi để phân xu<br /> ta đã từng gặp trong thơ trữ tình dân gian, hƣớng mà đây là sự ảnh hƣởng đan xen,<br /> thơ trữ tình trung đại và trở thành phổ biến xuyên thấm.<br /> trong thơ Việt Nam sau 1945. Nhƣng sự Với nhiều nỗ lực, các nhà thơ mới đã<br /> xuất hiện này ở thời điểm Thơ mới mang ý trình bày khát vọng sáng tạo mới:<br /> nghĩa cách tân lớn, khẳng định ý thức chủ Mộng viết lên từng bản điếu tang dài /<br /> quan của chủ thể. Với ý thức bộc lộ “cái tôi” Lời văn thư kinh dị/ Nghệ Thuật cười một<br /> cá nhân một cách trực tiếp, Thơ mới giải tiếng bi ai (Thoát duyên trần cấu - Đinh<br /> phóng triệt để cá tính sáng tạo của ngƣời Hùng)<br /> nghệ sĩ cho phép sự nảy nở tự do của các Họ tận lực, tận hiến cho sáng tạo nghệ<br /> phong cách nghệ thuật. Sƣ̣ giải phóng cá tiń h thuật mà đỉnh cao chính là sáng tạo ngôn từ.<br /> đƣa đế n sƣ̣ giải phóng cách nghi ̃ , cách cảm , Nhà thơ không chỉ chú ý trút xả nguồn cảm<br /> cách diễn đạt bằng những hình tƣợng mới , xúc mà tạo nên những ma thuật ngôn từ gây<br /> ngôn ngƣ̃ mới để trình bày thế giới tâm hồ n ám gợi:<br /> phƣ́c ta ̣p, đầ y bí ẩ n . Ngôn từ Thơ mới cũng Ta muốn hồn trào ra đầu ngọn bút/ Mỗi<br /> hình thành một hệ thống với những đặc thù lời thơ đều dính não cân ta/(…)Đừng nắm<br /> riêng mang đậm tính chủ quan. lại nguồn thơ ta đang siết/ Cả lòng ta trong<br /> Tuy nhiên, chủ thể lời nói trong Thơ mới mớ chữ rung rinh (Rướm máu - Hàn Mặc<br /> không phải là mô ̣t hiê ̣n tƣơ ̣ng thuầ n nhấ t . Tử)<br /> Trong thực tế phát triển, Thơ mới có những Mang trong mình mĩ học của chủ nghĩa<br /> khuynh hƣớng khác nhau, ở mỗi khuynh lãng mạn và chịu ảnh hƣởng của mĩ học<br /> hƣớng lại có những nhánh rẽ. Cũng vì vậy, tƣợng trƣng, siêu thực, Thơ mới đã thể hiện<br /> hình tƣợng chủ thể lời nói trong giao ti ếp sâu sắc tinh thần của thời đại mới. Những<br /> nghệ thuật Thơ mới rất phong phú: có kiểu “tảng băng” trong “vô thức” sáng tạo đến<br /> hình tƣợng lãng m ạn thuần túy, kiểu hình thời khắc này đã tan chảy, bùng vỡ một cách<br /> tƣơ ̣ng lãng m ạn siêu thực, kiểu hiǹ h tƣơ ̣ng mãnh liệt để tạo nên những “cuộc nổi loạn<br /> lãng mạn tƣợng trƣng... Quan sát hành trình ngôn từ”. Trong quá trình vận động, giao<br /> Thơ mới có thể nhận thấy, Thơ mới Việt tiếp nghệ thuật Thơ mới, một mặt, chống lại<br /> Nam “hấp thụ” đƣợc tinh thầ n của các nhà hình thức giao tiếp thời trung đại nhƣ một<br /> thơ lañ g ma ̣n và cả nh ững cảm nhận “tinh phủ định lịch sử, nhƣng mặt khác, nó vẫn<br /> vi”, “huyền nhiệm” của các thi phái tƣợng chịu khúc xạ của văn học trung đại và văn<br /> 70 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG Số 6 (236)-2015<br /> <br /> <br /> học truyền thống. Đó là sự khúc xạ của đã bƣớc vào vi ̣trí trung tâm văn ho ̣c . Mô<br /> những trầm tích văn hóa. hình cuộc sống hiện đại cùng sự tự do thể<br /> 2.2.3. Loại hình ngôn từ và t ổ chức giao hiê ̣n đã mở đƣờng cho nh ững phát triể n của<br /> tiế p nghê ̣ thuật Thơ mới hình thức văn học mới . Kiể u lâ ̣p ngôn nhƣ<br /> Trong thơ ca trung đại, nghệ thuật từ thế này khó đƣơ ̣c chấ p nhâ ̣n ở thời trung đa ̣i<br /> chƣơng đã chi phối mạnh mẽ hình thức giao đến thời đại Thơ mới lại tr ở nên hấp dẫn:<br /> tiếp. Nhà thơ trung đại coi phép làm thơ chủ “Tôi là người bộ hành phiêu lãng/ Đường<br /> yếu là “luyện chữ”, “luyện câu”, cố t sao để trần gian xuôi ngược để vui chơi” (Cây đàn<br /> nói chí , tỏ lòng . Bài thơ xuất sắc phải có muôn điệu - Thế Lữ). Phạm vi thơ đƣợc mở<br /> “nhãn tự”, “thần cú”. Đỗ Phủ từng nói: “Chữ rô ̣ng. Nói nhƣ Xuân Diệu: “Đây là quán tha<br /> dùng chƣa kinh động lòng ngƣời thì chết hồ n muôn khách đế n/ Đây là bình thu hợp trí<br /> chƣa yên”. Tiêu chuẩn của lời thơ, theo các muôn phương/ Đây là vườn chim nhả hạt<br /> nhà thơ và nhà lí luận Trung Hoa là phải mười phương/ Hoa mật ngọt chen giao cùng<br /> khéo, phải đắt. Con chữ khi đặt lên trang trái độc” (Cảm xúc).<br /> giấy phải sống động, cựa quậy, phải kêu Trong mạch vận động đó , nhãn quan<br /> vang, phải gây đƣợc ấn tƣợng mạnh, gây tác ngôn ngƣ̃ cũng thay đổ i . Nhãn quan ngôn<br /> động cho cảm nhận, mang tinh thần của toàn ngữ Thơ mới gắn với nhãn quan ngôn ngữ<br /> bài, mang tài nghệ, khí lực của tác giả. Tài cá nhân và dòng ngữ điệu cảm xúc . Sức<br /> nghệ của nhà thơ chủ yếu thể hiện ở kĩ thuật dung chứa của nó rất lớn, mở rộng khả năng<br /> đúc chữ, luyện câu, điểm nhãn sao cho đắt, biểu hiện và năng lƣ̣c biể u đa ̣t . Trong nhiều<br /> cho cân xứng, hài hòa. Nỗ lực đầu tiên trong<br /> nỗ lực, thi nhân thơ mới đã góp phần tạo<br /> việc luyện chữ của các nhà thơ trung đại là<br /> dáng lại cho câu thơ. Hệ quả là câu thơ Thơ<br /> làm sao gột hết dấu vết chủ quan thì mới<br /> mới mang đậm chất điệu nói. Giao tiếp nghệ<br /> hay.<br /> Tính quy phạm khiến thơ trung đại giống thuật Thơ mới mang đậm chất điệu nói. Câu<br /> nhƣ bình pha lê cổ kính trong suốt. Ngƣời thơ sinh đô ̣ng và đầ y bấ t ngờ : “Đã mấ y xuân<br /> thợ cao tay phải tạo đƣợc sản phẩm không tì về , ai chả đế n / Khói trầm bên án tỏa chơi<br /> vết. Nhà thơ phải tạo đƣợc “lời văn óng ả, vơi/ (…) Đấy hẳn ? đồ i xa chân ngựa chạy /<br /> câu văn mƣợt mà” để diễn đạt tình ý (Ngô Thôi rồ i ! song vắ ng lá bàng rơi !...‖ (Mong<br /> Thì Nhậm). Thơ trung đại loại bỏ ngôn ngữ đợi - Ngân Giang). Kiểu câu thơ “ý tại ngôn<br /> thông thƣờng. Nghệ thuật từ chƣơng đã ngoại” không còn phù hợp cho “cảm xúc<br /> khiến ngôn ngữ trung đại đậm chất nghi tràn bờ” của các nhà thơ mới. Câu thơ không<br /> thức. Lời văn nghi thức với những mai cốt thể đúc trong nhƣ̃ng khuôn hình c ố định mà<br /> cách, tuyết tinh thần; hoa cười ngọc thốt trở thành dòng tâm trạng, nó tuôn chảy theo<br /> đoan trang… tạo thành lối diễn đạt ƣớc lệ. Ý cảm xúc: Tôi muốn sống cuộc đời thi sĩ, để/<br /> thức nghi thức khiến làm thơ phải đăng đối,<br /> Uống say nồng nhưng chỉ thấy chua cay<br /> chỉnh tề với sự quy định chặt chẽ trong thể<br /> (Lựa tiếng đàn - Thế Lữ).<br /> thức: niêm, đối, vần, nhịp...<br /> Thơ mới ra đời làm thay đổ i hê ̣ hình tƣ Văn bản Thơ mới, vì thế, gây ấn tƣợng bề<br /> duy tƣ̀ng tồ n ta ̣i hàng nghiǹ năm trong văn bộn nhƣng chính từ đó đã tạo nên những bất<br /> học Việt Nam. Con ngƣờ i cá nhân với nhƣ̃ng ngờ cú pháp, điều mà rất ít gặp ở thơ Trung<br /> nỗi niề m riêng tƣ , nhƣ̃ng ha ̣nh phúc, khổ đau đại: “Lạ quá! Làm sao tôi cứ buồn?/ Làm<br /> Số 6 (236)-2015 NGÔN NGỮ & ĐỜI SỐNG 71<br /> <br /> <br /> sao tôi cứ khổ luôn luôn?/ Làm sao tôi cứ một “gƣơng mặt” mới và đã góp phần cách<br /> tương tư mãi/Người đã cùng tôi phụ rất tân ngôn ngữ thơ ca dân tộc.<br /> tròn?” (Vâng - Nguyễn Bính). TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> Hình thức giao tiếp nghệ thuật Thơ mới là 1. Bakhtin. M (2003), Lí luận và thi pháp<br /> sự biểu hiện trƣ̣c tiế p giƣ̃a chủ thể với chính tiểu thuyết (Phạm Vĩnh Cƣ tuyển chọn và<br /> mình, giƣ̃a chủ thể với khá ch thể thẩ m mỹ . dịch), In lần thứ hai, Nxb Hội Nhà văn, Hà<br /> Ở đó, con ngƣời cá nhân tƣ̣ ý thƣ́c trở thành Nội.<br /> trung tâm của vũ tru ̣ , họ nói lên tiếng nói 2. Bakhtin M. (2012), Vấ n đề thể loại lời<br /> tâm hồn bằ ng ngôn t ừ của chính mình : “Tôi nói (Lã Nguyên d ịch), in trong sách Lí luận<br /> văn học những vấn đề hiện đại, Nxb Đại học<br /> gửi lòng tôi, tôi gửi hồn tôi/ Không giấu<br /> sƣ phạm Hà nội.<br /> giếm, như một con đường thẳng‖ (Tặng thơ<br /> 3. Diệp Quang Ban (2009), Giao tiếp,<br /> - Xuân Diệu). Với nhiề u nỗ lƣ̣c , các nhà thơ<br /> diễn ngôn và cấu tạo văn bản, Nxb Giáo dục,<br /> mới đã tạo ra bƣớc ngoặt trong việc mở rộng<br /> Hà Nội.<br /> khả năng giao tiếp trực tiếp của thơ, góp<br /> 4. Nguyễn Đăng Điệp (2002), Giọng điệu<br /> phần tạo nên chuyển biến quan trọng trong trong thơ trữ tình, Nxb Văn học, Hà Nội.<br /> quá trình hiện đại hóa ngôn ngữ thơ. 5. Khraptrenco, M. B. (1978), Cá tính<br /> 3. Kết luận sáng tạo của nhà văn và sự phát triển văn học<br /> Thành tựu rực rỡ của Thơ mới là kết quả (Lê Sơn, Nguyễn Minh dịch), Nxb Tác phẩm<br /> của quá trình tích tụ bền bỉ từ những trầm mới, Hà Nội.<br /> tích văn hóa, văn học dân tộc, với bƣớc 6. Trần Đình Sử (2013), Khái niệm diễn<br /> chuẩn bị lâu dài từ những thập niên đầu của ngôn trong nghiên cứu văn học hôm nay<br /> thế kỉ XX, sự tích hợp độc đáo những nguồn http://trandinhsu.wordpress.com/, 4 tháng 3<br /> ảnh hƣởng của cả phƣơng Đông và phƣơng năm 2013.<br /> Tây. Kết quả là Thơ mới đã sáng tạo một 7. Trần Đình Sử (2005), Thi pháp văn<br /> chủ thể nghệ thuật mới, trƣ̣c tiế p tham gia học trung đại Việt Nam, Nxb Đại học Quốc<br /> vào quá trình giao tiếp nghệ thuật , thể hiện gia, Hà Nội.<br /> 8. Trần Đình Sử (2011), Dẫn luận thi<br /> thế giới nội tâm bằ ng tiế ng nói của chính<br /> pháp học, Nxb giáo dục, H.<br /> mình v ới những dạng thức vô cùng đa dạng,<br /> 9. Hoài Thanh, Hoài Chân (1998), Thi<br /> phong phú và hấp dẫn.<br /> nhân Việt Nam, In lần thứ mƣời bốn, Nxb Văn<br /> Thơ mới đã ta ̣o ra mô ̣t bƣớc ngoă ̣t lớn<br /> học, Hà Nội.<br /> trong viê ̣c mở rô ̣ng khả năng giao tiế p trƣ̣c 10. Thơ mới 1932 - 1945: Tác giả và tác<br /> tiế p của thơ . Đây là sƣ̣ cách tân có ý nghiã phẩm (2004), In lần thứ sáu, Nxb Hội Nhà<br /> thi pháp . Trong đó, ngôn tƣ̀ - yế u tố thƣ́ nhấ t văn, Hà Nội.<br /> của sáng tạo văn học - sẽ thay đổi nhƣ là sự 11. Jakobson R. (2001), Ngôn ngữ học và<br /> khẳ ng đinh ̣ bản chấ t của cái mới . Phong trào thi học (Cao Xuân Hạo dịch), Tạp chí Ngôn<br /> Thơ mới đã mang lại cho thơ ca Việt Nam ngữ, (14), tr.51-58.<br />