Tìm hiểu Kinh đô Hoa Lư xưa và nay: Phần 2

Chia sẻ: Minh Anh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:278

Thêm vào BST

Báo xấu

160
lượt xem 31
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Nối tiếp nội dung của phần 1 Tài liệu Kinh đô Hoa Lư xưa và nay, phần 2 giới thiệu tới người đọc các di tích và danh thắng ở trong và ngoài khu vực Cố đô Hoa Lư như: Đền vua Đinh Tiên Hoàng, đền vua Lê Đại Hành, nhà bia tưởng niệm vua Lý Thái Tổ, Mã Yên Sơn, đền Phát kim, phủ Phù Dung, các lễ hội ở Hoa Lư... Hi vọng đây sẽ là một Tài liệu hữu ích dành cho những ai đam mê lịch sử và muốn tìm hiểu về một vùng đất đã từng là Kinh đô của nước ta.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tìm hiểu Kinh đô Hoa Lư xưa và nay: Phần 2

CAC DI TICH VA DANH THANG 0 TRONG VA NGOAI KHU Vl/C CO DO HOA Ll/ DEN VUA DINH TIEN HOANG Du khach de'n tham Cd dd Hoa Lu thudc xa Trudng Yen, huyen Hoa Lu, thay hai ngdi din cd kfnh, trang nghiem nam d khu vuc trung tam, hoa nhap vdi niii sdng ngoan muc, dd la din Vua Dinh Tien Hoang va din Vua Le Dai Hanh. Den Dinh Tien Hoang d phfa nam din Le Dai Hanh toa lac d lang Trudng Yen Thugng, nen ggi la din Thugng. Hai ngdi din diu dugc xay dung tur sau khi Ly Thai Td ddi dd tCr Hoa Lu ra Thang Long, ndm tren nin cung dien chfnh cua Kinh dd Hoa Lu ngay xua. Hdi ay, hai din diu quay hudng bdc, trdng ra mii Hd, nui Che. MddDfuiq^Bdt . 275
Nui Hd d gan cau Ddng (ndm d phia nam cdu Ddng). Nui Che d phfa bdc cdu Ddng, each cau Ddng khoang 30m, ndm ben tay sdng Sao Khe. Nui cd mdt nggn che ra hudng bdc nen ggi la nui Che. Hai qua mii nay nhu hai con hd phuc chau vl nui Cot Cd (ndm d phfa ddng bdc nui Che). Thdi gian khdc nghiet da lam hu hdng hai ngdi din. Ddu the ky XVH, Ll Quan Cdng Bui Thdi Trung, ngudi lang Chi Phong, tdng Trudng Yen, nay la thdn Chi Phong, xa Trudng Yen (la con dng MI Quan Cdng Bui Van Khue), sau khi bd nha Mac theo nha Le (ddi Vua Le Kfnh Tdng (1600-1619), nien hieu Than Difc thii nha't (1600)' ", da xay dung lai hai ngdi din nhu cu. (1) - Bid Thdi Trung Id con MTQiidn Cong Bid Vdn Khue vd Nguyen Thi Nien. Biii Vdn Khue Id diing tudng, nhd Mgc phong San Qudn Cdng. Sau quy thudn nhd Le. lap cdiig. Nhd Lc phong Bid Vdn Khue Id NghTa Qudn Cdng, phong Biii Thdi Trung Id Le Qudn Cong, Idm tudng dgo San Nam, sau di tu. ("Dgi nam nhdt thdng chi" - Tap 3 - NXB KHXH - Hd Not -1971 - Trang 264). (trudc ddy a vi tri gdn ben dd Trudng Yen - nay khong con). Den ndm 63 rudi cu mdi sinh dugc dng Duong Dirc V'Tnh. Gia dinh rdt vui mirng. nhung sg kho nuoi, nen khi sinh ra, dem dng Vinh dedcdng Hd (cdng dd cdch den Le Dgi Hdnh ve phia bdc han 50 m). sau do mdi dem ve nhd nuoi vd ddt ten Id Cdng. Ve sau ggi chech Id Kenh. Ong Vinh sail ndy Idm Chdnh tdng. duac nhd Nguyen phong tudc Bd, nen ngudi ta quen ggi dng Id Bd Kenh. Ong tham gia phong trdo Vdn Thdn. Gidc Phdp truy liing dinh bdt, nen dng phdi xudng Nhd thd dd Phdt Diem Idn trdn. Thdi gian a ddy. ong ndy ra y dinh tdn tao. den Dinh Tien Hodng cao ten bdng dd. Lite dd yen dn. dng trd ve Idng. khdng Idm Chdnh tdng nua. bdn bgc vcri ddn Trirdng Yen Thuang ton cao 276 : DCiiilt ttd 76oa Mit xita od naq
nhung chuyen hudng, quay hudng ddng. Nam ay Bui Thdi Trung la quan Dd dd'c Hieu luc Td ve quan vu su bd Ll. Nam Hoang Dinh thu 7 (1606) da dung bia ghi, lai diiu dd. ' • ..- Sang ddi Vua Le Hy Tdng (1676 - 1705) nien hieu Vinh Tri thif nhat (1676), nhan dan xa Trudng Yen dai tu lai hai ngdi din. Dl'n nha Nguyin, ddi Vua Nguyin Thanh Thai (1889 - 1907), nien hieu Thanh Thai thu 10 (1898), dng Ba Kenh life Duong DCfc Vinh (1850 - 1909)'", ngudi lang Trudng Yen Thugng, xa Trudng Yen, huyen Hoa Lu cung vdi nhan dan lang Trudng Yen Thugng da sura din Dinh Tien Hoang, bdng each lam ngudng cura da va dua den Dinh len. De thif nghiem, dng Idm nhd minh trudc. Ngoi nhd do hien nay vdn con. Nhd Idm theo kieu nhd cd, dung bdng nhung cot gd lim, rdt cd cdc chdn cot deu duac ddt tren cdc tdng dd vitdng co chgm khdc hoa Id sen phia ngodi, rieng hdng cdt Irong nhd ddt tren cdc tdng dd cd bdng vd cdc ngudng cira ldm bdng dd chgm khdc phia ngodi dirdng tiiin vudng ndi, cudn thu, bin sdch. Khu nhd cua dng gdm nam gian nhd a. cdch mdi sdn gach hep deh ba gian nhd thd, nay deu Idm nhd thd. Deed kinh phi tdn cao den Dinh, ong Duang Dirc Vinh dd di van dgng, quyen gdp lien trong ddn. Cdn thieu bao nhieu ong lo lieu dii. Khi hodn thdnh cdng viec, ong dda den Dinh ba ndm vd Idm ongTitde trdng coi den. Ndm ton cao deu Dinh, dng mdi 48 tuoi. (Tu lieu ndy do ong Duang Vdn Dua. 87 tuoi (ndm 2001). Id chdt dich Idn cita dng Duang Dice Vinh cung cd'p). ill- Cu Hdu Te Id thdn sinh ra dng Duang Dice Vinh. Khi dd ngodi 60 tudi. cu Hdu Tc cd 6 ngudi con gdi. nhung vdn chua cd con trai. nen phdi di li cdu lira chita Thdp (Bdo Thien Thdp Tu). Md lOiuiq Oial . 277
cac tang da cd bdng vao dudi ta't ca cac chan cdt gd lim dl nang cao ngdi din. Vi the din Dinh Tien Hoang cao hon din Le Dai Hdnh va kien true cua ngdi din khdng chi bdng. Toan bd ngdi din Dinh Tien Hoang cao len 0,60m nhu ngay nay'". (1) - Cdc then dgi phong kien rdi quan Idm tdn lao hai ngdi den Dinh, Le: - Thdi Ly (1010 - 1225): Xdy dung hai ngoi den Dinh, Le. -TlidiTi-dn (1225 - 1400):Tiep rue tubd. ' . - Thdi Hdu Le (1583 -1788): Tu sua ldn vd xoay lgi hudng hai ngoi den Dinh. Le. Hdng ndm. trieu dinh cap tien bgc cho viec tu siia. tele nai thd ttr. Rieng den thd Vua Le. ndm Hodng Dinh thir 9 (1609) Vua Le Kinh Tdng cap 84 mdu 2 sdo ruong tedien: ndm Cdnh Hung thir 2 (1741) Vua Le HienTong cdp 14 quan lien te: nam 1742 trieu dinh tinh mien to time ciia Idng Trudng Yen Hg Id 269 quan de phung sit. - Thdi Tdy Son (1788 -1802): Co ndm rieng lien te'ld 100 quan. - Thdi Nguyen (1802 - 1945): -\- Ndm Minh Menh thir 4 (1823): Sua lqi den Dinh (theo "Dgi Nam nhdt thdng chi"). -t- Ndm 1898: Ton cao todn bg khu den Dinh. -I- Rieng den Le, ndm Minh Menh thir 18 (1837): Trieu dinh cap cho 500 quan tien de tu bd. •\-Thdi Gia Long (1802 -1819): Chudn cho mieu pint (nhung ngudi trdng nom, quet dgn. huang khdi...) Id 32 ngudi. - Then Minh Menh cung dd chudn 50 mieu phu trong coi den Le. - Ndm 1920 den Dinh, Le thugc trudng Bdc Co trong coi. - Sail Cdch mang Thdng 8 ndm 1945, Ddng vd Nhd nudc ta dd tien hdnh tu siia hai den nhiiu Idn: -\- Ndm 1957: Tu sua mat ngoi den Dinh, Le. -t- Ndm 1972: Tu si'ra tudng bao khu den Dinh. -t- Ndm 1987: Tu sira Hdu cung den Le. -t- Ndm 1988 -1992: Tu siea Bdi dudng. Thieu Huang, tuang bao den Le: Td Vu khu Ticvti din Le: nhd Khdi Thdnh den Dinh. -I- Tic ndm 1992 den nay: Tu sira tudng hoa, sdn rdng, dudng chinh dgo, nhd Gidi Vu, nhd che bia (thugc den Dinh), tudng hoa, Hdu cung vd HiTu Vu khu Ticvu, ke hd nudc (thugc den Le) phuc mdi mgt sdban thd a hai den Dinh, Le. (Theo Biu Xudn Quang - Trudng ban qudn li khu di tich Lich sic - Vdn hod Cddd Hoa Lu - ' Tgp chi Vdn hod Ninh Binh ''. sdi nam 1998). 278 TCiiih do TCoa Mit xita od nan.
Din Dinh Tien Hodng d noi chinh dien Kinh dd Hoa Lu ngay xua dugc xay dung theo kilu "ngi cdng ngogi qudc ", nghia la ben trong kien true theo kieu chCf "cdng"' (X)> ben ngoai kien true theo kieu chii "qudc"i ^ )•> tudng xay cao bd'n mat, pham vi rdng chCrng 5 mdu trdng ra mii Ma Yen. Caeh khoang 200m phfa sau den cd day mii Ru'"... Din toa lac ngay chfnh gitia. Dudng di trong den theo hinh chii "vuang" ( ^ . ) . Cac cdng trinh kien tnic dd'i xiing nhau theo dudng chinh dao, ten ggi phdng theo ten ggi cua cung dien thdi xua. Tham din Dinh Tien Hoang, vao cdng cudn phfa bdc ggi la Ngg Mdn Quan (cdng ngoai), du khach nhin tha'y bd'n chti Han "Bdc mdn tod thugc " (Cira Bdc khoa chat). Qua cdng, quay nhin lai, du khach lai thay bdn chii Han nCfa la "Tien Trieu Phugng Cdc" (Cira Phugng triiu trudc). Di thdng vao chfnh gitfa, du khach thay cd sap da nhd, hai ben cd hai con nghe da chau dugc cham khdc rat dep bdng da xanh nguyen khd'i. Tie'p dd la Nghi Mdn Ngoai (cua ngoai), ba gian, dung bdng gd lim, lgp ngdi. (1)-Thi nham Dinh GiaThuyei ggi mii LongTrieu Id mii Rii. . , ,. Mid C{)tiaq Oidl 279
Du khach di theo dudng chinh dao lat gach de'n Nghi Mdn Ndi (cua trong) cting la ba gian, xay dung bdng gd lim, lgp ngdi. Diiu ddc dao la Nghi Mdn Ndi kien triic theo ba hang chan cdt - dang kien true sdm nhat d nudc ta. Bd'n gde ngoai cua Nghi Mdn Ndi cdn xay bdn cot tru cao. . Vdn di theo dudng chinh dao lat gach, ben phdi du khach la mdt vudn hoa, tie'p dd la nam gian nha Vgng - noi cac cu ban viec te le. O giiJa vudn hoa cd hdn non bd "Hinh nhdn bdi tudng" (Con ngudi ngudng vgng) nhu dang mdt cu gia, tdc bac, dai, hat vl phia sau, mat dang ngudc len nhu nhin xem trdi dat the nao? Ban tay trai cua cu dudi ra gio len gdn mat, de nhin dugc rd. Tay phai cu cdm gay chd'ng cho viing chdc. Ben trai du khach, dang dd'i theo dudng chfnh dao ciing la mdt vudn hoa, tie'p dd la nam gian nha Khai Thanh - noi xua kia thd cha me Vua Dinh Tien Hoang. (J giiia vudn hoa cting cd mdt hdn non bd ldn "Cuit long tranh chdu " (9 rdng tranh nggc), cao gdn 3m. Vi la din thd vua nen nhan dan tao dung hdn non bd nay. Ndi de'n vua la ndi den rdng - con vat tugng trung cho thanh cao, quyIn quy. Nhung day la 9 con rdng (theo quan niem 280 TCinli dd 7toa MUt xita od naq
cua dao Phat, so 9 la tugng trung cho vd cung) dang quay quan, quan quyt cung vdn mdt hdn nggc quy. Chin con rdng bdng da tu nhien udn lugn rat uyIn chuyen, mim mai nhu mdt tac pham dieu khdc gd tuyet hao! Hai hdn non bd d hai vudn hoa cua din, mdt hdn bieu tugng cho linh thieng, cao quy, mdt hdn la hinh dang mdt con ngudi binh thudng tu tin, nhin trdi cao, bieu tugng cho khat vgng va sdc manh ciia con ngudi. Tie'p ddu hdi phfa tay nha Khai Thanh (ben trai du khach), la Nha Bia thap (da dugc trung tu lai), du khach vao phdi cui ddu, ben trong dung 3 tam bia da. Dac biet tam bia d giiia cham khdc nam Chinh Hoa thu 17 (1696) ghi: "Bdi ki bia cdng ddc d mieu Dinh Tien Hodng trieu trirdc ", chan bia cham khdc ndi rd con cua (d giiJa), hai ben la hai con chudt. ' Du khach qua hai cdt ddng 'tru cao to ntra la de'n san rdng. Tren san rdng ngay trudc gian gitia cua Bai dudng cd sap Long Sang da xanh nguyen khd'i rat ddc dao. Day la mdt Long Sang da dep nhat, cd gia tri nhat d nudc ta, bdi tai nghe cham khdc da diiu luyen cua cac nghe nhan da tao dung Long Sang. Md ^iOdnq Oitil pftl
Long Sang cd hinh khd'i hop chu nhat, dai 1,80m, rdng 1,40m, cao 0,95m (kl cd be). Chgn dugc mdt tang da xanh nguyen khd'i nang khoang tren 20 tan dua ve day da la mdt ky cdng! Diiu ky dieu la khd'i da dd lai dugc deo ggt, cham khdc lam thanh mdt chiec giudng rdng ngoan muc. Mat Long Sang cham khdc ndi mdt con rdng ldn, cd than map, dudi thdng, phu vay don. Ddu rdng ngang cao, hai tum bdm bay ngugc len, cdn hai dai rau lai thd ldng phia dudi. Ma rdng cdn cd hai hang rau trai diu nhu hai canh phugng. Con rdng cd dang khoe, rau bdm tua tua, sdc nhgn nhu nhtfng tia chdp, bieu tugng khat vgng cua con ngudi, mud'n mua thuan gid hoa de cay cay thuan lgi. Vao nhiing ngay trdi mua rdi tanh, nhin mat Long Sang bdng nudc, vay rdng lap lanh nhu dat bac. Con rdng nhu dang ud'n lugn boi trong bl nudc, in bdng may trdi tuyet dep. Rdng la con vat linh thieng tugng trung cho vua - dang thien tu tdi cao, dugc cham khdc d mat Long Sang. Cdn dilm Long Sang lai dugc cham khdc cac con vat rat binh thudng cua qui huong, sd'ng d dudi nudc, tren can nhu : tdm, cua, ca va chudt. Diiu ddc dao d day la, tat ca 282 TCinli ftd 7Coa MUt xita od naq.
nhtfng con vat diu sd'ng boa quyen, cung nhau boi ldi, nd gidn rat vui ve va thoa man. Phdi chang, nhung nghe si dan gian sang tao ra Long Sang da cd tu tudng phdng khoang, dam tfnh nhan van? Hai ben ta hiru cua Long Sang cd hai hang chan cdt bdng da, de cdm bat biru, vu khf, cd trong nhung ngay hdi, tugng trung cho cac thd bac cua cac quan van vd trong triiu. Mudi thanh long dao, tugng trung cho mudi dao quan cua Dinh Tien Hoang. Hai ben Long Sang cdn cd hai con rdng bang da xanh, nguyen khd'i, tac ban than kieu yen ngua rat cdng phu. Tren minh va phfa dudi bung rdng cham khdc nhirng net may dao mac vun vut toa vl phia sau, tao cam giac nhu hai con rdng dang mud'n lao vl phia trUdc. Canh dd dat hai con nghe da ngdi chdu, cting bang da xanh nguyen khdi. Dau nghe ngang cao, mdm ha, nanh nhe, miii hech, bdm xgan, bung thdt lai, nen tUng thd thit d hdng ndi ro len. Ve dui hai chan trudc va sau cdn dugc cham khdc them vai net may dao vut nhgn. Vi vay nhin hai con nghe tha'y rat khoe, nhung cCing rat hiln td. Dang hinh hai con nghe ngdi rat gidng vdi dang ngdi cua chd da, hd da trong nghe thuat dieu khdc dan gian Viet Nam. Md COfiaq Oidl 283
Long Sang, rdng da, nghe da nay deu dugc lam d the'ki XVII cung thdi ky Ll Quan Cdng Bui Thdi Trung va nhan dan xa Trudng Yen xay dung lai hai ngdi din Dinh, Le. Dd la nhCing khd'i da cd hdn, bay bdng nhu hdn ngudi, ndi len khat vgng cua con ngudi, thi hien nghe thuat cham khdc da tai hoa, tinh xao, dieu luyen cua cac nghe nhan Hoa Lu, mang dam dau an phong each dan gian va phong each nghe thuat cua thdi Hau Le. Nhu the, Long Sang khdng dung ddc lap mdt minh, xung quanh cdn cd nhirng dd thd va nhirng con vat thd khac. Tat ca nhu hai hoa, bd sung cho nhau, cd cao, cd tha'p, cd khd'i hinh manh me, nhung ciing cd nhirng dudng net rat mim mai, uyIn chuyin, tao thanh mdt tdng the dieu khdc, da tdn them ve dgp long Idy cua Long Sang. Den Dinh Tien Hoang cd ba toa: Bai dudng, Thieu huong va Chinh cung. Tu san rdng budc len cao 0,5m la Bai dudng, nam gian. Kien true cua Bai dudng ddc dao, cira lui vao tan hang cdt cai, tao thdnh cac mang chdng giudng de cd 284 TCinti ftd Jtioa Mit xita od iifuj.
cac bdc dilm cham khdc trang tri, ddng thdi lam cho hien cua Bai dudng rdng them. Ngdm nhin cac bdc dilm, du khach se bi cud'n hut bdi nghe thuat cham khdc gd d day dat de'n trinh do dieu luyen, phong phu. Cac md tip cham khdc gd la: luong long chau la de, ludng long triiu nguyet, chim phugng chdu mat nguyet, lan chau la dl... Mat nguyet cd them chti "Vgn " la phu hieu cua Phat, hoac chir "Nggc ". Chim phugng trdng nhu con sao. Con lan dang nhu nhoai vl phia trudc. Ngudi nghe nhan da kheo leo ket hgp giiia cham ndi va cham long lam cho cac mang cham khdc gd rat sinh ddng, tai hoa. CQng tai hien cua Bai dudng, du khach cdn choang nggp bdi nhirng cdt gd lim cao to cd dudng kfnh khoang 0,5m dugc dat tren nhiJng tang da cd bdng ldn. Mudi hai cdt gd lim trdn cua hai hang cot sCmg siJng dirng tren da rat vCmg chai, bl the va hien ngang. Dac biet, ngudng cira cua Bai dudng dugc lam loan bdng da xanh nguyen khd'i va cham khdc cac boa tie't trang tri rat nghe thuat. Ngudng cira gian giira, cham khdc ludng long, triiu Md ^lOtuiq 03dt 285
nguyet, hai gian hai ben cham khdc tu linh, tie'p hai gian nua cham khdc sdng kiem, cud'n thu vd but mure. Khdng chi d hien Bai dudng ma trong Bdi dudng, Thieu huong va Chinh cung cung diu cd nhung cdt lim trdn, cao to dat tren cac tang da vudng, cd bdng va diu dugc son son thep vang rue rd. Mau dd ndi len bilu hien sinh khf ciia con ngudi, tao cam giac linh thieng, ggi lai chdn cung dien xua nguy nga, long Idy, vang son. Diiu ddc dao nua la, tat ca cac tang da vudng, cd bdng va nhung phien da xung quanh d ca ba toa, cung diu dugc cham long, cham ndi nhung hda tie't trang tri theo cac dl tai quen thudc nhu: td linh (long, ly, quy, phugng), td quy (thdng, mai, true, cue hoac mai, sen, cue, true), ludng long triiu nguyet,.long by thuy, long ham thg, tung hac, cud'n thu, kie'm sung, hoa la sen... Mdt sd phong cdnh cua que huong Trudng Yen cung dugc cham khdc nhu: cdu Ddng, cau Din, chua Thap, Ghlnh Thap... Budc vao trong Bai dudng, nhin len, du khach trdng thay tren cao, d gian giiJa cd tam bien dl ba chCf Han ldn dugc son son thep vang long Idy: "Chinh Thdng Thuy" (Md nin chinh thd'ng). Hai cdt giua cd treo cau dd'i: 286 TCiiili dd 76oa MUt xita od naif
"Co Viet qudc duang Tdng Khai Bdo. : Hoa Lu do thi Hdn Trdng An" (Nudc Dai Cd Viet sanh ngang nien hieu'Khai Bao cua nha Td'ng (Trung Qud'c) Kinh dd Hoa Lu nhu Kinh dd Trang An ciia nha Han (Trung Qud'c)). • . ' Bai dudng thd cdng ddng, gian ben trai du khach, dat cai trdng cd dudng kinh 1,2m, gian ben phdi du khach treo mdt qua chudng. Trong Bai dudng, d gian giua cd ddi "xd cd ngdng " rat dep, de dd mai, vura che cac dau . hoanh, la kieu kien true rat ddc dao. Tham xong Bai dudng, du khach vao Thieu huong - kiln true theo kieu nha d'ng mudng. Trong Thieu huong de cac nhang an dat cac ngai, bat huong thd td tru triiu Dinh gdm: Dinh Diin, Nguyin Bac, Trinh Tu, Luu Co. Diiu dac bill la bd'n ngudi nay diu cung que (xa Gia Phuong, huyen Gia Viln), cClng tudi Giap Than (924), cung la ban chan trau thud thie'u thdi vdi Dinh Bd Linh. Rieng Nguyin Bac va Dinh Diin da cung Dinh Bd LTnh kit nghia Ddo vied". Nguyin Bac khi di chan trau d (/) - Ddo vien: Ld'y chen Luu Bi. Quan Vu vdTruang Phi ddiTain Qudc ket nghia hull anh em a ducri cdy ddo. Md ^Dtinq Oidl 287
Thung Lau (xa Gia Hung, huyen Gia Viln) bi hd vo, Dinh Bd LTnh da dung giao nua dam hd, cixu Nguyin Bac'". • Khi Dinh Bd LTnh dCrng len dep loan 12 sd quan thi Dinh Diin, Nguyin Bac, Trinh Tu, Luu Co theo Dinh Bd LTnh dep loan va diu lap cdng ldn, nha't la Dinh Dien va Nguyin Bac. Nam Tan Mui (971) Dinh Tien Hoang dinh ra giai pham cho cac quan van vd, phong Nguyen Bac lam Dinh Qud'c Cdng (tudc cdng, quyIn dinh lieu viec nudc) va giu chdc Thai Te - "ngi thd'ng vgn ca" (lam cdng vile chdc phan cua Te tudng - bay gid ggi la Thu tudng); cir Luu Co lam chdc SI Su d Dd Hd Phu (Chuc quan coi viec hinh ngue). Dinh Diin dugc Vua DinhTiSn Hoang phong chdc Ngoai Giap, cai quan cdng viec ben ngoai Kinh dd. Trinh Tu dugc Vua Dinh Tien Hoang cd di sd sang nha Td'ng (Trung Qud'c) nam At Hgi (975). Nguyin Bac, Dinh Diin, Trinh Td, Luu Co da trd (2) - O Nghi Mdn Ndi den Dmh tren qud giang ben phdi (theo hudng dt vdo) cd bice cham trd ghi Igi chuyen dd: Tay phdi Dinh Bg LTnh ndm duoi, tay trdi cam dogn nira vdt nhon, ddm hd. , , . • 288 TCinh dd 7CJoa Mit xita od niuf^
thanh cdc vi khai qud'c cdng than, td tru cua nha Dinh. Nguyin Bac la de nhat cdng thdn. . ,/ Rieng Nguyin Bac va Dinh Diin cd cudc ddi rat bi trang. Sau khi Vua Dinh Tien Hoang va con ca Dinh Liln bi Dd Thich am hai, triiu dinh dua Dinh Toan mdi 6 tudi lln lam vua. Le Hoan dang giu chuc Thap Dao Tudng Quan, Dien Tiln Chi Huy Sd ndm quyIn hanh trong triiu chinh va tu xung la Phd Vuong. Ngd Le Hoan se khdng cd lgi cho vua cdn nhd, Dinh Qud'c Cdng Nguyin Bac vd Ngoai Giap Dinh Diin cung nhau cat quan tu Ai Chau (Thanh Hod) chia lam hai dao thuy, bd tiln vl Kinh dd giet Le Hoan, nhung viec khdng thanh. Le Hoan da cam quan ra Tay Dd (Thanh Hoa) danh nhau vdi Dinh Diin va Nguyin Bac, Dinh Diin bi che't ngay tai Iran, Nguyin Bac bi bdt ddng cui dua vl Kinh dd, Le Hoan ke tdi rdng: "Tien de mde ngn, thdn ngudi deu cdm then. Nguai Id tdi con lgi nhdn luc tang tdc bdi rdi md ddy qudn bgi nghia. Chdc phdn tdi con cd ddu nhu the"'". Sau dd Le Hoan cho chem ddu Nguyin Bac. Thi thi Nguyin Bac sau dugc dua vl que an tang. Ill-"D\'SKTT"(Sdd )-Trang215.216. • •.... Md ^ihliiq Oidl 289
Su thdn Ngd Sy Lien danh gia cdi che't cua Dinh Diin va Nguyin Bac Id: "Bgn hg khdi binh khdng phdi Id ldm logn, md la mgt long phii td hg Dinh, vi giet Hodn khdng dugc phdi diet, dy Id chet dimg chd'''". O Thieu huong cd mdt nhang an rat dep dugc lam vao the ky XVIL Tren nhang an de mu "Binh Thien" tugng trung cho vuong mien ciia Vua Dinh Tien Hoang. Du khach chd y nhin cac mang van bung chay dai sudt xa long, thay dan rdng dugc cham khdc tia tdt rat cdng phu. KI thuat cham ndi va cham long ciia cac nghe sT dan gian tai hoa da lam cho nhung con rdng nhu dang bay trong may trdi. Diiu dd cung the hien mdt tai nang, sang tao, thdng minh cua cac nghe si dan gian Viet Nam d the ki XVII trong nghe thuat cham khdc gd. ' Di het toa Thieu huong, du khach budc vao Chfnh cung, nam gian, cung cd cac ngudng cira da. Gian giira Chinh cung thd tugng Vua Dinh Tien Hoang bdng ddng nhung dugc son son thep vang, ddu ddi mu Binh Thien, (D-"DVSKTT"" (Sdd)-Trang 216. •" . 290 TCuih ftd JCfui Mit xita od nrni
mac do Long Cdn, ngdi trong ngai, dat tren sap rdng da, dang rat uy nghi, dudng be'". Hai ben sap rdng da (be thd bdng da xanh nguyen khdi) dl tugng Vua Dinh Tien Hoang, cd hai con rdng chdu bdng da, ban than, tac theo kieu yen ngua, gid'ng nhu hai con rdng chau ben Long Sang d ngoai san rdng. Nhung hai con rdng nay lai dep hon nhiiu, cd nhung net rat ddc dao. Dudi bung con rdng da ben phai tugng Vua Dinh Tien Hoang, tac them con ca chep dang bu rdng. Dudi bung con rdng ben trai tugng Vua Dinh Tien Hoang lai cd con ca trdm dang ddp con tdm, trdng rat ngd nghinh. Phdi chang, cac nghe si dan gian mud'n the hien sir hoa quyen gitia con vat linh thieng vdi nhung con vat binh thudng nhu da cd d Long Sang da ngoai san rdng. Hai con rdng dat trong Chfnh cung, dugc che mua che ndng, khdng bi phong hoa, nen nhtrng net cham khdc cdn nguyen ven, rd de'n tung chi tiet nhd nha't. Rau va bdm rdng lugn mim mai, trdng rat hoan hao. Gian ben phai tugng Vua Dinh Tien Hoang thd tugng Dinh Hang Lang (ngoai), Dinh Toan (trong) diu (I) - Tugng do cu Hdu Te thdn sinh ra dng Duang Dirc VTnh diic bdng ddng. Md 'lOdnq Oidt .—— 291
quay mat vl phia bdc, la hai con thu cua Vua Dinh Tien Hoang. Dinh Hang Lang dugc Vua Dinh Tien Hodng rat ylu quy, nen mac du la con thu vdn dugc lap lam Thai Tir nam Mau Ddn (978). Den nam Ky Mao (979) Dinh Liln da cho ngudi ngdm gilt Dinh Hang Lang. Dinh Toan la con thu ba va la ddi vua thu hai cua nha Dinh (Phe de), sinh nam Giap Tuat (974). Nam 978 Vua Dinh Tien Hoang phong Dinh Todn la Ve Vuong. Sau khi Vua Dinh Tien Hoang va Dinh Liln bi Dd Thich am hai, Nguyin Bac va Le Hoan dua Dinh Toan len lam vua td thang 10 nam 979. Dinh Toan cdn nhd, chua lanh dao dugc triiu chfnh, nen de'n thdng 7 nam 980 Le Hoan len lam vua, Dinh Toan bi giang xud'ng lam Ve Vuong. Nam Tan Sun (1001), Dinh Toan theo Vua Le Dai Hanh di dep loan d Cir Long (Thanh Hoa) trdng phai ten ddc cua giac, che't luc mdi 27 tudi. Gian ben trai tugng Vua Dinh Tien Hoang thd tugng Dinh Liln quay mat vl phia nam. Dinh Liln la con trudng cua Vua Dinh Tien Hoang. Khi cdn ban vi, Dinh Liln da cung Dinh Bd LTnh tham gia dep loan 12 su quan, cd nhiiu cdng lao. Dinh Liln da thay than phu 292 TGnh fid 7Coa Mit xita od aajq
sang tien cd'ng ben Hau Ngd Vuong, da tung bi Nam Tan Vuong va Thien Sach Vuong bdt treo ngugc tren ddu nggn sao. Sau khi len ngdi, den nam Ky Ty (969) Vua Dinh Tien Hoang phong Dinh Liln lam Nam Viet Vuong. Nam Nham Than (972) Vua Dinh Tien Hoang sai Dinh Liln di su sang nha Tdng (Trung Qud'c). Nam sau (973) Dinh Liln di sd vl, nha Td'ng sai sd sang nudc Dai Cd Viet phong cho Dinh Lien lam Kilm Hieu Thai Su TTnh Hai Quan Tiet Do Su An Nam Dd Hd. Dinh Liln tudng rdng minh cd nhiiu cdng ldn than phu se phong cho lam Thai TCr. Nhung vi Vua Dinh Tien Hoang qua yeu quy con nhd la Hang Lang nen da lap Hang Lang lam Thai Tu. Vl the Dinh Liln khdng bdng ldng, nen den mua xuan nam 979 da cho ngudi ngdm giet em la Dinh Hang Lang. Den thang 10 nam dd, Dinh Liln da bi Dd Thfch gie't cung vdi vua cha. (Sau khi giet em, Dinh Liln rat an ban, nen da lap 100 toa kinh Phat bdng da d canh Kinh dd, tren bd sdng Hoang Long, dl cau cho linh hdn Dinh Hang Lang dugc sieu thoat). MdriMnqOidI 293
Cac tugng nay diu tac bdng gd mfl, dugc son son thep vang, dat tren cac be dd xanh nguyen khd'i. Tuong truyin, ngay xua d dudi tugng Vua Dinh Tien Hoang cdn cd tugng Dd Thfch rat nhd bdng gd. "Miia ddng, thdng 10, Ky Mdo (979), Chi Hdu Ngi Nhdn Dd Thich giet vua a sdn cung. Dinh Qudc Cdng Nguyen Bdc bdt dugc dem giet. Trudc do, Dd Thich ldm chdc lgi d Ddng Quan (Chdc quan trdng coi ve gidy td, thudng ggi Id thu lgi a Dong Quan), dim ndm tren cdu, bdng thdy sao sa rai vdo mieng, Thich cho Id diem tdt, ben ndy ra y dinh giet vua. Den ddy, nhdn luc vua dn yen ban dem, say rugu ndm a trong sdn. Thich ben giet chet, lgi giet ludn cd Nam Viet Vuang Lien. Khi dy viec hdt hung thu rdt gdp. Thich phdi len ndp d mdng nudc trong cung, qua ba ngdy, khdt ldm, gap lde trdi mua thd tay hung nudc udng, cung nU trdng thdy lien di bdo. Dinh Qudc Cdng Nguyen Bdc sai ngudi bdt dem chem, dap ndt xuang, bdm thd ra tdng mdnh... "'". (1) - "DVSKTT •' - (Sdd) - Trang 214. 29A TCiiih tto 7Coa Mit xiAi od naq