Thoái hóa đất và quá trình hoang mạc hóa ở vùng Nam Trung Bộ

T¹p chÝ C¸c khoa häc vÒ tr¸i ®Êt<br /> <br /> 32(1), 79-86<br /> <br /> 3-2010<br /> <br /> THO¸I HO¸ §ÊT Vµ QU¸ TR×NH HOANG M¹C<br /> HO¸ ë VïNG NAM TRUNG Bé<br /> NGUYÔN §×NH Kú, NGUYÔN LËP D¢N,<br /> NGUYÔN M¹NH Hµ<br /> <br /> I. §ÆT VÊN §Ò<br /> Trong C«ng −íc chèng sa m¹c hãa cña Liªn<br /> hîp quèc (UNCCD) ký th¸ng 6 n¨m 1992 t¹i héi<br /> nghÞ th−îng ®Ønh Rio de Janero ®· kh¼ng ®Þnh "sa<br /> m¹c hãa - lµ sù suy tho¸i ®Êt ®ai t¹i c¸c vïng kh«<br /> h¹n, b¸n kh« h¹n, b¸n Èm kh« h¹n, h×nh thµnh do c¸c<br /> yÕu tè kh¸c nhau bao gåm sù biÕn ®æi khÝ hËu vµ<br /> c¸c ho¹t ®éng cña con ng−êi. Suy tho¸i ®Êt lµ sù<br /> suy gi¶m hoÆc mÊt n¨ng suÊt sinh häc vµ kinh tÕ<br /> cña ®Êt trång trät sö dông n−íc m−a, ®Êt trång trät<br /> sö dông thñy lîi, hoÆc b·i ch¨n th¶ gia sóc, ®ång<br /> cá, rõng vµ ®Êt rõng..." {7}. Nh− vËy tho¸i hãa ®Êt<br /> vµ hoang m¹c hãa cã quan hÖ nh©n qu¶ kh¨ng khÝt<br /> trong tù nhiªn, thÓ hiÖn ë sù chuyÓn hãa tõ ®Êt<br /> nguyªn sinh - ®Êt tho¸i hãa - ®Êt hoang m¹c hãa.<br /> Ch−¬ng tr×nh hµnh ®éng thùc hiÖn c«ng −íc hoang<br /> m¹c hãa cña Thñ t−íng ChÝnh phñ ViÖt Nam còng<br /> kh¼ng ®Þnh : ë ViÖt Nam, chèng sa m¹c hãa lµ ng¨n<br /> chÆn, h¹n chÕ qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt ë vïng b¸n<br /> kh« h¹n, kh« h¹n. Vïng Nam Trung bé ®−îc coi lµ<br /> vïng träng ®iÓm phßng chèng hoang m¹c hãa {7}.<br /> §iÒu kiÖn ph¸t sinh ®Êt vïng Nam Trung Bé (tõ<br /> §µ N½ng ®Õn B×nh ThuËn) thuéc nhiÖt ®íi giã mïa,<br /> cã mïa kh« kh¸ dµi (6-9 th¸ng). Vïng Ninh ThuËn<br /> - B×nh ThuËn cã mïa kh« dµi 8 - 9 th¸ng, t−¬ng<br /> øng víi cïng b¸n kh« h¹n. DiÖn tÝch ®Êt cña vïng<br /> trªn 43.000 km2. CÊu tróc líp phñ thæ nh−ìng ®a<br /> d¹ng phøc t¹p víi 10 nhãm, 20 lo¹i vµ trªn 65.000<br /> ha nói ®¸, trªn 265.000 ha cån c¸t vµ b·i c¸t. Qu¸<br /> tr×nh tho¸i hãa ®Êt ë vïng Nam Trung Bé còng ®a<br /> d¹ng, phøc t¹p vµ víi c−êng ®é m¹nh mÏ, dÉn ®Õn<br /> nhiÒu lo¹i h×nh hoang m¹c hãa kh¸c nhau. Sù thiÖt<br /> h¹i do tho¸i hãa ®Êt vµ hoang m¹c hãa trong ph¸t<br /> triÓn kinh tÕ - x· héi cña vïng Nam Trung Bé lµ rÊt<br /> lín, cÇn ®−îc nghiªn cøu ®Ó h¹n chÕ, ng¨n chÆn {1}.<br /> Trªn quan ®iÓm tæng hîp ®Þa lý ph¸t sinh vµ<br /> tho¸i hãa ®Êt dÉn ®Õn hoang m¹c hãa ë vïng Nam<br /> <br /> Trung Bé, c¸c kÕt qu¶ ®· chøng minh thùc tr¹ng tho¸i<br /> hãa ®Êt dÉn ®Õn hoang m¹c hãa cña khu vùc. §ång<br /> thêi x¸c ®Þnh c¸c tÝnh chÊt, nguyªn nh©n c¨n b¶n<br /> dÉn ®Õn hoang m¹c hãa<br /> II. KÕT QU¶ NGHI£N CøU Vµ TH¶O LUËN<br /> 1. §iÒu kiÖn h×nh thµnh vµ c¸c qu¸ tr×nh tho¸i<br /> hãa ®Êt vïng Nam Trung Bé<br /> a) §iÒu kiÖn h×nh thµnh ®Êt<br /> <br /> Vïng duyªn h¶i Nam Trung Bé ViÖt Nam b¾t<br /> ®Çu tõ ®Ìo H¶i V©n (vü ®é 15°30' B) ®Õn Nam<br /> huyÖn Hµm T©n tØnh B×nh ThuËn (vü ®é 10°34' B)<br /> bao gåm c¸c tØnh §µ N½ng, Qu¶ng Nam, Qu¶ng<br /> Ng·i, B×nh §Þnh, Phó Yªn, Kh¸nh Hßa, Ninh<br /> ThuËn, B×nh ThuËn. §Þa thÕ tù nhiªn kh¸i qu¸t cña<br /> vïng lµ n¬i t−¬ng t¸c gi÷a s−ên §«ng cña Tr−êng<br /> S¬n Nam víi BiÓn §«ng. C¸c ®ång b»ng duyªn h¶i<br /> nhá hÑp h×nh thµnh do kÕt qu¶ t−¬ng t¸c l©u dµi vµ<br /> phøc t¹p ®ã.<br /> §iÒu kiÖn sinh khÝ hËu thæ nh−ìng cña vïng n»m<br /> trän trong vïng nhiÖt ®íi giã mïa, víi sù ph©n hãa<br /> râ rÖt hai mïa kh« vµ m−a. §Êt ph¸t sinh mang tÝnh<br /> ®Þa ®íi phæ biÕn lµ vµng ®á, vµng x¸m. Tæng n¨ng<br /> l−îng bøc x¹ MÆt Trêi trong vïng lín h¬n 150-160<br /> kcal/cm2/n¨m vµ tæng nhiÖt ®é trªn 10 °C, trung b×nh<br /> trªn 8.000-9.000 °C, nhiÖt ®é trung b×nh hµng n¨m<br /> trªn 24 °C. Sù kh¸c biÖt nhiÖt ®é c¸c th¸ng trong<br /> n¨m kh«ng ®¸ng kÓ. L−îng m−a trung b×nh n¨m<br /> cña vïng trªn 1.500 mm song tËp trung 75-90 %<br /> vµo mïa m−a tõ th¸ng 5-6 ®Õn th¸ng 10-11. Trong<br /> vïng cã hai trung t©m m−a lín trªn d−íi 3.000 mm<br /> lµ Trµ Mi - Ba T¬ (Qu¶ng Ng·i), §øc Linh - T¸nh<br /> Linh (B×nh ThuËn). Mïa kh« kÐo dµi 6-9 th¸ng. §Æc<br /> biÖt khu vùc tõ Ninh S¬n - Ninh H¶i (Ninh ThuËn)<br /> ®Õn Tuy Phong - B¾c B×nh (B×nh ThuËn) lµ mét<br /> trung t©m kh« h¹n víi l−îng m−a trung b×nh n¨m<br /> <br /> 79<br /> <br /> 500-700 mm (cã khi xuèng d−íi 500 mm). Quy luËt<br /> ph©n hãa m−a theo ®é cao ®Þa h×nh thÓ hiÖn : khu vùc<br /> ®ång b»ng ven biÓn (®Æc biÖt vïng c¸t) l−îng m−a<br /> trung b×nh thÊp, khu vùc ch©n nói l−îng m−a trung<br /> b×nh t¨ng lªn, vïng nói ®¹t h¬n 1.500-2.000 mm/n¨m.<br /> Trong khi ®ã kh¶ n¨ng bèc h¬i cña khu vùc th−êng<br /> xuyªn lªn ®Õn trªn 1.300-1.400 mm/n¨m. Vïng ven<br /> biÓn l−îng m−a thÊp, kh¶ nang bèc h¬i lín gÊp 2-3l<br /> lÇn l−îng m−a. ChÝnh v× vËy ®· t¹o nªn mét vïng<br /> b¸n kh« h¹n ®iÓn h×nh ë ViÖt Nam. Lò lôt vµ h¹n<br /> kiÖt th−êng xuyªn xuÊt hiÖn trong vïng.<br /> §Þa h×nh s−ên §«ng Tr−êng S¬n ®åi nói dèc<br /> chia c¾t trªn 80 % diÖn tÝch tù nhiªn. §é cao tuyÖt<br /> ®èi nhiÒu ®Ønh trªn 1.000 m, ®ñ ®iÒu kiÖn ®Ó xuÊt<br /> hiÖn ®Êt mïn vµng ®á trªn nói. TÝnh t−¬ng ph¶n ®Þa<br /> h×nh gi÷a ®åi nói vµ ®ång b»ng ®· t¹o ra tiÒm n¨ng<br /> xãi mßn lín. D¶i ®åi thÒm tiÕp gi¸p víi ®ång b»ng,<br /> n¬i chuyÓn t¶i n−íc tõ s−ên Tr−êng S¬n nªn qu¸<br /> tr×nh röa tr«i m¹nh vµ qu¸ tr×nh laterit hãa ph¸t triÓn<br /> xuÊt hiÖn ®Êt x¸m b¹c mÇu {6}.<br /> S«ng ngßi vïng duyªn h¶i Nam Trung Bé ®Òu<br /> ng¾n, dèc, hÑp, bông chøa n−íc nhá. Cöa s«ng bÞ<br /> che ch¾n bëi c¸c d¶i cån c¸t ven biÓn vµ c¸c dÉy nói<br /> ®©m ngang ra biÓn nªn khã tiªu tho¸t n−íc vµo mïa<br /> lò. Mïa kh« nhiÒu s«ng suèi bÞ båi lÊp lßng s«ng vµ<br /> c¹n n−íc. HÇu hÕt phï sa cña c¸c s«ng t¹o nªn ®ång<br /> b»ng ®Òu cã thµnh phÇn c¬ giíi nhÑ tõ ®Êt phï sa<br /> ®ång b»ng Tuy Hßa cña s«ng Ba chÈy qua vïng cao<br /> nguyªn basalt.<br /> Líp phñ thùc vËt trong vïng ph©n hãa râ rÖt theo<br /> ®iÒu kiÖn khÝ hËu thæ nh−ìng tõ b¾c vµo nam vµ tõ<br /> ®«ng sang t©y. Tõ Qu¶ng Nam - §µ N½ng ®Õn Nha<br /> Trang phæ biÕn lµ rõng kÝn th−êng xanh nhiÖt ®íi,<br /> cßn Nha Trang ®Õn Phan ThiÕt xuÊt hiÖn kiÓu rõng<br /> <br /> nhiÖt ®íi rông l¸ (rõng khép). Rõng rông l¸ chØ thÞ<br /> cho ®iÒu kiÖn kh« h¹n. Tõ ®«ng sang t©y cã thÓ gÆp<br /> c¸c th¶m thùc vËt rõng ngËp mÆn ®Õn c¸c tr¶ng tru«ng<br /> c©y gai, x−¬ng rång trªn ®Êt c¸t, rõng rông l¸ trªn<br /> ®Êt x¸m b¹c mÇu, vïng ®åi thÒm vµ trªn nói lµ rõng<br /> kÝn th−êng xanh. §¸ng chó ý lµ trong vïng cã trªn<br /> 65.000 ha nói ®¸ träc víi c©y bôi gai, hèc ®¸ vµ h¬n<br /> 44.000 ha cån c¸t bá hoang trèng cá thÊp, x−¬ng rång.<br /> LÞch sö khai th¸c ®Êt cña vïng ®· tr¶i qua ph−¬ng<br /> thøc du canh ®èt n−¬ng lµm rÉy vµ ch¨n th¶ ®¹i gia<br /> sóc l©u ®êi cña d©n téc Ch¨m. Do thuËn tiÖn giao<br /> th«ng nªn rõng vµ ®Êt rõng ë ®©y ®−îc khai th¸c sím.<br /> Quanh c¸c khu vùc th¸p Chµm t×nh tr¹ng tho¸i hãa<br /> ®Êt vµ kh« h¹n diÔn ra m¹nh nhÊt. Ngoµi ra c¸c cuéc<br /> chiÕn tranh kÐo dµi tõ xa x−a ®Õn n¨m 1975 còng lµ<br /> mét trong nh÷ng nguyªn nh©n cña t×nh tr¹ng tho¸i<br /> hãa ®Êt vµ hoang m¹c hãa [2].<br /> Tõ c¸c ®iÒu kiÖn ph¸t sinh ®Êt ®· h×nh thµnh nªn<br /> líp phñ thæ nh−ìng vïng duyªn h¶i Nam Trung Bé<br /> thÓ hiÖn tÝnh ®a d¹ng phøc t¹p. HÇu hÕt c¸c nhãm ®Êt<br /> cña c¶ n−íc ®Òu cã mÆt ë trong vïng (b¶ng 1 vµ 2).<br /> So s¸nh c¸c nhãm ®Êt trªn cho thÊy : nhãm ®Êt<br /> mÆn vµ ®Êt phÌn cã diÖn tÝch nhá nhÊt, chiÕm 1,31 %<br /> diÖn tÝch vïng, tuy vïng nghiªn cøu cã bê biÓn kÐo<br /> dµi trªn 700 km. Nhãm ®Êt c¸t vµ cån c¸t trong vïng<br /> chiÕm gÇn 50 % diÖn tÝch lo¹i ®Êt c¶ n−íc. Nhãm<br /> ®Êt n©u vïng b¸n kh« h¹n tuy chiÕm 0,97 % diÖn<br /> tÝch vïng song lµ ®¬n vÞ ph¸t sinh ®Æc thï chØ xuÊt<br /> hiÖn ë Ninh ThuËn, B×nh ThuËn. Cã thÓ coi ®©y lµ<br /> dÊu hiÖu chØ thÞ cho kh¶ n¨ng xuÊt hiÖn hoang m¹c<br /> hãa. Nhãm ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ còng chiÕm tû lÖ<br /> cao so víi lo¹i ®Êt c¶ n−íc (gÇn 10 %). ChiÕm diÖn<br /> tÝch lín nhÊt lµ nhãm ®Êt x¸m (78,39 % diÖn tÝch<br /> <br /> B¶ng 1. DiÖn tÝch c¸c nhãm ®Êt vïng duyªn h¶i Nam Trung Bé<br /> Duyªn h¶i Nam Trung Bé<br /> PhÇn tr¨m so víi PhÇn tr¨m so víi<br /> lo¹i ®Êt c¶ n−íc<br /> diÖn tÝch vïng<br /> <br /> DiÖn tÝch c¶<br /> n−íc (ha)<br /> <br /> DiÖn tÝch<br /> (ha)<br /> <br /> Cån c¸t vµ ®Êt c¸t ven biÓn<br /> §Êt mÆn<br /> §Êt phÌn<br /> §Êt phï sa<br /> §Êt lÇy + ®Êt gl©y chua<br /> <br /> 533.434<br /> 971.356<br /> 1.863.128<br /> 3.400.059<br /> 452.418<br /> <br /> 265.175<br /> 49.560<br /> 7.589<br /> 317.989<br /> 103.943<br /> <br /> 49,71<br /> 5,10<br /> 0,41<br /> 9,35<br /> 22,97<br /> <br /> 6,08<br /> 1,14<br /> 0,17<br /> 7,29<br /> 2,38<br /> <br /> §Êt ®en<br /> §Êt n©u vïng b¸n kh« h¹n<br /> §Êt x¸m<br /> §Êt ®á<br /> §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸<br /> Tæng céng<br /> <br /> 112.939<br /> 42.330<br /> 19.970.642<br /> 3.014.594<br /> 495.727<br /> 30.856.627<br /> <br /> 22.241<br /> 42.330<br /> 3.417.782<br /> 86.632<br /> 46.628<br /> 4.359.869<br /> <br /> 19,69<br /> 100,00<br /> 17,11<br /> 2,87<br /> 9,41<br /> 14,13<br /> <br /> 0,51<br /> 0,97<br /> 78,39<br /> 1,99<br /> 1,07<br /> 100,00<br /> <br /> Nhãm ®Êt<br /> <br /> 80<br /> <br /> Tªn ®Êt<br /> <br /> B¶ng 2. Ph©n bè ®Êt theo c¸c tØnh Nam Trung Bé (®¬n vÞ : ha)<br /> Qu¶ng Nam - Qu¶ng<br /> B×nh<br /> Kh¸nh<br /> Ninh<br /> §µ N½ng<br /> Ng·i<br /> §Þnh Phó Yªn<br /> Hßa<br /> ThuËn<br /> <br /> Cån c¸t vµ ®Êt c¸t ven biÓn<br /> §Êt mÆn<br /> §Êt phÌn<br /> §Êt phï sa<br /> §Êt lÇy<br /> <br /> 43.119<br /> 15.417<br /> 2.155<br /> 75.428<br /> 14.993<br /> <br /> 14.389<br /> 6.947<br /> <br /> 18.250<br /> 11.581<br /> <br /> 41.967<br /> 8.463<br /> <br /> 77.318<br /> 18.430<br /> <br /> 12.984<br /> 3.701<br /> 3.930<br /> 29.355<br /> 24.705<br /> <br /> 16.300<br /> 8.332<br /> 1.504<br /> 22.954<br /> 18.035<br /> <br /> B×nh<br /> ThuËn<br /> <br /> 13.148 146.985<br /> 2.294<br /> 1.288<br /> 13.611<br /> 5.184<br /> <br /> 57.356<br /> 14.133<br /> <br /> Tæng<br /> diÖn tÝch<br /> 265.175<br /> 49.560<br /> 7.589<br /> 317.989<br /> 103.943<br /> <br /> §Êt ®en<br /> §Êt n©u vïng b¸n kh« h¹n<br /> §Êt x¸m<br /> §Êt ®á<br /> §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸<br /> <br /> 984.424<br /> 3.652<br /> 5.436<br /> <br /> 294<br /> 22.241<br /> 32.930<br /> 9.400<br /> 42.330<br /> 398.735 427.771 376.914 441.265 249.560 539.113 3.417.782<br /> 20.606 16.545 34.228<br /> 898<br /> 3.990<br /> 6.713<br /> 86.632<br /> 2.021<br /> 55 11.434 16.952<br /> 4.300<br /> 6.430<br /> 46.628<br /> <br /> Céng ®Êt<br /> S«ng suèi<br /> Nói ®¸<br /> §¶o<br /> Tæng diÖn tÝch tù nhiªn<br /> <br /> 1.144.624<br /> 21.391<br /> 2.024<br /> 30.498<br /> 1.198.537<br /> <br /> 495.031 574.320 505.791 520.722 337.669 781.712 4.359.869<br /> 10.650 15.658<br /> 5.640<br /> 3.256<br /> 1.929<br /> 5.376<br /> 63.900<br /> 12.024 17.617 17.090<br /> 1.176<br /> 3.062 12.112<br /> 65.105<br /> 43<br /> 30.541<br /> 517.705 607595 528521 525.197 342.660 799.200 4.519.415<br /> <br /> 1.903<br /> <br /> vïng), hÇu hÕt ®−îc h×nh thµnh trªn ®¸ magma acid<br /> vµ ®¸ c¸t. Do ®ã c¸c lo¹i ®Êt x¸m cã thµnh phÇn c¬<br /> giíi nhÑ ®Õn trung b×nh [6].<br /> b) Qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt vµ hoang m¹c hãa<br /> <br /> §iÒu kiÖn ph¸t sinh ®Êt cña vïng duyªn h¶i Nam<br /> Trung Bé ®· chøa ®ùng nguy c¬ vµ tiÒm n¨ng tho¸i<br /> hãa m¹nh cña líp phñ thæ nh−ìng. Bëi vËy qu¸ tr×nh<br /> tho¸i hãa ®Êt hiÖn t¹i diÔn ra nhanh vµ s©u s¾c. C−êng<br /> ®é cña c¸c qu¸ tr×nh tho¸i hãa còng diÔn ra theo nhÞp<br /> ®iÖu mïa. Mïa m−a lµ qu¸ tr×nh xãi mßn röa tr«i, s¹t<br /> lë vïi lÊp do n−íc, cßn mïa kh« lµ qu¸ tr×nh c¸t bay,<br /> c¸t nhÈy, nhiÔm mÆn. TÝnh chÊt kh« Èm theo chu kú<br /> còng lµm t¨ng c−êng qu¸ tr×nh laterit hãa thµnh t¹o<br /> ®¸ ong vµ kÕt von. C¸c qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt c¬<br /> b¶n dÉn ®Õn hoang m¹c hãa trong vïng bao gåm :<br /> <br /> 19.919<br /> <br /> 125<br /> <br /> c¸t, n¬i cã l−îng m−a thÊp vµ høng chÞu giã biÓn,<br /> giã nói. C¸c cån c¸t di chuyÓn s©u vµo trong ®Êt<br /> liÒn, tèc ®é di chuyÓn c¸t cao 3-5 m/n¨m ë ChÝ<br /> C«ng (Tuy Phong), Mòi NÐ (Phan ThiÕt). NhiÒu bµu<br /> n−íc ë vïng c¸t bÞ c¹n vµ bÞ vïi lÊp nh− : Bµu Tµn,<br /> Bµu C¹n (B×nh ThuËn). TÝnh kh¾c nghiÖt cña m«i<br /> tr−êng gièng víi sa m¹c. Vai trß cña giã cßn t¸c<br /> ®éng s©u vµo vïng ®Êt x¸m b¹c mÇu tr−íc nói. Do<br /> röa tr«i ®Êt bÒ mÆt bÞ "b¹c mÇu", cÊu tróc ®Êt bÞ ph¸<br /> vì t¬i bë rêi nªn th−êng bÞ giã cuèn t¹o thµnh c¸c<br /> c¬n lèc bôi di chuyÓn. C¸c ®¸m bôi bÞ bãc mßn tõ<br /> n¬i nµy, l¹i tÝch ®äng ë n¬i kh¸c d−íi d¹ng bôi tùa<br /> "hoµng thæ" lµ nguyªn nh©n chÝnh h×nh thµnh nªn<br /> hoang m¹c bôi (hoang m¹c ®Êt c»n) [5].<br /> <br /> ♦Qu¸ tr×nh xãi mßn röa tr«i do n−íc cña vïng<br /> nghiªn cøu xÈy ra m¹nh mÏ vµo mïa m−a hµng n¨m,<br /> m¹nh nhÊt ë vïng ®åi thuéc s−ên §«ng Tr−êng S¬n.<br /> T¹i ®©y ®é dèc, chiÒu dµi s−ên vµ l−îng m−a ®Òu<br /> lín. §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ l©u ngµy trªn 46.000 ha<br /> thÓ hiÖn tèc ®é cña qu¸ tr×nh nµy. TÇng dÇy ®Êt ®åi<br /> nói cña vïng phæ biÕn d−íi 50 cm chiÕm 15,5 % vµ<br /> nhiÒu n¬i d−íi 30 cm chiÕm 48,5 %. §Æc biÖt cã thÓ<br /> quan s¸t thÊy nh÷ng diÖn tÝch lín ®Êt cã ®¸ lé, ®¸ l¨n<br /> nh− Phan Rang - Th¸p Chµm (Ninh ThuËn), VÜnh<br /> H¶o - Cµ N¸ (B×nh ThuËn), An Nh¬n (B×nh §Þnh),<br /> Mé §øc - §øc Phæ (Qu¶ng Ng·i) [4].<br /> <br /> ♦ Qu¸ tr×nh h×nh thµnh kÕt von ®¸ ong (laterit<br /> hãa) phæ biÕn ë vïng ®åi tiÕp gi¸p ®ång b»ng víi<br /> diÖn tÝch hµng chôc ngµn ha. Sù cã mÆt cña c¸c tÇng<br /> ®¸ ong dÇy ®Æc võa thÓ hiÖn tÝnh ®íi ®iÓn h×nh nhiÖt<br /> ®íi võa thÓ hiÖn ®iÒu kiÖn phi ®Þa ®íi cña khu vùc<br /> cã chÕ ®é kh« Èm chu kú. NhiÒu n¬i ë c¸c huyÖn<br /> ven ®ång b»ng, ®¸ ong lé lªn mÆt ®Êt vµ ®−îc khai<br /> th¸c lµm vËt liÖu x©y dùng. HÇu hÕt c¸c ®Êt x¸m b¹c<br /> mÇu trªn phï sa cæ cã xuÊt hiÖn kÕt von ®¸ ong. TÇng<br /> ®¸ ong ®· t¹o thµnh mÆt ch¾n ®Þa hãa, c¾t ®øt mèi<br /> quan hÖ cña tÇng ®Êt víi mÉu chÊt bªn d−íi. Nh÷ng<br /> n¬i ®¸ ong lé trªn mÆt, ®Êt trë thµnh "x−¬ng xÈu"<br /> (®Êt xãi mßn tr¬ sái s¹n) vµ nghÌo dinh d−ìng. Qu¸<br /> tr×nh hoang hãa thÓ hiÖn râ nÐt vµo mïa kh« [5].<br /> <br /> ♦ Qu¸ tr×nh thæi mßn vµ di chuyÓn c¸t do giã :<br /> phæ biÕn ë vïng duyªn h¶i. §Æc biÖt trªn c¸c vïng<br /> <br /> ♦ Qu¸ tr×nh mÆn hãa phÌn hãa (mÆn Cl - vµ mÆn<br /> SO ) : trong vïng cã hai nguån gèc chÝnh lµ tÝch<br /> 24<br /> <br /> 81<br /> <br /> lòy muèi tõ n−íc biÓn vµ tÝch lòy muèi tõ phong hãa<br /> ®¸ mÑ t¹o thµnh ®Êt. Hai ®¬n vÞ ph¸t sinh nµy më<br /> réng cïng víi qu¸ tr×nh kh« h¹n. §¬n vÞ nµy ®Æc<br /> tr−ng cho vïng b¸n kh« h¹n Ninh ThuËn - B×nh ThuËn<br /> (Ninh ThuËn cã trªn 32.900 ha ë huyÖn Ninh S¬n,<br /> cßn B×nh ThuËn lµ 9.400 ha ë huyÖn Tuy Phong).<br /> Dùa vµo ®iÒu kiÖn h×nh thµnh vµ tÝnh chÊt ®Æc thï,<br /> c¸c nhµ thæ nh−ìng ®· xÕp ®¬n vÞ ®Êt nµy vµo nhãm<br /> ®Êt n©u b¸n kh« h¹n. §¬n vÞ ®Êt nµy phÇn lín cßn<br /> bá hoang víi cá vµ c©y bôi x¬ x¸c. C¸c dÊu tÝch<br /> muèi trªn mÆt vµ trong tÇng ®Êt thÓ hiÖn qu¸ tr×nh<br /> mÆn hãa thø sinh.<br /> Sù t−¬ng t¸c gi÷a quy luËt ®Þa ®íi, ®Þa « vµ phi<br /> ®Þa ®íi kh¸c ®· h×nh thµnh mét bøc kh¶m thæ nh−ìng<br /> ®Æc thï cña vïng. §¹i diÖn cho quy luËt ®Þa ®íi lµ<br /> nhãm ®Êt ®á vµng x¸m. Quy luËt ®Þa « cã ®Êt c¸t,<br /> ®Êt mÆn phÌn, ®Êt n©u b¸n kh« h¹n. Cßn quy luËt<br /> ®ai cao lµ ®Êt x¸m mïn trªn nói. Cïng víi ®ã lµ<br /> qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt ®· h×nh thµnh nªn c¸c lo¹i<br /> "®Êt cã vÊn ®Ò" (soil problem) rÊt ®Æc thï vµ diÖn<br /> tÝch kh¸ lín trong vïng nghiªn cøu (b¶ng 3) nh−<br /> ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸, ®Êt x¸m b¹c mÇu [6].<br /> DiÖn tÝch "®Êt cã vÊn ®Ò" xuÊt hiÖn trong vïng<br /> chiÕm tíi 18,38 % tæng diÖn tÝch vïng. TØnh cã diÖn<br /> tÝch "®Êt cã vÊn ®Ò" lín nhÊt lµ B×nh ThuËn chiÕm<br /> tíi 29,41 % diÖn tÝch tù nhiªn tØnh. ThÊp nhÊt lµ<br /> Qu¶ng Nam - §µ N½ng (QN-§N) 9,55 %. Cã ba tØnh<br /> "®Êt cã vÊn ®Ò" chiÕm trªn 20 % diÖn tÝch lµ B×nh<br /> §Þnh 26,21 %, Phó Yªn 21,39 %, Ninh ThuËn 20,76 %.<br /> <br /> Tªn ®Êt<br /> <br /> §Êt c¸t<br /> §Êt mÆn<br /> §Êt phÌn<br /> §Êt lÇy<br /> §Êt x¸m b¹c mÇu<br /> §Êt xãi mßn tr¬<br /> sái ®¸<br /> Nói ®¸<br /> Tæng ®Êt (®Êt +<br /> nói ®¸)<br /> % so víi DTTN<br /> tØnh<br /> % so víi DT ®Êt<br /> cã vÊn ®Ò<br /> Tæng diÖn tÝch tù<br /> nhiªn vïng<br /> <br /> 82<br /> <br /> Cßn hai tØnh cã diÖn tÝch "®Êt cã vÊn ®Ò" trªn 10 %<br /> lµ Kh¸nh Hßa 16.06 % vµ Qu¶ng Ng·i 13,2 5% tæng<br /> diÖn tÝch cña tØnh. "§Êt cã vÊn ®Ò" lµ s¶n phÈm cña<br /> qu¸ tr×nh tho¸i hãa ®Êt tù nhiªn vµ nh©n t¸c ph©n bè<br /> trªn tÊt c¶ c¸c d¹ng ®Þa h×nh nói, ®åi, ®ång b»ng phï<br /> sa s«ng, ®ång b»ng duyªn h¶i Nam Trung Bé.<br /> 2. C¸c d¹ng hoang m¹c hãa ë Nam Trung Bé<br /> <br /> Tho¸i hãa ®Êt liªn tôc, më réng sÏ dÉn ®Õn<br /> hoang m¹c hãa. §èi chiÕu víi c¸c tÝnh chÊt hoang<br /> m¹c trªn thÕ giíi cho thÊy mèi quan hÖ kh¨ng khÝt<br /> cña hai qu¸ tr×nh nµy. ë Nam Trung Bé ba d¹ng<br /> "®Êt cã vÊn ®Ò" chiÕm diÖn tÝch lín nhÊt lµ ®Êt c¸t,<br /> ®Êt x¸m b¹c mÇu vµ ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ (b¶ng<br /> 3). §Êt c¸t biÓn ph©n bè chñ yÕu däc theo bê biÓn<br /> vµ chÞu ¶nh h−ëng m¹nh cña qu¸ tr×nh phong thµnh.<br /> HiÖn t−îng c¸t bay, c¸t nhÈy ®ang diÔn ra rÊt m¹nh<br /> ë B¾c B×nh ThuËn, Ninh ThuËn vµ mét sè duyªn h¶i<br /> cña Qu¶ng Ng·i, B×nh §Þnh. §èi diÖn víi ®Êt c¸t<br /> biÓn qua ®ång b»ng lµ d¹ng ®Êt x¸m b¹c mÇu vµ<br /> ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ ph©n bè chñ yÕu ven ®åi nói<br /> tiÕp gi¸p ®ång b»ng. Hai ®¬n vÞ "®Êt cã vÊn ®Ò"<br /> nµy tham gia h×nh thµnh hai d¶i hoang m¹c ®Êt c»n<br /> (bôi) vµ hoang m¹c c¸t ®ång b»ng nhá hÑp. DiÖn<br /> ®¸ cïng víi diÖn tÝch nói ®¸ träc kh¸ lín (chiÕm<br /> 1,44 %) ®· trë thµnh c¸c hoang m¹c ®¸ thùc thô ë<br /> Nam Trung Bé.<br /> Sù xuÊt hiÖn ®Êt n©u vïng b¸n kh« h¹n 42.330<br /> ha t−¬ng ®−¬ng 0,97 % diÖn tÝch vïng vµ 202 ha<br /> ®Êt mÆn kiÒm lµ nh÷ng chØ thÞ cña qu¸ tr×nh hoang<br /> <br /> B¶ng 3. DiÖn tÝch ®Êt cã vÊn ®Ò ë c¸c tØnh Nam Trung Bé (®¬n vÞ : ha)<br /> Tæng % so víi % so víi<br /> Qu¶ng<br /> B×nh<br /> diÖn DT ®Êt cã DTTN<br /> Nam - §µ Qu¶ng B×nh Phó Yªn Kh¸nh Ninh<br /> Ng·i<br /> §Þnh<br /> Hßa ThuËn ThuËn<br /> tÝch<br /> vÊn ®Ò<br /> vïng<br /> N½ng<br /> 43.119 14.389<br /> 15.417 6.947<br /> 2.155<br /> 14.993 8.463<br /> 28.561 24.442<br /> 5.436<br /> <br /> 2.021<br /> <br /> 18.250 12.984 16.300 13.148 146.985 265.175<br /> 11.581 3.701 8.332 2.294<br /> 1.288 49.560<br /> 3.930 1.504<br /> 7.589<br /> 18.430 24.705 18.035 5.184<br /> 9.124 98.934<br /> 88.140 45.800 27.027 54.536 29.190 297.696<br /> 55 11.434 16.952<br /> <br /> 5,87<br /> 1,10<br /> 0,17<br /> 2,19<br /> 6,59<br /> <br /> 6.430 46.628<br /> <br /> 5,61<br /> <br /> 1,03<br /> <br /> 12.112 65.105<br /> <br /> 7,84<br /> <br /> 1,44<br /> <br /> 111.705 68.286 158.318 108.265 83.808 69.830 230.475 830.687 100,00<br /> <br /> 18,38<br /> <br /> 2.024 12.024<br /> <br /> 4.300<br /> <br /> 31,92<br /> 5,97<br /> 0,91<br /> 11,91<br /> 35,84<br /> <br /> 17.617 17.090<br /> <br /> 1.176<br /> <br /> 3.062<br /> <br /> 9,55<br /> <br /> 13,25<br /> <br /> 26,21<br /> <br /> 21,39<br /> <br /> 16,06<br /> <br /> 20,76<br /> <br /> 13,45<br /> <br /> 8,22<br /> <br /> 19,06<br /> <br /> 13,03<br /> <br /> 10,09<br /> <br /> 8,41<br /> <br /> 4.519.415<br /> <br /> 29,41<br /> 27,75 100,00<br /> <br /> m¹c hãa. Hai ®¬n vÞ ®Êt trªn ph©n bè chñ yÕu ë hai<br /> tØnh Ninh ThuËn vµ B×nh ThuËn. Vµ còng ë hai tØnh<br /> nµy xuÊt hiÖn mét ®¬n vÞ "®Êt hoang m¹c" ®Æc biÖt<br /> ë ViÖt Nam, ®ã lµ c¸c cån c¸t, b·i c¸t ®á víi diÖn<br /> tÝch 76.886 ha. Khi nghiªn cøu nguån gèc cña s¶n<br /> phÈm c¸t ®á cho thÊy nã thÓ hiÖn mét ®iÒu kiÖn nhiÖt<br /> ®íi cæ kh« h¹n. §èi chiÕu víi c¸c ®iÒu kiÖn hoang<br /> m¹c hãa trªn thÕ giíi cã thÓ kh¼ng ®Þnh tho¸i ho¸<br /> ®Êt vïng duyªn h¶i Nam Trung Bé cïng víi sù ph©n<br /> hãa mïa m−a - mïa kh« s©u s¾c lµ nguyªn nh©n c¬<br /> b¶n dÉn ®Õn hoang m¹c hãa ®· xÈy ra tõ kh¸ l©u<br /> cïng víi hÖ thèng canh t¸c cña ng−êi Ch¨m.<br /> §Êt phæ biÕn ë c¸c vïng hoang m¹c trªn thÕ giíi<br /> bao gåm : ®Êt c¸t, ®Êt "x−¬ng xÈu", ®Êt mÆn kiÒm vµ<br /> ®Êt míi h×nh thµnh. So s¸nh víi ®Êt cña vïng nghiªn<br /> cøu còng xuÊt hiÖn c¸c ®Êt t−¬ng tù nh− ®Êt c¸t biÓn,<br /> ®Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸, ®Êt x¸m b¹c mÇu, ®Êt mÆn...<br /> §©y lµ nh÷ng "®Êt cã vÊn ®Ò" ®Æc thï cña khu vùc<br /> mang nh÷ng dÊu hiÖu hoang m¹c hãa [6].<br /> Hoang m¹c hãa trªn thÕ giíi ®−îc ph©n lo¹i theo<br /> møc ®é (hoang m¹c - b¸n hoang m¹c) vµ theo tÝnh<br /> chÊt, qu¸ tr×nh thµnh t¹o.<br /> <br /> Tæng<br /> <br /> pH Mïn<br /> ®Êt<br /> (cm) KCl %<br /> <br /> So s¸nh víi kÕt qu¶ nghiªn cøu hoang m¹c hãa<br /> ë vïng Nam Trung Bé cã thÓ x¸c ®Þnh bèn d¹ng b¸n<br /> hoang m¹c hãa xuÊt hiÖn vµo mïa kh« hµng n¨m.<br /> a) B¸n hoang m¹c c¸t<br /> <br /> Víi diÖn tÝch trªn 260.000 ha ph©n bè chñ yÕu<br /> däc ven biÓn B¾c B×nh - Tuy Phong (B×nh ThuËn),<br /> Ninh Ph−íc - Ninh H¶i (Ninh ThuËn), Phï Mü - Phï<br /> C¸t (B×nh §Þnh)... DiÔn biÕn c¸t bay, c¸t chÈy xÈy ra<br /> m¹nh vµo mïa kh« hµng n¨m. H×nh th¸i b¸n hoang<br /> m¹c c¸t gåm c¸c cån c¸t dÞch chuyÓn vµ cè ®Þnh (cã<br /> nh÷ng cån c¸t cao tíi trªn 100 m), c¸c b·i c¸t b»ng<br /> vµ nh÷ng dßng s«ng c¸t. Trªn c¸c b¸n hoang m¹c<br /> c¸t tån t¹i c¸c "bµu n−íc" nh− c¸c èc ®¶o cña xø<br /> hoang m¹c. Bµu chøa n−íc nhiÒu n¬i còng bÞ c¹n<br /> dÇn t¹o thµnh c¸c "bµu c¹n", "bµu tµn". §Êt c¸t cã<br /> m«i tr−êng trung tÝnh Ýt chua. Mïn vµ ®¹m ®Òu nghÌo,<br /> c¸c chÊt kho¸ng kh¸c rÊt Ýt. §Æc tr−ng cho lo¹i ®Êt<br /> b¸n hoang m¹c c¸t lµ cã thµnh phÇn c¬ giíi cÊp h¹t<br /> 2-0,02 mm chiÕm tíi trªn 95 % toµn phÉu diÖn vµ<br /> chñ yÕu lµ SiO2. Thµnh phÇn hãa lý phÉu diÖn NT3<br /> (x· Nh©n H¶i, huyÖn Ninh H¶i, tØnh Ninh ThuËn)<br /> kh¸ ®iÓn h×nh cho ®Êt b¸n hoang m¹c c¸t (b¶ng 4).<br /> <br /> B¶ng 4. Thµnh phÇn ho¸ lý häc phÉu diÖn NT3<br /> DÔ tiªu<br /> Cation trao ®æi<br /> Tæng sè (%)<br /> (mg/100g (meq/100g ®Êt) PhÇn tr¨m<br /> ®Êt)<br /> N<br /> <br /> Thµnh phÇn c¬ giíi (%)<br /> <br /> 20,02P2O5 K2O P2O5 K2O Ca++ Mg++ CEC Cl- SO42- 0,02m 0,002m < 0,002m<br /> m<br /> m<br /> m<br /> <br /> 0-20 8,47 0,895 0,056 0,067 0,04 18,30 6,00 4,00 2,40 7,82 0,018 0,010 97,5<br /> 20-40 8,56 0,790 0,050 0,054 0,05 9,80 6,00 2,40 0,50 5,13 0,018 0,012 96,2<br /> b) B¸n hoang m¹c ®¸ s¹n sái<br /> <br /> DiÖn tÝch trªn 100.000 ha lµ c¸c nói ®¸ träc vµ<br /> ®åi nói sãt xãi mßn tr¬ sái ®¸ däc c¸c ®ång b»ng<br /> ven biÓn cña Ninh ThuËn, B×nh ThuËn, Qu¶ng Ng·i,<br /> B×nh §Þnh, Kh¸nh Hßa... H×nh th¸i cÊu tróc ®Êt xãi<br /> mßn tr¬ sái ®¸ lµ ®Êt hèc ®¸ hoÆc bÒ mÆt sái s¹n. Líp<br /> phñ thùc vËt trªn mÆt ®Êt th−a thít lµ cá cøng thÊp,<br /> c©y gai, sái ®¸ tr¬ trªn mÆt ®Êt. TÇng mïn vµ tÇng<br /> tÝch tô B hÇu nh− bÞ c¾t côt, tÇng ®Êt máng d−íi 30 cm.<br /> Thµnh phÇn cÊp h¹t chñ yÕu lµ sái s¹n, c¸t th«. Thµnh<br /> phÇn dinh d−ìng nghÌo mïn, ®¹m, l©n, kali vµ cation<br /> trao ®æi. §Êt chua ®Õn rÊt chua. M«i tr−êng ®Êt n¾ng<br /> nãng vµ giã bµo mßn vµo mïa kh«, cßn mïa m−a bÞ<br /> n−íc xãi mßn vµ xãi lë. §é tr÷ Èm ®Êt rÊt thÊp, nªn<br /> vµo mïa kh« trë thµnh d¹ng hoang m¹c ®Êt c»n.<br /> §Êt xãi mßn tr¬ sái ®¸ ë Nam Trung Bé cã<br /> 46.628 ha, chiÕm 1,03 % tæng diÖn tÝch ®Êt tù nhiªn<br /> vïng ; ph©n bè ë Ninh ThuËn 16.952 ha, Kh¸nh Hßa<br /> <br /> 1,6<br /> 3,2<br /> <br /> 0,9<br /> 0,6<br /> <br /> 11.434 ha, B×nh ThuËn 6.430 ha, Qu¶ng Nam - §µ<br /> N½ng 5.436 ha, B×nh §Þnh 4.300 ha. §Æc biÖt nói ®¸<br /> träc trong khu vùc cã diÖn tÝch kh¸ lín (65.105 ha)<br /> ph©n bè ë B×nh §Þnh vµ Phó Yªn ®Òu trªn 17.000 ha,<br /> ë Qu¶ng Ng·i vµ B×nh ThuËn ®Òu trªn 12.000 ha,<br /> Ninh ThuËn trªn 3.000 ha, Qu¶ng Nam - §µ N½ng trªn<br /> 2.000 ha. §¸ l¨n lë, næ nøt lµ nh÷ng dÊu hiÖu thÓ hiÖn<br /> t×nh tr¹ng hoang m¹c ®¸ s¹n sái kh¸ râ nÐt.<br /> c) B¸n hoang m¹c bôi<br /> <br /> DiÖn tÝch trªn 290.000 ha, chiÕm 6,59% so víi<br /> diÖn tÝch tù nhiªn cña vïng, lµ nh÷ng vïng ®Êt x¸m<br /> b¹c mÇu do bÞ röa tr«i m¹nh vïng b¸n s¬n ®Þa gi¸p<br /> ®ång b»ng. TÇng ®Êt mÆt bÞ ph¸ vì cÊu tróc thµnh<br /> d¹ng bét, bôi vµ tÇng bªn d−íi th−êng cã kÕt von<br /> ®¸ ong. §Êt chua ®Õn rÊt chua, nghÌo c¸c chÊt dinh<br /> d−ìng. DiÖn ph©n bè tËp trung tõ Qu¶ng Ng·i ®Õn<br /> B×nh ThuËn. §Æc tr−ng cho d¹ng b¸n hoang m¹c<br /> bôi cã phÉu diÖn BT11 thuéc huyÖn Hµm T©n tØnh<br /> <br /> 83<br /> <br />