Tìm hiểu về khoảng cách sinh con tại một số tỉnh đồng bằng Bắc Bộ - Nguyễn Đức Vinh

X· héi häc thùc X· héi häc sè 1 (61), 1998 35<br /> <br /> <br /> nghiÖm<br /> <br /> <br /> <br /> T×m hiÓu vÒ kho¶ng c¸ch sinh con<br /> t¹i mét sè tØnh ®ång b»ng B¾c Bé<br /> <br /> NguyÔn §øc Vinh<br /> <br /> <br /> Trong mÊy thËp kû qua, ch−¬ng tr×nh d©n sè - kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh ®· ®−îc triÓn khai ë<br /> n−íc ta qua nh÷ng h×nh thøc, møc ®é vµ môc tiªu chñ yÕu kh¸c nhau. Tuy nhiªn, cho ®Õn gÇn<br /> ®©y, ch−¬ng tr×nh d©n sè ë ViÖt Nam vÉn chñ yÕu tËp trung vµo gi¶i quyÕt vÊn ®Ò quy m« d©n sè<br /> [3]. §èi víi ®a sè ng−êi d©n, thùc hiÖn tèt kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh lµ: kh«ng kÕt h«n sím, mçi cÆp vî<br /> chång chØ cã 1-2 con, kh«ng sinh ®Î qu¸ dµy. Trong ®ã, ®−êng nh− nhiÖm vô kh«ng sinh qu¸ 2 con<br /> ®−îc ®Æc biÖt chó träng. V× vËy, khi møc sinh ë ViÖt Nam ®· gi¶m xuèng ®¸ng kÓ trong mÊy n¨m<br /> gÇn ®©y, chÝnh s¸ch d©n sè cña Nhµ n−íc ®ang dÇn chuyÓn h−íng tËp trung h¬n vµo c¸c lÜnh vùc<br /> liªn quan ®Õn chÊt l−îng d©n sè víi h×nh thøc míi nh− vÊn ®Ò søc kháe sinh s¶n, phóc lîi gia<br /> ®×nh ...<br /> Chóng ta biÕt r»ng, sinh ®Î dµy th−êng dÉn ®Õn møc sinh cao. H¬n n÷a, kÕt qu¶ nghiªn<br /> cøu t¹i nhiÒu n−íc ®ang ph¸t triÓn còng nh− ë ViÖt nam ®· cho thÊy mèi liªn hÖ chÆt chÏ gi÷a<br /> kho¶ng c¸ch sinh vµ møc ®é tö vong cña trÎ em. Theo cuéc §iÒu tra Nh©n khÈu häc gi÷a kú 1994,<br /> c¸c tr−êng hîp sinh d−íi 19 th¸ng kÓ tõ lÇn sinh tr−íc cã kh¶ n¨ng tö vong cao gÊp 3 lÇn so víi<br /> nhãm trÎ cã kho¶ng c¸ch sinh Ýt nhÊt 5 n¨m [2]. Ngoµi ra, kho¶ng c¸ch sinh con qu¸ ng¾n cßn ¶nh<br /> h−ëng tiªu cùc ®Õn nhiÒu vÊn ®Ò kh¸c nh−: ®iÒu kiÖn ch¨m sãc nu«i d¹y ®øa trÎ còng nh− anh chÞ<br /> cña nã, søc kháe bµ mÑ, kh¶ n¨ng kinh tÕ gia ®×nh,.v.v... Do ®ã, chÝnh s¸ch d©n sè khuyÕn khÝch<br /> kho¶ng c¸ch sinh con thø hai sau con thø nhÊt 5 n¨m vµ quy ®Þnh kho¶ng c¸ch tèi thiÓu 3 n¨m lµ<br /> rÊt hîp lý.<br /> Còng theo cuéc §iÒu tra Nh©n khÈu häc gi÷a kú 1994, kho¶ng c¸ch trung vÞ gi÷a 2 lÇn<br /> sinh thø nhÊt vµ thø hai trong 5 n¨m tr−íc thêi ®iÓm ®iÒu tra lµ 32 th¸ng. MÆc dï ®· cã mét sè<br /> tiÕn bé so víi tr−íc kia nh−ng vÉn cã tíi 59,7% kho¶ng c¸ch sinh ng¾n h¬n kho¶ng c¸ch tèi thiÓu<br /> theo quy ®Þnh [1]. ChÝnh v× thùc tr¹ng nh− vËy, môc tiªu cña bµi viÕt nµy lµ b−íc ®Çu t×m hiÓu<br /> thªm vÒ kho¶ng c¸ch sinh con d−íi t¸c ®éng cña mét vµi yÕu tè kinh tÕ x· héi ë mét sè tØnh ®ång<br /> b»ng B¾c Bé.<br /> 1. Sè liÖu vµ ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch:<br /> Ph©n tÝch cña chóng t«i dùa trªn sè liÖu kh¶o s¸t LÞch ®¹i d©n sè ViÖt Nam n¨m 1996 t¹i<br /> 10 x· thuéc c¸c tØnh Hµ Nam, Nam §Þnh, Ninh B×nh. §©y lµ cuéc kh¶o s¸t t−¬ng ®èi lín c¶ vÒ néi<br /> dung nghiªn cøu còng nh− sè l−îng mÉu. Theo kÕ ho¹ch, h¬n 1850 hé gia ®×nh vµ 4465 c¸ nh©n<br /> ®−îc chän ®Ó pháng vÊn lÆp l¹i mçi n¨m 1 lÇn (tõ n¨m1995 ®Õn 1999). Trong ®ã ®· ghi nhËn ®−îc<br /> 4511 tr−êng hîp sinh lÇn thø hai trë lªn tõ n¨m 1954 ®Õn 1996 cña 1931 phô n÷.<br /> Kh¸i niÖm kho¶ng c¸ch sinh t−¬ng ®èi ®a d¹ng trong c¸c c«ng tr×nh nghiªn cøu trong vµ<br /> ngoµi n−íc. Chóng t«i x¸c ®Þnh kho¶ng c¸ch sinh lµ kho¶ng thêi gian gi÷a 2 lÇn sinh liªn tiÕp nhau<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br /> 36 T×m hiÓu vÒ kho¶ng c¸ch sinh con ...<br /> <br /> cña mét bµ mÑ, bÊt kÓ nh÷ng ®øa trÎ ®ã cã cßn sèng hay kh«ng. Kho¶ng thêi gian ®ã tÝnh b»ng sè<br /> th¸ng. Tr−êng hîp sinh ®· l©u kh«ng nhí th¸ng sinh th× kho¶ng c¸ch sinh ®−îc tÝnh trßn n¨m. VÝ<br /> dô: hai lÇn sinh liªn tiÕp vµo n¨m 1966 vµ 1969 (kh«ng nhí th¸ng) th× kho¶ng c¸ch sinh lµ 36<br /> th¸ng. Ph−¬ng ph¸p ®o l−êng kho¶ng c¸ch sinh th−êng dùa trªn tû lÖ phÇn tr¨m sè tr−êng hîp sinh<br /> n»m trong mét kho¶ng nµo ®ã (ch¼ng h¹n: d−íi 18 th¸ng, tõ 18 ®Õn 36 th¸ng vµ trªn 36 th¸ng). C¸c<br /> tr−êng hîp sinh qu¸ dµy hoÆc qu¸ th−a ®Òu ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn søc kháe c¶ bµ mÑ vµ trÎ em<br /> cho nªn kh«ng ®−îc khuyÕn khÝch. Trong khi ®¬n vÞ ®o l−êng theo tû lÖ phÇn tr¨m cã thÓ ph©n tÝch<br /> riªng biÖt ®−îc c¸c tr−êng hîp ®ã th× −u ®iÓm cña kho¶ng c¸ch sinh trung b×nh lµ ®¬n gi¶n vµ tæng<br /> qu¸t h¬n. V× vËy, chóng t«i sÏ sö dông c¶ hai ®¬n vÞ ®o l−êng kho¶ng c¸ch sinh trong ph©n tÝch nµy<br /> ®Ó cã thÓ tËn dông ®−îc c¸c −u ®iÓm kÓ trªn.<br /> §é dµi kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c lÇn sinh hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ hiÖn t−îng ngÉu nhiªn,<br /> nhÊt lµ ë trong c¸c x· héi cã ý thøc sö dông biÖn ph¸p tr¸nh thai cao. Còng nh− ®èi víi møc sinh,<br /> kho¶ng c¸ch sinh kh«ng chØ quyÕt ®Þnh bëi c¸c yÕu tè sinh häc nh− søc kháe ng−êi mÑ, kh¶ n¨ng<br /> thô thai... mµ chÞu t¸c ®éng cña nhiÒu ®Æc tr−ng nh©n khÈu häc x· héi kh¸c. C¸c biÕn sè ®−îc gi¶<br /> ®Þnh lµ cã ¶nh h−ëng ®¸ng kÓ ®Õn kho¶ng c¸ch sinh vµ ®−a vµo ph©n tÝch trong bµi viÕt nµy bao<br /> gåm: tuæi, tr×nh ®é häc vÊn vµ nghÒ nghiÖp ng−êi mÑ, thêi ®iÓm sinh con, khu vùc c− tró, thø tù<br /> sinh, giíi tÝnh c¸c con ®· sinh, t×nh tr¹ng sèng ®øa trÎ sinh kÒ tr−íc, sö dông biÖn ph¸p tr¸nh<br /> thai, thêi gian cho con bó, møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi trong gia ®×nh. MÆc dï, t¸c ®éng<br /> cña c¸c biÕn sè vÒ nghÒ nghiÖp vµ møc thu nhËp chØ cã ®é tin cËy cao víi c¸c tr−êng hîp sinh gÇn<br /> ®©y, chóng t«i vÉn ®−a c¸c biÕn sè nµy vµo ph©n tÝch víi gi¶ thiÕt sù di ®éng kh«ng qu¸ lín vµ dï<br /> sao ®iÒu ®ã còng ph¶n ¸nh mèi t−¬ng quan nhÊt ®Þnh. KÕt qu¶ tõ mét sè nghiªn cøu còng cho<br /> thÊy: sù nãng lßng mong cã ®øa con trai hoÆc thay thÕ ®øa con míi mÊt lµ nh÷ng yÕu tè quan<br /> träng lµm cho c¸c cÆp vî chång sinh con sím h¬n. Do kh«ng cã th«ng tin vÒ nu«i con b»ng s÷a mÑ<br /> cña tÊt c¶ c¸c lÇn sinh nªn chØ b¸o nµy chØ ®−îc ®−a vµo ph©n tÝch trong c¸c tr−êng hîp sinh tõ<br /> n¨m 1991 ®Õn 1996.<br /> Nghiªn cøu ®Çy ®ñ vÒ kho¶ng c¸ch sinh lµ vÊn ®Ò t−¬ng ®èi phøc t¹p. Thø nhÊt, phÇn lín<br /> nh÷ng th«ng tin vÒ ®øa con vµ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan vµo thêi ®iÓm sinh lµ th«ng tin håi cè nªn<br /> kh«ng ph¶i bao giê còng ®Çy ®ñ vµ hoµn toµn chÝnh x¸c. Thø hai lµ c¸c yÕu tè trung gian t¸c ®éng<br /> ®Õn kho¶ng c¸ch sinh theo nhiÒu c¬ chÕ phøc t¹p rÊt khã ®o l−êng. Ch¼ng h¹n: kÐo dµi thêi gian<br /> nu«i con b»ng s÷a mÑ th−êng ®−îc chøng minh lµ lµm gia t¨ng kho¶ng c¸ch sinh. Tuy nhiªn, còng<br /> cã khi ng−êi mÑ buéc ph¶i cai s÷a cho ®øa trÎ v× muèn sinh con sím hoÆc ®øa trÎ ®ã ®· chÕt. Thø<br /> ba lµ kh«ng cã ®Çy ®ñ th«ng tin cÇn thiÕt do sè liÖu sö dông ®Ó ph©n tÝch kh«ng ph¶i chØ dµnh cho<br /> nghiªn cøu kho¶ng c¸ch sinh... V× vËy trong khuæn khæ bµi viÕt nµy, chóng t«i chØ ®Ò cËp ®Õn<br /> nh÷ng khÝa c¹nh c¬ b¶n nhÊt qua mét sè ph©n tÝch b»ng b¶ng t−¬ng quan vµ håi quy ®a biÕn.<br /> 2. Ph©n tÝch m« t¶ vÒ kho¶ng c¸ch sinh<br /> Kho¶ng c¸ch sinh trung b×nh cña 4483 tr−êng hîp lµ 37,24 th¸ng, trong ®ã cã 58,2%<br /> tr−êng hîp kho¶ng c¸ch d−íi 36 th¸ng. XÐt 2 biÓu ®å vÒ kho¶ng c¸ch sinh tõ n¨m 1954 ®Õn 1996<br /> (H×nh 1 vµ H×nh 2) ta cã thÓ chia sù biÕn ®æi thµnh 3 giai ®o¹n chÝnh. Tõ n¨m 1955 ®Õn cuèi<br /> nh÷ng n¨m 60 lµ thêi kú hßa b×nh t−¬ng ®èi dµi ë miÒn B¾c, ®êi sèng nh©n d©n ®−îc æn ®Þnh, Nhµ<br /> n−íc chó träng ph¸t triÓn hÖ thèng y tÕ ®· ®¹t ®−îc nh÷ng thµnh tùu ®¸ng ghi nhËn, møc chÕt trÎ<br /> em liªn tôc gi¶m. Cã lÏ v× vËy, kho¶ng c¸ch sinh trung b×nh tõ 20 th¸ng dÇn ®−îc n©ng cao vµ æn<br /> ®Þnh ë chõng 38 th¸ng vµo c¸c n¨m 1967 - 1969. MÆc dï thêi gian ®ã, chÝnh s¸ch D©n sè - KÕ<br /> ho¹ch hãa gia ®×nh ch−a ®−îc triÓn khai m¹nh mÏ nh− nh÷ng n¨m gÇn ®©y, tû lÖ kho¶ng c¸ch<br /> sinh d−íi 3 n¨m còng gi¶m tõ 84% xuèng cßn 47%.<br /> Giai ®o¹n tiÕp theo lµ tõ n¨m 1970 ®Õn 1985: tû lÖ sinh con tr−íc 36 th¸ng so víi lÇn sinh<br /> tr−íc cã xu h−íng gia t¨ng, kho¶ng c¸ch sinh trung b×nh lªn xuèng thÊt th−êng vµ trong ®ã cã mét<br /> sè n¨m liªn tôc gi¶m (1978-1981). Thêi gian ®ã, chÝnh s¸ch d©n sè vÉn ch−a thùc sù æn ®Þnh vµ ®¹t<br /> hiÖu qu¶ cao. H¬n n÷a, ®ã lµ thêi kú cã nhiÒu biÕn ®æi vÒ chÝnh trÞ, kinh tÕ, x· héi ë ®ång b»ng B¾c<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc Vinh 37<br /> <br /> Bé còng nh− ë ViÖt Nam nãi chung. Nh÷ng n¨m cuèi thËp kû 60 cho ®Õn ®Çu thËp kû 70, nhiÒu<br /> thanh niªn ®ång b»ng B¾c Bé ®· lªn ®−êng nhËp ngò. Nghiªn cøu vÒ tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu ë ViÖt<br /> nam cña NguyÔn H÷u Minh [5] kh¼ng ®Þnh mèi liªn hÖ gi÷a tuæi kÕt h«n vµ viÖc phôc vô trong<br /> qu©n ®éi cña ng−êi chång. V× vËy chóng ta khã cã thÓ b¸c bá gi¶ thiÕt r»ng: viÖc nhËp ngò còng<br /> ¶nh h−ëng ®Õn kho¶ng c¸ch sinh con cña hä. Sau sù kiÖn ®Êt n−íc thèng nhÊt n¨m 1975 lµ thêi kú<br /> bïng næ d©n sè, tiÕp ®Õn lµ hai cuéc triÕn tranh biªn giíi, vµ cuèi cïng, ®iÒu kiÖn kinh tÕ khã kh¨n<br /> cña ®Êt n−íc vµo ®Çu nh÷ng n¨m 80 ®· ¶nh h−ëng kh«ng Ýt tíi ®êi sèng ng−êi d©n... Ph¶i ch¨ng,<br /> nh÷ng yÕu tè t¸c ®éng tr¸i ng−îc kÓ trªn ®· gãp phÇn lµm cho kho¶ng c¸ch sinh trong thêi gian<br /> nµy kh«ng thay ®æi theo chiÒu h−íng tÝch cùc.<br /> H×nh 1: BiÓu ®å vÒ kho¶ng c¸ch sinh trung b×nh tõ n¨m 1955 ®Õn 1996<br /> <br /> 60<br /> <br /> 55<br /> <br /> 50<br /> <br /> 45<br /> <br /> 40<br /> Sè th¸ng<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> 35<br /> <br /> 30<br /> <br /> 25<br /> <br /> 20<br /> <br /> 15<br /> 1955<br /> <br /> 1957<br /> <br /> 1959<br /> <br /> 1961<br /> <br /> 1963<br /> <br /> 1965<br /> <br /> 1967<br /> <br /> 1969<br /> <br /> 1971<br /> <br /> 1973<br /> <br /> 1975<br /> <br /> 1977<br /> <br /> 1979<br /> <br /> 1981<br /> <br /> 1983<br /> <br /> 1985<br /> <br /> 1987<br /> <br /> 1989<br /> <br /> 1991<br /> <br /> 1993<br /> <br /> 1995<br /> N¨m<br /> <br /> H×nh 2: BiÓu ®å vÒ tû lÖ tr−êng hîp sinh con víi kho¶ng c¸ch d−íi 36 th¸ng (%)<br /> 90<br /> <br /> <br /> 80<br /> <br /> <br /> 70<br /> <br /> <br /> 60<br /> <br /> <br /> 50<br /> <br /> <br /> 40<br /> <br /> <br /> 30<br /> 1955<br /> <br /> <br /> 1957<br /> <br /> <br /> 1959<br /> <br /> <br /> 1961<br /> <br /> <br /> 1963<br /> <br /> <br /> 1965<br /> <br /> <br /> 1967<br /> <br /> <br /> 1969<br /> <br /> <br /> 1971<br /> <br /> <br /> 1973<br /> <br /> <br /> 1975<br /> <br /> <br /> 1977<br /> <br /> <br /> 1979<br /> <br /> <br /> 1981<br /> <br /> <br /> 1983<br /> <br /> <br /> 1985<br /> <br /> <br /> 1987<br /> <br /> <br /> 1989<br /> <br /> <br /> 1991<br /> <br /> <br /> 1993<br /> <br /> <br /> 1995<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> %<br /> N¨m<br /> <br /> Giai ®o¹n thø 3 lµ tõ n¨m 1986 ®Õn nay. §ã lµ thêi kú b¾t ®Çu cuéc c¶i c¸ch kinh tÕ vµ<br /> ®iÒu ®ã ®· ®em l¹i sù ®æi thay ®Õn hÇu hÕt c¸c hé gia ®×nh ë ViÖt Nam. Nhµ n−íc còng chó träng<br /> ®Çu t− vµo ch−¬ng tr×nh D©n sè - KÕ ho¹ch hßa gia ®×nh nhiÒu h¬n bao giê hÕt. KÕt qu¶ lµ kho¶ng<br /> c¸ch sinh trung b×nh ®· t¨ng tõ 35 th¸ng n¨m 1985 lªn ®Õn 49,3 th¸ng vµo n¨m 1995. Chóng ta<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 37<br /> 38 T×m hiÓu vÒ kho¶ng c¸ch sinh con ...<br /> <br /> thÊy biÓu ®å biÓu diÔn møc sinh trung b×nh trong kho¶ng thêi gian nµy t¨ng lªn rÊt nhanh trõ hai<br /> tr−êng hîp ngo¹i lÖ: ®ã lµ vµo n¨m 1993 vµ n¨m 1996. BiÓu ®å 2 vÒ tû lÖ kho¶ng c¸ch sinh d−íi 36<br /> th¸ng còng ph¶n ¸nh nh÷ng diÔn biÕn t−¬ng øng. KÕt qu¶ nghiªn cøu ë mét vïng n«ng th«n Th¸i<br /> B×nh gÇn ®©y cho thÊy hiÖn t−îng møc sinh ®ang gi¶m dÇn ®ét nhiªn t¨ng vät vµo n¨m 1993 [4].<br /> §ã lµ n¨m Th¸i B×nh (vµ nhiÒu tØnh kh¸c ë ®ång b»ng B¾c Bé) chia l¹i ruéng theo ®Çu ng−êi. V×<br /> thÕ, nhiÒu cÆp vî chång ®· "tranh thñ" sinh thªm con ®Ó cã thªm ®Êt canh t¸c. ë ®©y, chóng ta<br /> còng cã thÓ t¹m thêi cho ®ã lµ mét trong nh÷ng gi¶ thiÕt. Sù kh¸c biÖt vÒ kho¶ng c¸ch sinh trung<br /> b×nh cña n¨m 1996 cã lÏ lµ do sù c¾t bá cña sè liÖu vµo thêi ®iÓm kh¶o s¸t (th¸ng 8,9 - 1996). Tuy<br /> nhiªn, do thêi ®iÓm sinh con ph©n bè t−¬ng ®èi ®Òu vµo c¸c th¸ng trong n¨m nªn chóng ta vÉn<br /> ch−a b¸c bá ®−îc gi¶ thiÕt vÒ hiÖn t−îng sinh ®Î dµy h¬n ®· s¶y ra vµo n¨m 1996.<br /> Sè liÖu trong b¶ng 1.1 vµ 2.1 cho thÊy cã sù kh¸c biÖt nhÊt ®Þnh vÒ kho¶ng c¸ch sinh gi÷a<br /> n«ng th«n vµ thµnh thÞ, nhÊt lµ sau n¨m 1990. Trong khi kho¶ng c¸ch nµy vµo ®Çu nh÷ng n¨m 80<br /> lµ 39 th¸ng ë thµnh thÞ vµ 35,28 th¸ng ë n«ng th«n th× sau n¨m 1990 kÕt qu¶ t−¬ng øng ®· lµ 67,8<br /> vµ 42,6 th¸ng. MÊy n¨m gÇn ®©y, tû lÖ sinh ®Î c¸ch lÇn sinh tr−íc d−íi 3 n¨m ë n«ng th«n vÉn cßn<br /> rÊt cao (49,6%), gÊp 3 lÇn so víi thµnh thÞ (14.3%). Nh− vËy, víi tèc ®é gi¶m nh− hiÖn nay, cÇn<br /> ph¶i cã thªm nhiÒu thêi gian ®Ó tû lÖ kho¶ng c¸ch sinh d−íi 3 n¨m n«ng th«n ®ång b»ng B¾c Bé cã<br /> thÓ h¹ xuèng d−íi 20%. Chóng ta còng nªn l−u ý r»ng, ®ång b»ng B¾c Bé lµ khu vùc cã møc sinh<br /> thÊp nhÊt vµ lu«n dÉn ®Çu vÒ thµnh tÝch thùc hiÖn ch−¬ng tr×nh d©n sè kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh trªn<br /> toµn quèc.<br /> Trong tÊt c¶ c¸c thêi kú, kho¶ng c¸ch sinh trung b×nh còng nh− tû lÖ sinh ®óng quy ®Þnh<br /> ®Òu t¨ng lªn theo ®é tuæi ng−êi mÑ (B¶ng 1.3 vµ 2.3). Tuy nhiªn, ®é chªnh lÖch vÒ kho¶ng c¸ch<br /> sinh gi÷a c¸c nhãm tuæi còng kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n: tõ n¨m 1976 ®Õn 1980, nhãm phô n÷ d−íi<br /> 25 tuæi sinh con víi kho¶ng c¸ch ng¾n h¬n 20 th¸ng so víi nhãm trªn 34 tuæi, vµ sau n¨m 1990,<br /> kho¶ng chªnh lÖch ®ã lµ 40 th¸ng. Nguyªn nh©n cã thÓ lµ do møc sinh ®· gi¶m, phô n÷ lín tuæi sö<br /> dông biÖn ph¸p tr¸nh thai nhiÒu h¬n vµ sinh con Ýt ®i. Sè liÖu trong b¶ng 1.3 cßn cho thÊy, kho¶ng<br /> c¸ch sinh con trung b×nh cña nhãm phô n÷ trÎ t¨ng lªn rÊt chËm. C¸ch lý gi¶i thø nhÊt: nhãm phô<br /> n÷ Ýt tuæi th−êng cã møc sinh cao vµ t©m lý muèn sím cã ®ñ sè con mong muèn vÉn cßn tån t¹i dai<br /> d¼ng. C¸ch lý gi¶i kh¸c lµ ph−¬ng ph¸p xö lý sè liÖu ®· c¾t bá nh÷ng tr−êng hîp míi chØ cã 1 con<br /> vµ dÜ nhiªn trong ®ã bao gåm nhiÒu phô n÷ trÎ cã ý ®Þnh sinh con thø 2 muén h¬n. Theo chóng t«i,<br /> c¶ hai lý do ®· cïng gãp phÇn t¹o nªn hiÖn t−îng trªn bëi tuæi trung b×nh cña nh÷ng ®øa trÎ trong<br /> nh÷ng gia ®×nh 1 con vÉn cßn thÊp (20,9 th¸ng trong nhãm tuæi mÑ d−íi 25 vµ 39,4 th¸ng nÕu mÑ<br /> tõ 25 ®Õn 29 tuæi).<br /> Tõ n¨m 1990 trë vÒ tr−íc, kho¶ng c¸ch sinh con trung b×nh thÊp nhÊt lu«n thuéc vÒ nhãm<br /> phô n÷ kÕt h«n vµo ®é tuæi 19 ®Õn 21 (B¶ng 1.2). Cßn sau n¨m 1990, phô n÷ kÕt h«n cµng muén<br /> cµng cã xu h−íng sinh ®Î th−a h¬n. Tuy nhiªn ph©n tÝch ®a biÕn l¹i cho kÕt qu¶ kh«ng gièng nh−<br /> vËy.<br /> Tõ sau n¨m 1970 ®Õn nay, kho¶ng c¸ch sinh trung b×nh ë ®ång b»ng B¾c Bé lu«n t¨ng<br /> dÇn theo thø tù sinh cña ®øa trÎ. Tr−êng hîp sinh con thø 2 cã sù kh¸c biÖt lín h¬n c¶: kho¶ng<br /> c¸ch sinh ng¾n h¬n 6 th¸ng vµo n¨m 1981-1985 vµ kho¶ng 12 th¸ng sau n¨m 1990 so víi tr−êng<br /> hîp sinh con tiÕp theo (B¶ng 1.4). Tuæi ng−êi phô n÷ khi sinh vµ thø tù ®øa con th−êng cã mèi liªn<br /> hÖ nhÊt ®Þnh. Do ®ã, t¸c ®éng riªng biÖt cña tõng yÕu tè ®Õn kho¶ng c¸ch sinh sÏ ®−îc ph©n tÝch<br /> chÝnh x¸c h¬n trong m« h×nh håi quy ®a biÕn ë phÇn sau.<br /> Kho¶ng c¸ch sinh còng cã sù kh¸c biÖt nÕu ph©n tÝch qua t×nh tr¹ng sèng cña ®øa trÎ sinh<br /> tr−íc. So víi tr−êng hîp ®øa trÎ tr−íc vÉn cßn sèng, kho¶ng c¸ch sinh khi ®øa trÎ tr−íc ®· chÕt<br /> ng¾n h¬n chõng 3 ®Õn 5 th¸ng vµo nh÷ng n¨m 1981-1990 vµ tíi 11 th¸ng sau n¨m 1990 (B¶ng<br /> 1.5). Tû lÖ con ch−a ®Õn 3 tuæi ®· sinh thªm còng cã thÓ t¨ng tõ 47,2% lªn 61,1% (sau n¨m 1990).<br /> §iÒu ®ã ¶nh h−ëng tiªu cùc ®Õn ®iÒu kiÖn ch¨m sãc ®øa trÎ còng nh− søc kháe bµ mÑ vèn ®·<br /> kh«ng ®−îc tèt l¾m trong c¸c gia ®×nh tõng gÆp chuyÖn rñi ro nh− vËy.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc Vinh 39<br /> <br /> <br /> <br /> B¶ng 1: Kho¶ng c¸ch sinh trung b×nh theo mét sè chØ b¸o (®¬n vÞ: th¸ng)<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> Tr−íc 1971 71—75 76—80 81—85 86—90 Sau 1990 Chung<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 1.1. Khu vùc c− tró<br /> Thµnh thÞ 34.43 35.12 37.54 39.07 39.74 67.81 40.63<br /> N«ng th«n 34.53 36.20 35.68 35.28 37.70 42.64 36.92<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 1.2. Tuæi kÕt h«n cña mÑ<br /> ≤ 18 tuæi 35.04 36.28 39.47 37.14 39.50 40.72 37.47<br /> 19-21 34.14 35.49 34.16 34.63 36.73 43.38 36.54<br /> ≥ 22 33.85 37.13 34.94 36.07 37.83 46.30 37.67<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 1.3. Tuæi khi sinh con<br /> ≤ 24 tuæi 30.24 27.55 27.05 24.91 28.19 30.04 28.38<br /> 25 — 29 34.31 30.92 31.29 30.76 33.55 38.53 33.27<br /> 30 — 34 36.71 36.06 37.19 39.27 43.35 49.84 40.34<br /> ≥ 35 tuæi 38.64 44.05 47.27 53.29 57.34 69.96 50.68<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 1.4. Thø tù sinh<br /> Thø 2 34.62 35.21 33.14 31.17 34.18 38.96 34.68<br /> Thø 3 35.27 36.46 34.29 37.36 40.04 46.89 38.46<br /> Thø 4+ 33.96 36.55 39.17 39.13 40.26 52.02 38.93<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 1.5. T×nh tr¹ng sèng ®øa con kÒ tr−íc<br /> Cßn sèng 35.03 36.70 35.73 35.87 37.92 44.45 37.54<br /> §· chÕt 28.27 24.96 37.64 32.12 32.88 35.11 31.16<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 1.6. Giíi tÝnh con kÒ tr−íc<br /> Trai 36.15 36.72 36.39 35.38 39.48 44.43 37.93<br /> G¸i 32.81 35.65 35.41 35.98 36.22 44.08 36.59<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 1.7. Giíi tÝnh c¸c con tr−íc<br /> ChØ con g¸i 33.61 34.69 33.09 34.59 35.41 42.08 35.77<br /> ChØ con trai 36.40 36.62 34.32 32.48 37.58 42.03 36.56<br /> Trai & G¸i 33.85 36.80 38.24 38.58 40.33 50.10 39.04<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 1.8. Sö dông biÖn ph¸p tr¸nh thai tr−íc khi sinh<br /> Ch−a bao giê 34.32 36.35 34.73 33.13 34.76 35.50 34.64<br /> §· tõng 36.53 35.59 38.70 40.63 40.92 49.08 42.44<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 1.9. Tr×nh ®é häc vÊn mÑ<br /> ≤ TiÓu häc 34.53 37.49 39.29 38.95 41.38 48.97 37.57<br /> < Phæ th«ng c¬ së 30.01 33.78 32.13 34.00 36.91 42.61 36.30<br /> ≥ Phæ th«ng c¬ së 44.95 31.60 33.90 36.57 37.01 46.37 39.30<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 1.10. LÜnh vùc nghÒ nghiÖp ng−êi mÑ hiÖn nay<br /> N«ng nghiÖp 34.54 36.43 34.88 35.34 36.99 41.18 36.56<br /> DÞch vô t− nh©n 35.22 30.27 35.69 39.50 39.18 53.84 38.68<br /> Nhµ n−íc 30.21 32.44 35.31 34.52 38.97 56.94 39.19<br /> Kh«ng LV, h−u... 35.20 38.38 44.08 38.20 48.56 44.31 38.36<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 1.11. Møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi trong hé<br /> ThÊp 33.41 33.30 35.88 35.74 34.89 43.27 36.04<br /> D−íi trung b×nh 36.28 38.22 35.34 36.03 38.10 43.91 37.92<br /> Trung b×nh 33.97 34.78 35.05 32.67 37.03 39.57 35.34<br /> Trªn trung b×nh 35.20 36.61 34.82 35.48 37.87 46.69 37.70<br /> Kh¸ 35.40 37.47 36.84 38.16 44.84 55.93 40.80<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> TÝnh chung 34.62 35.79 35.52 35.37 37.75 44.88 37.21<br /> Sè tr−êng hîp 946 603 669 839 730 724 4511<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 39<br /> 40 T×m hiÓu vÒ kho¶ng c¸ch sinh con ...<br /> <br /> B¶ng 2: Tû lÖ tr−êng hîp cã kho¶ng c¸ch sinh d−íi 36 th¸ng tÝnh tõ lÇn sinh tr−íc<br /> <br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> Tr−íc 1971 71—75 76—80 81—85 86—90 Sau 1990 Chung<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 2.1. Khu vùc sèng<br /> Thµnh thÞ 57.1% 64.7% 53.7% 65.2% 51.3% 14.3% 54.0%<br /> N«ng th«n 57.6% 59.8% 61.8% 63.4% 59.9% 49.6% 58.6%<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 2.2. Tuæi kÕt h«n<br /> ≤ 18 tuæi 53.7% 59.0% 50.3% 58.3% 56.3% 51.3% 54.9%<br /> 19 - 21 57.5% 61.6% 64.3% 63.9% 60.3% 48.4% 59.0%<br /> ≥ 22 tuæi 64.2% 58.8% 66.1% 66.3% 60.2% 46.4% 60.6%<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 2.3. Tuæi khi sinh con<br /> ≤ 24 tuæi 67.2% 80.0% 81.7% 89.5% 83.3% 73.9% 77.8%<br /> 25 - 29 60.3% 76.0% 71.9% 70.3% 64.5% 47.8% 64.5%<br /> 30 - 34 51.4% 57.8% 56.3% 53.5% 45.7% 36.4% 50.0%<br /> > 34 tuæi 43.9% 40.9% 35.8% 37.0% 31.3% 22.7% 36.0%<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 2.4. Thø tù sinh con<br /> Con thø 2 60.3% 68.7% 70.9% 73.4% 69.0% 55.9% 65.6%<br /> Con thø 3 53.0% 64.5% 69.3% 59.8% 55.0% 42.4% 56.5%<br /> Con thø 4+ 58.3% 54.6% 47.6% 56.1% 51.4% 36.0% 52.2%<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 2.5. T×nh tr¹ng sèng con tr−íc<br /> Sèng 55.9% 59.0% 61.1% 63.1% 59.2% 47.2% 57.5%<br /> §· chÕt 78.1% 84.6% 61.1% 73.2% 68.8% 61.1% 72.9%<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 2.6. Giíi tÝnh con tr−íc<br /> Trai 54.0% 57.9% 60.9% 64.8% 57.8% 46.0% 56.9%<br /> G¸i 61.4% 62.4% 61.2% 62.3% 60.9% 48.7% 59.5%<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 2.7. Giíi tÝnh c¸c con tr−íc<br /> G¸i 60.2% 69.4% 68.2% 64.4% 65.2% 51.5% 62.2%<br /> Trai 52.7% 62.8% 70.0% 70.2% 61.9% 51.9% 61.1%<br /> G¸i vµ trai 58.0% 55.8% 53.1% 59.3% 53.5% 36.1% 53.5%<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 2.8. Sö dông biÖn ph¸p tr¸nh thai tr−íc khi sinh<br /> §· tõng sö dông 71.4% 79.3% 72.6% 67.9% 61.7% 46.5% 62.4%<br /> Ch−a bao giê 46.2% 71.4% 64.7% 57.7% 40.0% 53.2% 54.9%<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 2.9. Tr×nh ®é häc vÊn<br /> ≤ TiÓu häc 57.3% 56.1% 53.8% 55.7% 50.0% 41.0% 55.0%<br /> < Phæ th«ng c¬ së 69.4% 71.0% 68.9% 66.4% 60.3% 50.0% 61.9%<br /> ≥ Phæ th«ng c¬ së 33.3% 65.7% 64.6% 64.3% 64.7% 43.8% 57.1%<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> 2.10. LÜnh vùc nghÒ nghiÖp<br /> N«ng nghiÖp 59.4% 59.6% 62.8% 63.4% 60.3% 51.9% 59.6%<br /> Nhµ n−íc 71.2% 81.4% 62.5% 67.8% 56.9% 27.3% 58.5%<br /> DÞch vô t− nh©n 55.6% 75.7% 60.0% 62.1% 52.9% 35.5% 58.2%<br /> Kh«ng LV 51.9% 48.1% 46.8% 53.3% 60.0% 46.9% 50.7%<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> Chung 57.6% 60.1% 61.1% 63.5% 59.4% 47.5% 58.2%<br /> ————————————————————————————————————————————————————————————————————————<br /> NhiÒu c«ng tr×nh nghiªn cøu x¸c nhËn së thÝch thiªn lÖch vÒ giíi tÝnh lµ cã ë ViÖt Nam vµ<br /> ®iÒu ®ã ®· ¶nh h−ëng ®¸ng kÓ ®Õn møc sinh. Do ®ã, së thÝch muèn cã con trai rÊt cã thÓ còng t¸c<br /> ®éng ®Õn kho¶ng c¸ch sinh. Theo J.Haughton vµ D.Haughton [11] th× ë cïng mét kho¶ng c¸ch so<br /> víi lÇn sinh tr−íc, nh÷ng gia ®×nh ch−a cã con trai cã kh¶ n¨ng sinh con lín h¬n. Cã nghÜa lµ viÖc<br /> ch−a cã con trai cã thÓ lµm gi¶m kho¶ng c¸ch sinh con cña hä. Sè liÖu trong c¸c b¶ng 1.6; 1.7; 2.6<br /> vµ 2.7 còng cho thÊy nÕu tÊt c¶ nh÷ng ®øa con sinh tr−íc hoÆc ®øa trÎ sinh kÒ tr−íc lµ con g¸i th×<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc Vinh 41<br /> <br /> kho¶ng c¸nh sinh th−êng ng¾n h¬n. Tuy nhiªn, sù kh¸c biÖt ®ã ®· gi¶m ®¸ng kÓ trong nh÷ng n¨m<br /> 90.<br /> C¸c biÖn ph¸p tr¸nh thai lµ ph−¬ng tiÖn trùc tiÕp nhÊt ®Ó h¹n chÕ møc sinh còng nh−<br /> gi·n kho¶ng c¸ch sinh ®Î. Do kh«ng cã th«ng tin vÒ qu¸ tr×nh thùc hiÖn kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh<br /> trong toµn bé thêi gian thuéc ®é tuæi sinh ®Î cña tõng phô n÷, chóng t«i chØ sö dông mét chØ b¸o<br /> ®Ó ®¸nh gi¸ mèi t−¬ng quan gi÷a viÖc sö dông biÖn ph¸p tr¸nh thai vµ kho¶ng c¸ch sinh con. ChØ<br /> b¸o ®ã lµ: thêi ®iÓm sö dông biÖn ph¸p tr¸nh thai lÇn ®Çu. NÕu ng−êi mÑ ®· tõng sö dông biÖn<br /> ph¸p tr¸nh thai tr−íc khi sinh th× kho¶ng c¸ch sinh cña ®øa trÎ t¨ng kho¶ng 7,8 th¸ng so víi<br /> tr−êng hîp ch−a tõng sö dông. XÐt theo dßng thêi gian, sù chÖnh lÖch vÒ kho¶n c¸ch sinh gi÷a 2<br /> tr−êng hîp nµy ®· t¨ng tõ 4 th¸ng vµo n¨m 1976-1980 lªn 13,5 th¸ng sau n¨m 1990. Trong ®ã,<br /> hiÖu qu¶ cña viÖc ¸p dông biÖn ph¸p tr¸nh thai ®· t¹o nªn sù ®ét biÕn víi c¸c tr−êng hîp sinh sau<br /> n¨m 1990 (B¶ng 1.8). Tû lÖ sinh con víi kho¶ng c¸ch d−íi 36 th¸ng ë nhãm ®· tõng sö dông biÖn<br /> ph¸p tr¸nh thai còng cã thÓ thÊp h¬n kho¶ng 10 ®Õn 20%.<br /> Mét biÕn sè lu«n ®−îc quan t©m trong nghiªn cøu nh©n khÈu häc lµ tr×nh ®é häc vÊn cña<br /> ng−êi mÑ. §iÒu ®¸ng chó ý lµ kh«ng ph¶i nh÷ng phô n÷ tr×nh ®é häc vÊn thÊp nhÊt (d−íi tiÓu häc)<br /> lµ sinh ®Î dµy nhÊt. ThËm chÝ trong mét sè giai ®o¹n, nhãm phô n÷ ®ã l¹i cã kho¶ng c¸ch sinh con<br /> lín nhÊt. §iÒu ®ã kh«ng cã g× lµ m©u thuÉn bëi phô n÷ tr×nh ®é häc vÊn d−íi tiÓu häc th−êng lµ<br /> nh÷ng ng−êi nhiÒu tuæi, ®· tõng hoÆc ®ang ¸p dông biÖn ph¸p tr¸nh thai, hoµn c¶nh kinh tÕ khã<br /> kh¨n. H¬n n÷a, nh÷ng phô n÷ tr×nh ®é häc vÊn cao (trªn phæ th«ng trung häc) cã kho¶ng c¸ch<br /> sinh con rÊt th−a nh−ng do sè l−îng Ýt nªn kh«ng ®−îc t¸ch riªng thµnh mét nhãm ®Ó ®−a vµo<br /> ph©n tÝch.<br /> NÕu xÐt theo lÜnh vùc nghÒ nghiÖp hiÖn nay cña ng−êi mÑ, kh¸c biÖt lín nhÊt vÒ kho¶ng<br /> c¸ch sinh con trung b×nh sau n¨m 1990 lµ gi÷a nhãm ng−êi lµm n«ng nghiÖp (41,18 th¸ng) vµ<br /> nhãm lµm viÖc trong c¸c tæ chøc cña nhµ n−íc (56,94 th¸ng). Chóng ta còng nªn ®Ó ý r»ng: nÕu<br /> sinh ®Î dµy (d−íi 5 n¨m) trong khi lµm viÖc ë c¸c c¬ quan nhµ n−íc th× bÞ ph¹t rÊt nÆng thËm chÝ<br /> cã thÓ bÞ kû luËt, nhãm lµm dÞch vô t− nh©n cã thÓ mÊt nhiÒu c¬ héi lµm ¨n th× ë nh÷ng phô n÷<br /> n«ng d©n ®iÒu ®ã kh«ng ®Õn nçi qu¸ quan träng. N«ng d©n th−êng chØ bÞ ph¹t khi sinh con thø 3<br /> trë lªn.<br /> Tõ n¨m 1991 ®Õn nay, nh÷ng hé gia ®×nh cã møc thu nhËp cao cã kho¶ng c¸ch sinh con<br /> th−a nhÊt (55,93 th¸ng). §iÒu ®¸ng ng¹c nhiªn lµ kho¶ng c¸ch sinh ®Î dµy nhÊt (39,57 th¸ng) l¹i<br /> thuéc vÒ nh÷ng hé cã møc thu nhËp ë møc ®é trung b×nh (B¶ng 1.11). Nãi chung, sù t¸c ®éng cña<br /> c¸c biÕn sè vÒ häc vÊn, nghÒ nghiÖp, møc thu nhËp ®Õn kho¶ng c¸ch sinh con kh«ng ph¶i lµ hoµn<br /> toµn ®éc lËp mµ cã sù can thiÖp cña mét sè yÕu tè kh¸c. V× vËy, sù t¸c ®éng ®ã sÏ cã Ýt nhiÒu thay<br /> ®æi khi c¸c yÕu tè trung gian ®· ®−îc kiÓm so¸t trong ph©n tÝch ®a biÕn ë phÇn tiÕp sau.<br /> 3. KÕt qu¶ ph©n tÝch ®a biÕn:<br /> TÊt c¶ c¸c biÕn sè trªn ®−îc ®−a vµo m« h×nh håi quy ®Ó cã thÓ kiÓm so¸t vµ ph©n tÝch sù<br /> t¸c ®éng cña tõng biÕn sè riªng biÖt ®Õn biÕn phô thuéc lµ kho¶ng c¸ch sinh con trung b×nh. Ph©n<br /> tÝch ë trªn cho thÊy, kho¶ng c¸ch sinh con trung b×nh còng nh− c¸c ®Æc ®iÓm nh©n khÈu häc nãi<br /> chung ®· cã nhiÒu thay ®æi theo thêi gian. Ngoµi ra, chÝnh s¸ch d©n sè kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh ë<br /> n−íc ta còng cã nh÷ng ®iÒu chØnh. Do ®ã, ®Ó tiÖn cho viÖc so s¸nh, chóng t«i sÏ ph©n tÝch mét sè<br /> m« h×nh håi quy trong c¸c thêi ®iÓm kh¸c nhau. M« h×nh thø nhÊt ph©n tÝch sù t¸c ®éng cña c¸c<br /> biÕn sè ®Õn kho¶ng c¸ch sinh con trung b×nh trong toµn bé thêi gian tõ n¨m 1954 ®Õn 1996. M«<br /> h×nh thø hai liªn quan ®Õn giai ®o¹n tõ 1976 ®Õn 1990. Hai m« h×nh cuèi t−¬ng øng víi kho¶ng<br /> thêi gian tõ sau n¨m 1990 . Trong ®ã m« h×nh thø t− ®−îc bæ xung biÕn ®éc lËp míi lµ: sè th¸ng<br /> nu«i ®øa con tr−íc b»ng s÷a mÑ, vµ biÕn nµy cïng víi c¸c biÕn sè ®éc lËp kh¸c ®· gi¶i thÝch<br /> kho¶ng 36% sù biÕn ®æi cña kho¶ng c¸ch sinh trung b×nh trong nh÷ng n¨m 1991-1996 (B¶ng 3).<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 41<br /> 42 T×m hiÓu vÒ kho¶ng c¸ch sinh con ...<br /> <br /> Chóng t«i sÏ kh«ng nh¾c l¹i nh÷ng g× ®· m« t¶ ë phÇn trªn mµ chØ tr×nh bµy nh÷ng vÊn ®Ò míi<br /> ph¸t hiÖn hoÆc cã sù thay ®æi rót ra tõ m« h×nh håi quy.<br /> Nhãm phô n÷ trÎ vÉn nªn lµ nhãm ®èi t−îng chñ yÕu trong chÝnh s¸ch vËn ®éng sinh ®Î<br /> th−a bëi xÐt trong ®iÒu kiÖn t−¬ng tù nhau, tuæi ng−êi mÑ khi sinh con cã t¸c ®éng m¹nh nhÊt ®Õn<br /> kho¶ng c¸ch sinh. Phô n÷ sinh con vµo ®é tuæi d−íi 25 cã kho¶ng c¸ch sinh con ng¾n h¬n tõ 25<br /> ®Õn 28 th¸ng so víi phô n÷ ®é tuæi 30-34.<br /> B¶ng 3: M« h×nh håi quy vÒ kho¶ng c¸ch sinh trung b×nh<br /> C¸c biÕn sè Kho¶ng thêi gian<br /> 1954 - 1996 1976 - 1990 1991 - 1996<br /> Khu vùc sèng<br /> N«ng th«n 0.000 0.000 0.000 0.000<br /> Thµnh thÞ 2.457* 1.326 8.340* 15.049*<br /> Tuæi kÕt h«n<br /> ≤ 19 tuæi 0.000 0.000 0.000 0.000<br /> 20 - 21 tuæi -3.565** -4.477** -3.835 -2.682<br /> ≥ 22 tuæi -9.026** -11.175** -11.109** -9.495*<br /> Tuæi khi sinh con<br /> ≤ 24 tuæi -35.940** -41.612** -51.024** -51.262**<br /> 25 - 29 tuæi -25.633** -30.577** -38.786** -39.602**<br /> 30 - 34 tuæi -13.886** -16.520** -23.601** -26.031**<br /> ≥ 34 tuæi 0.000 0.000 0.000 0.000<br /> N¨m sinh con<br /> Tr−íc 1971 0.000 -- -- --<br /> 1971 - 1975 -3.280** -- -- --<br /> 1976 - 1980 -2.126* 0.000 -- --<br /> 1981 - 1985 -1.118 -3.086** -- --<br /> 1986 - 1990 1.691 -0.589 -- --<br /> 1991 - 1996 6.582** -- -- --<br /> Thø tù sinh<br /> Con thø 2 0.000 0.000 0.000 0.000<br /> Con thø 3 -2.659** -2.840** -0.978 -0.848<br /> Con thø 4+ -13.237** -14.704** -13.594** -13.453**<br /> T×nh tr¹ng sinh lÇn tr−íc<br /> ChÕt 0.000 0.000 0.000 0.000<br /> Sèng 3.931** 2.172 4.719 -0.576<br /> Giíi tÝnh con tr−íc<br /> G¸i 0.000 0.000 0.000 0.000<br /> Trai 1.696** 1.377 -0.145 -1.072<br /> Sö dông biÖn ph¸p tr¸nh thai tr−íc khi sinh<br /> Ch−a tõng sö dông 0.000 0.000 0.000 0.000<br /> §· tõng sö dông 3.806** 6.081** 7.249** 7.448**<br /> Thêi gian cho con tr−íc bó mÑ<br /> ≤ 12 th¸ng -- -- -- -10.550**<br /> 13 - 18 th¸ng -- -- -- 0.000<br /> > 18 th¸ng -- -- -- 8.616*<br /> Tr×nh ®é häc vÊn mÑ<br /> ≤ TiÓu häc 1.379 -1.346 1.530 -0.170<br /> < Phæ th«ng c¬ së 0.166 -0.090 1.208 -0.252<br /> ≥ Phæ th«ng c¬ së 0.000 0.000 0.000 0.000<br /> LÜnh vùc nghÒ nghiÖp mÑ hiÖn nay<br /> N«ng nghiÖp 0.000 0.000 0.000 0.000<br /> Nhµ n−íc 1.281 2.348* 5.288 4.385<br /> DÞch vô 1.502 2.665 5.875 5.236<br /> Kh«ng lµm viÖc, h−u, ... 0.464 2.843 4.390 2.399<br /> Møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi<br /> ThÊp 0.000 0.000 0.000 0.000<br /> D−íi trung b×nh 2.508** 2.119 6.913** 7.082<br /> Trung b×nh 0.946 1.142 2.403 1.575<br /> Trªn trung b×nh 2.315** 2.129* 5.575* 5.644<br /> Kh¸ gi¶ 4.665** 5.450** 12.007** 9.608<br /> HÖ sè tù do 58.082 66.892 68.825 77.899<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc Vinh 43<br /> <br /> Sè tr−êng hîp sinh con thø 2 trë lªn 4511 2238 724 724<br /> Adjusted R2 0.218 0.249 0.332 0.361<br /> * **<br /> Chó thÝch: Møc ý nghÜa thèng kª 0.05 Møc ý nghÜa thèng kª 0.01 -- Kh«ng ¸p dông<br /> Nu«i con b»ng s÷a mÑ lµ yÕu tè ¶nh h−ëng rÊt m¹nh ®Õn kho¶ng c¸ch sinh con tiÕp theo.<br /> Thêi gian cho con bó cµng dµi th× cµng kÐo dµi kho¶ng c¸ch sinh, ngay c¶ trong tr−êng hîp kh«ng<br /> sö dông biÖn ph¸p tr¸nh thai.<br /> M« h×nh håi quy chøng tá r»ng, so víi tr−êng hîp nu«i con b»ng s÷a mÑ tõ 13 ®Õn 18<br /> th¸ng, kho¶ng c¸ch sinh tiÕp theo cã thÓ t¨ng 8,6 th¸ng nÕu cho con bó trªn 18 th¸ng vµ ng−îc l¹i<br /> gi¶m 10,5 th¸ng nÕu chØ cho ®øa trÎ bó d−íi 1 n¨m. Ngoµi ra, nu«i con b»ng s÷a mÑ cßn lµ t¸c<br /> nh©n trung gian cña nhiÒu biÕn sè kh¸c. Khi ®−a thªm yÕu tè nµy vµo m« h×nh håi quy, sù t¸c<br /> ®éng cña mét sè biÕn sè ®· thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ l−îng (khu vùc sèng, tuæi kÕt h«n, t×nh tr¹ng sinh<br /> lÇn tr−íc,...) hoÆc vÒ chiÒu h−íng (tr×nh ®é häc vÊn).KÕt qu¶ cßn cho thÊy, kho¶ng c¸ch sinh tû lÖ<br /> nghÞch víi tuæi kÕt h«n. §iÒu ®ã còng dÔ hiÓu bëi chóng ta ®· so s¸nh trong nhãm nh÷ng ng−êi<br /> phô n÷ cã cïng sè con vµ cïng ®é tuæi khi sinh ®Î. Còng kh«ng nªn cho r»ng: cÇn ph¶i khuyÕn<br /> khÝch kÕt h«n sím bëi phô n÷ kÕt h«n muén sÏ sinh ®Î muén h¬n vµ do ®ã kho¶ng c¸ch sinh sÏ<br /> t¨ng lªn. ThËt vËy, xÐt m« h×nh håi quy thø 3, nÕu ng−êi phô n÷ kÕt h«n n¨m 24 tuæi, sinh con thø<br /> 2 n¨m 32 tuæi th× kho¶ng c¸ch sinh vÉn lín h¬n so víi tr−êng hîp kÕt h«n n¨m 20 tuæi vµ sinh con<br /> thø 2 ë tuæi 26 ( -11.109 - 23.601 > -3.835 - 38.786).<br /> Kho¶ng c¸ch sinh ë thµnh thÞ vèn th−a h¬n ë n«ng th«n rÊt nhiÒu vµ khi chØ b¸o vÒ thêi<br /> gian cho con bó ®−îc kiÓm so¸t th× ®é chªnh lÖch gi÷a hai khu vùc ®· t¨ng tõ 8,29 lªn 15,04 th¸ng.<br /> Nh− vËy, do phô n÷ ë n«ng th«n cã xu h−íng cho con bó l©u h¬n vµ do ®ã, sù chªnh lÖch vÒ kho¶ng<br /> c¸ch sinh gi÷a thµnh thÞ vµ n«ng th«n cã phÇn bÞ che lÊp khi ph©n tÝch b»ng b¶ng t−¬ng quan.<br /> Tr¸i víi ph©n tÝch b»ng b¶ng t−¬ng quan, c¸c tr−êng hîp sinh con thø 3 vµ nhÊt lµ sinh<br /> con thø 4 trë lªn, th−êng rót ng¾n kho¶ng c¸ch sinh so víi lÇn sinh con thø hai. Ph−¬ng ph¸p<br /> ph©n tÝch b»ng b¶ng cßn khuÕch ®¹i t¸c ®éng cña t×nh tr¹ng sèng ®øa trÎ sinh tr−íc ®èi víi<br /> kho¶ng c¸ch sinh bëi v× dÜ nhiªn lµ nh÷ng ®øa ®· chÕt th−êng ®−îc cho bó Ýt h¬n. Thùc tÕ lµ khi<br /> thêi gian nu«i con b»ng s÷a mÑ b»ng nhau th× viÖc ®øa trÎ ®ã cßn sèng hay ®· chÕt kh«ng ¶nh<br /> h−ëng ®¸ng kÓ ®Õn kho¶ng c¸ch sinh ®øa trÎ tiÕp theo.<br /> C¸c m« h×nh håi quy ®· chøng tá ¶nh h−ëng cña giíi tÝnh ®øa trÎ tr−íc ®Õn kho¶ng c¸ch<br /> sinh ®øa trÎ tiÕp theo ®· suy gi¶m dÇn theo thêi gian. Tuy nhiªn c¸c ph©n tÝch l¹i x¸c nhËn t×nh<br /> tr¹ng con trai th−êng ®−îc cho bó mÑ nhiÒu h¬n so víi con g¸i. ThËt vËy, khi chØ b¸o vÒ thêi gian<br /> cho con bó ®−îc ®−a vµo m« h×nh, hÖ sè t−¬ng øng víi t×nh tr¹ng giíi tÝnh con tr−íc lµ trai ®· gi¶m<br /> tõ -0.145 xuèng -1.072. §iÒu t−¬ng tù còng cã thÓ thÊy trong m«i quan hÖ gi÷a kho¶ng c¸ch sinh<br /> con vµ tr×nh ®é häc vÊn ng−êi mÑ.<br /> Khi c¸c nh©n tè trung gian ®· ®−îc kiÓm so¸t, t¸c ®éng cña møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu<br /> ng−êi ®èi víi kho¶ng c¸ch sinh trë nªn s¸ng tá h¬n: møc ®é sinh ®Î dµy nhÊt ®· thuéc vÒ nhãm cã<br /> thu nhËp thÊp. Trong khi ®ã, sù t¸c ®éng cña nghÒ nghiÖp vµ sö dông biÖn ph¸p tr¸nh thai vÉn<br /> rÊt lín vµ kh«ng thÊy cã sù kh¸c biÖt ®¸ng kÓ so víi kÕt qu¶ thu ®−îc qua ph−¬ng ph¸p ph©n tÝch<br /> b»ng b¶ng t−¬ng quan. Còng cÇn nh¾c l¹i r»ng, mèi t−¬ng quan gi÷a c¸c biÕn sè vÒ nghÒ nghiÖp<br /> vµ møc thu nhËp víi kho¶ng c¸ch sinh con tõ n¨m 1990 trë vÒ tr−íc trong m« h×nh håi quy chØ<br /> mang tÝnh chÊt tham kh¶o bëi sù "bÊt biÕn" cña chóng theo thêi gian chØ lµ gi¶ thiÕt.<br /> TiÕp theo lµ kÕt qu¶ ph©n tÝch ®a biÕn víi biÕn phô thuéc lµ kh¶ n¨ng sinh con víi kho¶ng<br /> c¸ch d−íi 36 th¸ng trong thêi gian tõ n¨m 1991 ®Õn n¨m 1996 (B¶ng 4). Trong ®ã m« h×nh B ®−îc<br /> bæ xung thªm chØ b¸o vÒ thêi gian nu«i con b»ng s÷a mÑ. C¸c hÖ sè tõ m« h×nh gióp ta −íc l−îng<br /> sù biÕn ®æi cña tû sè gi÷a tû lÖ kho¶ng c¸ch sinh d−íi 36 th¸ng víi tû lÖ kho¶ng c¸ch sinh 36 th¸ng<br /> trë lªn. Ch¼ng h¹n, tû sè nµy t¨ng kho¶ng 3 lÇn nÕu chuyÓn tõ thµnh thÞ vÒ n«ng th«n vµ kho¶ng<br /> 2,07 lÇn nÕu lµ lÇn sinh con thø t− trë lªn. T−¬ng tù, nÕu ®øa trÎ sinh tr−íc ®ã chØ ®−îc cho bó mÑ<br /> d−íi 12 th¸ng th× tû sè trªn cã thÓ t¨ng tíi 6 lÇn so víi tr−êng hîp cho bó trªn 18 th¸ng.<br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 43<br /> 44 T×m hiÓu vÒ kho¶ng c¸ch sinh con ...<br /> <br /> <br /> B¶ng 4: KÕt qu¶ ph©n tÝch ®a biÕn vÒ kh¶ n¨ng sinh con víi kho¶ng c¸ch d−íi 36 th¸ng<br /> trong thêi gian tõ n¨m 1991 ®Õn n¨m 1996<br /> C¸c biÕn sè M« h×nh<br /> A B<br /> Khu vùc sèng<br /> N«ng th«n 1.000 1.000<br /> Thµnh thÞ 0.420 0.344*<br /> Tuæi kÕt h«n<br /> ≤ 19 tuæi 1.000 1.000<br /> 20 - 21 tuæi 2.049** 2.057**<br /> ≥ 22 tuæi 3.812** 3.784*<br /> Tuæi khi sinh con<br /> ≤ 24 tuæi 21.534** 23.857**<br /> 25 - 29 tuæi 4.272** 4.440**<br /> 30 - 34 tuæi 1.983* 2.107*<br /> ≥ 34 tuæi 1.000 1.000<br /> Thø tù sinh<br /> Con thø 2 1.000 1.000<br /> Con thø 3 1.139 1.031<br /> Con thø 4+ 2.209** 2.071*<br /> T×nh tr¹ng sinh lÇn tr−íc<br /> ChÕt 1.000 1.000<br /> Sèng 0.522 0.602<br /> Giíi tÝnh con tr−íc<br /> G¸i 1.000 1.000<br /> Trai 0.800 0.801<br /> Sö dông biÖn ph¸p tr¸nh thai tr−íc khi<br /> sinh<br /> Ch−a tõng sö dông 1.000 1.000<br /> §· tõng sö dông 0.315** 0.286**<br /> Thêi gian cho con tr−íc bó mÑ<br /> ≤ 12 th¸ng -- 6.064**<br /> 13 - 18 th¸ng -- 1.000<br /> > 18 th¸ng -- 0.505<br /> Tr×nh ®é häc vÊn mÑ<br /> ≤ TiÓu häc 0.834 0.827<br /> < Phæ th«ng c¬ së 0.896 0.925<br /> ≥ Phæ th«ng c¬ së 1.000 1.000<br /> LÜnh vùc nghÒ nghiÖp mÑ hiÖn nay<br /> N«ng nghiÖp 1.000 1.000<br /> Nhµ n−íc 0.533* 0.523*<br /> DÞch vô 0.668 0.675<br /> Kh«ng lµm viÖc, h−u, ... 0.730 0.771<br /> Møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi<br /> ThÊp 1.000 1.000<br /> D−íi trung b×nh 0.629 0.620<br /> Trung b×nh 0.635 0.642<br /> Trªn trung b×nh 0.758 0.778<br /> Kh¸ gi¶ 0.424** 0.466*<br /> χ2 189 239<br /> * **<br /> Chó thÝch: Møc ý nghÜa thèng kª 0.05 Møc ý nghÜa thèng kª 0.01 -- Kh«ng ¸p dông<br /> KÕt qu¶ ph©n tÝch tõ b¶ng 4 cßn cho thÊy, viÖc sinh con khi cßn Ýt tuæi vÉn lµ mét trong<br /> nh÷ng nguyªn nh©n chñ yÕu dÉn ®Õn gia t¨ng tr−êng hîp kho¶ng c¸ch sinh kh«ng ®óng quy ®Þnh.<br /> ViÖc phô n÷ ®ång b»ng B¾c Bé sinh ®Î th−a hay dµy cßn phô thuéc ®¸ng kÓ vµo mét sè c¸c yÕu tè<br /> kh¸c nh−: sö dông biÖn ph¸p tr¸nh thai, nghÒ nghiÖp, møc thu nhËp b×nh qu©n ®Çu ng−êi,... §iÒu<br /> ®¸ng chó ý lµ ch−a thÓ kh¼ng ®Þnh t¸c ®éng ®éc lËp cña tr×nh ®é häc vÊn ®èi víi kh¶ n¨ng sinh ®Î<br /> dµy do sù t¸c ®éng ®ã kh«ng cßn ý nghÜa thèng kª khi c¸c biÕn trung gian ®· ®−îc kiÓm so¸t.<br /> 4. KÕt luËn<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn<br />  NguyÔn §øc Vinh 45<br /> <br /> §i ®«i víi viÖc gi¶m møc sinh, kho¶ng c¸ch sinh con ë ®ång b»ng B¾c Bé còng nh− ë ViÖt<br /> Nam nãi chung t¨ng lªn víi mét tèc ®é ®¸ng kÝch lÖ trong mÊy n¨m võa qua. Tuy nhiªn, cÇn cã<br /> nhiÒu thêi gian, c«ng søc vµ sù ®Çu t− hiÖu qu¶ h¬n n÷a ®Ó cã thÓ ®¹t ®−îc kho¶ng c¸ch gi÷a c¸c<br /> lÇn sinh tèi −u lµ 3-5 n¨m nh− môc tiªu cña ch−¬ng tr×nh d©n sè - kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh ®· ®Æt<br /> ra. ChÝnh v× vËy, chÝnh s¸ch nh»m khuyÕn khÝch t¨ng kho¶ng c¸ch sinh con vÉn rÊt thÝch hîp vµ<br /> cÇn thiÕt trong chiÕn l−îc n©ng cao chÊt l−îng d©n sè ë n−íc ta hiÖn nay. Nh÷ng chØ b¸o vÒ<br /> kho¶ng c¸ch sinh nªn ®−îc chó träng vµ trë thµnh mét trong nh÷ng chØ tiªu ®Ó lËp kÕ ho¹ch vµ<br /> ®¸nh gi¸ ch−¬ng tr×nh kÕ ho¹ch hãa gia ®×nh.<br /> Nh÷ng nhãm x· héi cã nguy c¬ sinh ®Î qu¸ dµy bao gåm n«ng d©n vïng n«ng th«n, phô<br /> n÷ tr×nh ®é v¨n hãa thÊp, ®iÒu kiÖn kinh tÕ gia ®×nh ®ang gÆp khã kh¨n,... §Æc biÖt, cÇn chó träng<br /> quan t©m vËn ®éng gi·n c¸ch kho¶ng c¸ch sinh cho nhãm phô n÷ trÎ. Ngoµi ra, viÖc t¨ng c−êng sö<br /> dông biÖn ph¸p tr¸nh thai vµ kÐo dµi thêi gian nu«i con b»ng s÷a mÑ còng lµ nh÷ng yÕu tè rÊt<br /> quan träng ®Ó n©ng cao kho¶ng c¸ch sinh, gãp phÇn c¶i thiÖn ®iÒu kiÖn ch¨m sãc søc kháe bµ mÑ<br /> vµ trÎ em ë n−íc ta.<br /> Nh÷ng ph©n tÝch trªn tuy cßn cã h¹n chÕ nhÊt ®Þnh, nh−ng hy väng ®ã lµ cè g¾ng b−íc<br /> ®Çu lµm c¬ së cho nh÷ng nghiªn cøu s©u réng h¬n vÒ kho¶ng c¸ch sinh con ë ViÖt Nam.<br /> <br /> <br /> Tµi liÖu tham kh¶o<br /> 1. §iÒu tra nh©n khÈu häc gi÷a kú 1994. KÕt qu¶ chñ yÕu. Nhµ xuÊt b¶n Thèng kª, Hµ Néi -<br /> 5/1995.<br /> 2. §iÒu tra nh©n khÈu häc gi÷a kú 1994. Kho¶ng c¸ch sinh vµ tö vong trÎ em ë ViÖt Nam. Nhµ<br /> xuÊt b¶n Thèng kª Hµ Néi - 5/1996.<br /> 3. TrÇn TiÕn §øc: Mét sè vÊn ®Ò vÒ chÝnh s¸ch d©n sè trong ®iÒu kiÖn kinh tÕ thÞ tr−êng theo<br /> ®Þnh h−íng x· héi chñ nghÜa. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 3-1996.<br /> 4. Ph¹m BÝch San (chñ biªn): D©n sè ®ång b»ng B¾c Bé: nh÷ng nghiªn cøu tõ gãc ®é x· héi häc.<br /> Nhµ xuÊt b¶n Khoa häc X· héi. Hµ Néi - 1996.<br /> 5. NguyÔn H÷u Minh: Tuæi kÕt h«n lÇn ®Çu ë ViÖt Nam. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4-1995.<br /> 6. §Æng Nguyªn Anh & Quan LÖ Nga: ¶nh h−ëng cña c¸c biÕn sè trung gian ®Õn tö vong ë ViÖt<br /> Nam. T¹p chÝ X· héi häc. Sè 3-1996.<br /> 7. C. Elisa Florenz & Dennis P.Hogan: §Þa vÞ phô n÷ vµ t×nh tr¹ng tö vong s¬ sinh ë Colombia.<br /> T¹p chÝ X· héi häc. Sè 4-1995.<br /> 8. J.Ties Boerma & George T.Bicego: Preceding birth intervals and child survival: seaching for<br /> pathways of influence. Studies in famili planning, vol 23, 1992.<br /> 9. Jane E.Miller, James Trussel, Anne R.Pebley and Barbara Vaughan: Birth spacing and child<br /> mortality in Bangladesh and the Philippines, Demography, vol 29, 1992.<br /> 10. Beverly Winikoff: The effects of birth spacing on child and maternal health, Studies in family<br /> planning, vol 14, 1983.<br /> 11. J.Haughton & D.Haughton: §o møc ®é −a thÝch con trai ë ViÖt Nam: ph−¬ng ph¸p luËn vµ<br /> chøng cí. B¸o c¸o t¹i héi th¶o vÒ cuéc nghiªn cøu Kh¶o s¸t møc sèng d©n c− ViÖt Nam 1993,<br /> th¸ng 8-1994.<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Bản quyền thuộc Viện Xã hội học. www.ios.org.vn 45<br />