Tìm hiểu về Khớp cắn cơ bản (Occlusion): Phần 1

Chia sẻ: 10 10 | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:35

Thêm vào BST

Báo xấu

261
lượt xem 63
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tài liệu Khớp cắn cơ bản (Occlusion): Phần 1 - PGS.PTS. Mai Đình Hưng (soạn và dịch) sẽ giới thiệu tới các bạn những thông tin về quan niệm khớp cắn, những vấn đề quan trọng của khớp cắn học, sự phát triển của khớp cắn, hình thể cung răng, những đường cong bù trù của cung răng. Tài liệu là nguồn tham khảo hữu ích cho các bạn sinh viên chuyên ngành răng hàm mặt tham khảo trong quá trình học tập và nghiên cứu. Mời các bạn cùng tham khảo để nắm bắt nội dung chi tiết của Tài liệu.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Tìm hiểu về Khớp cắn cơ bản (Occlusion): Phần 1

Khíp c¾n c¬ b¶n (occlusion) PGS. PTS Mai §×nh Hng 2-2004 So¹n vµ dÞch Trong nha khoa, danh tõ khíp c¾n (occlusion) thêng ®îc dïng ®Ó chØ sù ch¹m c¸c r¨ng trªn vµ díi khi thùc hiÖn chøc n¨ng sinh lý nh ngËm, c¾n hay kh«ng sinh lý (parafunction) nh nghiÕn r¨ng v.v… Nhng khíp c¾n theo nghÜa réng cßn dïng ®Ó chØ mäi yÕu tè liªn quan kh¸c ngoµi r¨ng tham gia vµo sù ph¸t triÓn, h×nh thµnh, æn ®Þnh bé m¸y nhai (masticatory system) víi viÖc sö dông r¨ng theo tËp qu¸n cö ®éng (motor behavior). Trong thùc hµnh nha khoa, ®Þnh nghÜa ®¬n gi¶n khíp c¾n lµ sù ch¹m c¸c r¨ng kh«ng ®¸p øng ®îc trong c¸c lÜnh vùc chuyªn khoa kh¸c nhau ®Ó gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò nh:  Sù t¸i ph¸t trong chØnh nha  Kh«ng æn ®Þnh cña hµm gi¶  Sang chÊn nha chu  S¾p xÕp l¹i r¨ng  Sù ch¹m r¨ng sai  LÖch vÞ trÝ hµm v.v… Do ®ã, cÇn cã sù hiÓu biÕt s©u réng h¬n vÒ khíp c¾n. Quan niÖm khíp c¾n Cã nhiÒu quan niÖm khíp c¾n trong tõng lÜnh vùc chuyªn khoa nha khoa. Nh÷ng quan niÖm ®Çu tiªn vµ phæ biÕn lµ do c¸c nha sÜ lµm r¨ng hµm gi¶ ®a ra: ®ã lµ quan ®iÓm khíp c¾n th¨ng b»ng hai bªn ®Ó lµm hµm gi¶ toµn bé ®îc æn ®Þnh, khi nhai kh«ng rít. Nhng trªn bé r¨ng thËt ë tuæi trëng thµnh, sè ngêi cã khíp c¾n th¨ng b»ng hai bªn chØ chiÕm kho¶ng 20%. 1
HÖ thèng r¨ng - mÆt (dentofacial complex) cã nh÷ng cö ®éng phøc t¹p nªn ngµy nay nhiÒu nhµ nghiªn cøu ®a ra nh÷ng quan niÖm khíp c¾n cã c¸c tiªu chÝ chøc n¨ng liªn quan tíi cö ®éng híng dÉn låi cÇu (condylar guidance), ®é cao mói r¨ng (cusp height), sù híng dÉn r¨ng cöa (incisal guidance), ®êng cong SPEE, mÆt ph¼ng c¾n. Nh÷ng quan niÖm nµy ®îc sö dông h÷u Ých trong thùc hµnh nha khoa. C¸c t¸c gi¶ sau ®©y cã nhiÒu ®ãng gãp vÒ quan niÖm khíp c¾n lý tëng cña bé r¨ng tù nhiªn: Angle (1887), Beyron (1954), D'Amico (1958), Friel (1954), Hellman (1941), Lucia (1962), Ramfjord vµ Ash (1983), Stallard vµ Stuart (1963). Tuy nhiªn, cha cã quan niÖm nµo tho¶ m·n ®Çy ®ñ vÒ khíp c¾n cho mét bé r¨ng tù nhiªn. Cµng ngµy ngêi ta cµng thÊy tÇm quan träng cña hÖ thèng thÇn kinh c¬ - bé m¸y nhai ¶nh hëng tíi khíp c¾n cña r¨ng g©y sai l¹c khíp c¾n (malocclusion), rèi lo¹n khíp c¾n (occlusal dysfunction), bÖnh nghiÕn r¨ng (bruxism) v.v… Nh÷ng vÊn ®Ò quan träng cña khíp c¾n häc Ngoµi vÊn ®Ò vÒ sù ph¸t triÓn cña hÖ thèng thÇn kinh - c¬, c¸c vÊn ®Ò sau cÇn ®îc nghiªn cøu cô thÓ: 1- Sù ph¸t triÓn cña khíp c¾n 2- H×nh thÓ cung r¨ng 3- C¸c mÆt ph¼ng c¾n vµ ®êng cong bï trõ 4- §é nghiªng cña r¨ng liªn quan tíi c¸c mÆt ph¼ng, h×nh thÓ ch©n r¨ng 5- H×nh thÓ chøc n¨ng cña r¨ng ë r×a c¾n vµ 1/3 th©n r¨ng phÝa mÆt nhai 6- Sù liªn quan mÆt m¸, mÆt lìi cña tõng r¨ng víi r¨ng kh¸c ë cïng mét hµm vµ víi c¸c r¨ng kh¸c ë hµm ®èi trong khíp c¾n trung t©m (centric occlusion) 7- Sù c¾n khÝt (occlusal contact) vµ liªn quan mói (intercusp relations) cña c¸c r¨ng khi ¨n nhai (ho¹t ®éng chøc n¨ng) 8- Sù c¾n khÝt vµ liªn quan mói trong t thÕ c¾n trung t©m 9- T×nh tr¹ng thãi quen thÇn kinh cña khíp c¾n (Neurobehavioral aspects of occlusion) 2
Sù ph¸t triÓn khíp c¾n R¨ng s÷a: Ngay khi mäc r¨ng s÷a lµ b¾t ®Çu h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn khíp c¾n. Trong thêi kú nµy, ph¸t triÓn dÇn tËp qu¸n thãi quen vËn ®éng cña phøc hîp miÖng - mÆt (oro-facial complex). Chøc n¨ng bé m¸y nhai tõ lóc sinh, trë thµnh ®øa trÎ ®Õn lóc trëng thµnh lu«n h×nh thµnh vµ biÕn ®æi liªn quan tíi khíp c¾n cña bé r¨ng s÷a, r¨ng hçn hîp vµ r¨ng vÜnh viÔn. NhiÒu c¬ chÕ ph¶n x¹ vïng miÖng - mÆt vµ c¸c trung t©m thÇn kinh, c¶m gi¸c cã ¶nh hëng tíi ho¹t ®éng kü n¨ng nhai. §ång thêi, viÖc mäc r¨ng s÷a lµ sù hoµn thµnh hÖ thÇn kinh vµ x¸c lËp t¬ng quan c¸ thÓ víi m«i trêng. Sù ph¸t triÓn c¬ nhai vµ hÖ thÇn kinh ®ãng vai trß quan träng tíi bé m¸y nhai vµ khíp c¾n. Còng chÝnh trong thêi kú r¨ng s÷a ®· x¸c lËp t¬ng quan vÞ trÝ hµm díi so víi hµm trªn. Thêi gian mäc r¨ng chÞu nhiÒu ¶nh hëng di truyÒn mµ Ýt chÞu ¶nh hëng cña m«i trêng vµ sù ph¸t triÓn chung cña trÎ (Falkner, 1957). Sù tËp nhai cña trÎ ®i theo thêi gian biÓu mäc r¨ng (sè lîng vµ thÓ lo¹i), vµ quyÕt ®Þnh h×nh thµnh khíp c¾n phèi hîp cïng víi sù ph¸t triÓn hÖ thèng thÇn kinh, c¬ vµ chÕ ®é ¨n. Cung r¨ng s÷a cã h×nh vßng cung (oval) vµ vµo lóc 9 th¸ng tuæi, ®é réng cung r¨ng ®· ®îc thµnh lËp ë r¨ng s÷a (Richardson & Castaldi 1967). Khi lín lªn, x¬ng hµm ph¸t triÓn nhiÒu theo chiÒu tríc - sau lµ do mäc thªm r¨ng 6, 7 phÝa sau. H×nh 1: MÆt c¾n bé r¨ng s÷a cã thªm r¨ng cèi lín thø nhÊt vÜnh viÔn 3
Trªn bé r¨ng s÷a cã c¸c kÏ r¨ng tha, c¸c khe nµy hÑp dÇn theo tuæi. DiÖn c¾n hay diÖn ch¹m cña r¨ng trªn vµ r¨ng díi thay ®æi theo c¸ch nhai, thøc ¨n vµ tËt nghiÕn r¨ng cña trÎ. Ngoµi ra, khi mäc r¨ng vÜnh viÔn, c¸c yÕu tè sau còng ¶nh hëng tíi khíp c¾n r¨ng s÷a: - VÞ trÝ vµ sù ph¸t triÓn mÇm r¨ng vÜnh viÔn. - Sù ph¸t triÓn låi cÇu x¬ng hµm. - §é nghiªng cña mói r¨ng. - YÕu tè thÇn kinh - c¬ cña bé m¸y nhai. Nãi chung, ta Ýt chó ý nghiªn cøu sù ch¹m cña mói - r·nh mµ chØ quan s¸t sù ch¹m R¨ng - R¨ng. ë khíp c¾n b×nh thêng r¨ng s÷a th× mói gÇn - lìi cña r¨ng cèi thø hai hµm trªn c¾n vµo hè gi÷a (central fossa) cña r¨ng cèi thø hai hµm díi. Lóc nµy hÖ thèng thÇn kinh vµ x¬ng hµm ph¸t triÓn nhanh khiÕn diÖn tiÕp xóc c¾n cña r¨ng nhiÒu khi thay ®æi kh«ng kÞp vµ g©y lÖch l¹c (discrepancies). Víi chØnh nha, cÇn chó ý r»ng chiÒu gÇn - xa r¨ng cèi s÷a thø hai hµm díi dµi h¬n chiÒu gÇn - xa r¨ng cèi s÷a thø hai hµm trªn. Do ®ã, mÆt xa hai r¨ng nµy cïng trªn mét mÆt ph¼ng. §iÒu nµy ¶nh hëng tíi khíp c¾n b×nh thêng r¨ng vÜnh viÔn. NÕu v× lý do nh s©u r¨ng hay lý do nµo kh¸c lµm cho mÆt xa hai r¨ng cèi s÷a thø hai lÖch nhau sÏ ¶nh hëng tíi khíp c¾n r¨ng vÜnh viÔn. Sù mßn nhiÒu dÇn dÇn cña mói r¨ng cèi s÷a cho phÐp x¬ng hµm díi ph¸t triÓn nhiÒu vÒ phÝa tríc h¬n lµ x¬ng hµm trªn g©y nªn khíp c¾n vÜnh viÔn Angle I. Mói r¨ng s÷a thÊp, Ýt cµi nhau th× r¨ng cöa vÜnh viÔn vïng cöa mäc trïm Ýt (vertical overlap) vµ r¨ng cèi vÜnh viÔn cã khíp c¾n tèt h¬n. Do vËy, khoa chØnh nha thêng chó ý lµm cho hµm díi ph¸t triÓn ra phÝa tríc ®Ó kh¾c phôc sù mÊt t¬ng xøng hai hµm. 4
R¨ng vÜnh viÔn: Thêi biÓu mäc r¨ng vÜnh viÔn biÕn ®æi nhiÒu h¬n mäc r¨ng s÷a vµ kh«ng theo tr×nh tù r¨ng tríc mäc råi ®Õn r¨ng sau: Thªm n÷a, hµm trªn còng kh¸c hµm díi, kh«ng nh ë bé r¨ng s÷a. Víi hµm trªn thêi biÓu mäc r¨ng vÜnh viÔn hay gÆp lµ: 6 - 1 - 2 - 4 -3 - 5- 7 - 8 vµ 6 - 1 - 2- 4- 5 - 3- 7- 8 Víi hµm díi lµ: (6 - 1) - 2 - 3 - 4- 5 - 7- 8 vµ (6 - 1) - 2 - 4 - 3 -5 - 7 - 8 (Theo Knott vµ Meredith, 1996). NÕu trÎ cã thêi biÓu mäc r¨ng vÜnh viÔn nh trªn sÏ Ýt gÆp sai lÖch khíp c¾n. H×nh 2: Thø tù mäc r¨ng thuËn lîi, Ýt g©y lÖch l¹c khíp c¾n. R¨ng cèi nhá vÜnh viÔn cã vai trß quan träng trong sù ph¸t triÓn khíp c¾n. R¨ng cèi nhá bÐ h¬n vÒ chiÒu gÇn - xa so víi r¨ng cèi s÷a mµ chóng thay thÕ. §Æc biÖt víi hµm díi ®Ó vÞ trÝ r¨ng 6 ¨n khíp víi r¨ng 6 trong Angle I (Mói gÇn ngoµi r¨ng 6 trªn vµo r·nh gi÷a ngoµi r¨ng 6 díi). Khi ph©n tÝch sè ®o chu vi cung r¨ng (arch perimeter) ngêi ta thÊy cã sù gi¶m thùc tÕ khi trÎ cã bé r¨ng hçn hîp. Sè ®o chu vi tõ mÆt gÇn r¨ng cèi vÜnh viÔn thø nhÊt gi¶m ®i kho¶ng 4mm so víi chu vi ®o tõ mÆt xa r¨ng cèi s÷a thø hai (Moorrees, 1959). Còng vµo lóc nµy, x¬ng hµm díi ph¸t triÓn nhiÒu vÒ phÝa sau h¬n x¬ng hµm trªn; ®ång thêi r¨ng cèi lín cã xu híng di nghiªng ra tríc. Do vËy, ë giai ®o¹n nµy, khíp c¾n biÕn ®éng nhiÒu nhÊt lµ vµo thêi kú cuèi cña bé r¨ng hçn hîp. 5
Theo nghiªn cøu cña (Moorrees 1965) lóc ®Çu c¸c r¨ng cöa díi vÜnh viÔn thiÕu chç, mäc chen nhau trung b×nh 1,6mm. ChÝnh sù tù t¹o kho¶ng trèng do kÝch thíc r¨ng cèi nhá vÜnh viÔn bÐ h¬n r¨ng cèi s÷a mµ nã thay thÕ sÏ kh¾c phôc ®îc t×nh tr¹ng chen lÊn (crowding) cña c¸c r¨ng cöa díi. Sù di chuyÓn nµy t¹o chç (leeway space) cho t¬ng quan cuèi hai r¨ng 5 s÷a th¼ng hµng, nay hai r¨ng 5 vÜnh viÔn ¨n khíp vÈy c¸ víi nhau. R¨ng 5 díi di gÇn ®Ó t¹o khíp c¾n Angle class I: mói gÇn trong r¨ng 6 trªn c¾n khÝt (occludes) vµo hè trung t©m r¨ng 6 díi vµ mói gÇn ngoµi r¨ng 6 trªn c¾n khÝt vµo r·nh gi÷a mói gÇn ngoµi vµ mói xa ngoµi r¨ng 6 díi. H×nh thÓ cung r¨ng (Dental Arch Form): Cung r¨ng lµ m« h×nh c¬ b¶n s¾p xÕp vÞ trÝ c¸c r¨ng. Theo nghÜa kiÕn tróc, xÕp h×nh cung (Arch Form) lµ lo¹i kiÕn tróc kháe, bÒn vµ æn ®Þnh. TÊt c¶ lùc nhai truyÒn xuèng vïng chãp trªn mét cung liªn tiÕp sÏ truyÒn t¶i hÕt xuèng nh÷ng ®¬n vÞ nÒn cña cung hµm (base units of the arch). NÕu hai ®¬n vÞ nÒn liÒn kÒ æn ®Þnh chèng l¹i lùc x« ®Èy sang bªn th× phÇn cßn l¹i cña c¸c ®¬n vÞ cung r¨ng chç chÞu t¸c dông cña lùc nÐn vµ c¸c r¨ng kh«ng di lÖch. Nh×n tõ mÆt nhai, cung r¨ng h×nh cong do x¬ng hµm. Khi mét r¨ng lÖch khái cung r¨ng th× h×nh cong cung r¨ng kh«ng thay ®æi. NÕu nhiÒu r¨ng lÖch l¹c khái cung r¨ng sÏ lµm biÕn d¹ng cung hµm vµ khu«n mÆt. N¨m 1969, CURRIER x¸c ®Þnh h×nh cung r¨ng theo mÆt m¸ c¸c r¨ng lµ mét ®o¹n cña h×nh ellipse. NÕu x¸c ®Þnh theo c¸c trung t©m (centroids) diÖn nhai cña c¸c r¨ng th× cung r¨ng lµ h×nh parabolic. Cung r¨ng cßn cã h×nh d¹ng vu«ng hay ch÷ U, cung r¨ng cã thÓ hÑp (tapered) bÒ ngang. H×nh cung r¨ng hÑp theo bÒ ngang thêng gÆp ë hµm trªn do hÑp bÖnh lý ë phÇn vßm miÖng phÝa tríc bªn tr¸i hoÆc do tËt mót ngãn tay. 6
H×nh 3: VÒ gi¶i phÉu, c¸c r¨ng s¾p xÕp ®Òu. Nh×n cung r¨ng díi ta cã c¶m gi¸c dµi h¬n cung r¨ng trªn, ®ã lµ ¶o gi¸c (optical illusion). Cung r¨ng díi lâm, nªn c¸c r¨ng cèi lín n»m ®óng tÇm nh×n (line of vision) vµo mÆt c¾n. Cung r¨ng trªn låi, nªn c¸c r¨ng cèi lín tr«ng cã vÎ ng¾n trong èng kÝnh (camera lens). Nh÷ng thay ®æi h×nh thÓ cung r¨ng c¶ hai hµm trong giíi h¹n gi¶i phÉu sÏ kh«ng ¶nh hëng ®Õn khíp c¾n. Thay ®æi nhiÒu ë mét cung r¨ng sÏ g©y ¶nh hëng xÊu tíi khíp c¾n. Trong trêng hîp cÊu tróc x¬ng hµm díi ng¾n (retrognathism) hay dµi (prognathism) th× biÕn d¹ng cung r¨ng ë mét hµm l¹i cã Ých cho t¬ng quan khíp c¾n. Nh÷ng thay ®æi kÝch thíc cña cung r¨ng trong giíi h¹n gi¶i phÉu kh«ng ¶nh hëng nhiÒu tíi khíp c¾n. Cung hµm trªn cã xu híng réng ra theo bÒ ngang h¬n so víi hµm díi ®Ó c¸c r¨ng trªn trïm ra ngoµi r¨ng díi (overhanging). Khi c¾n khÝt trung t©m (mói ch¹m tèi ®a), c¸c r¨ng hµm trªn ch×a ra ngoµi c¸c r¨ng hµm díi trªn mÆt ph¼ng n»m ngang gäi lµ c¾n ch×a (overjet). §ång thêi, trªn 7
mÆt ph¼ng ®øng, c¸c r¨ng hµm trªn còng trïm lªn c¸c r¨ng hµm díi gäi lµ c¾n trïm hay c¾n phñ (overbite). ChÝnh nhê ®é c¾n trïm mµ khi ¨n nhai kh«ng c¾n vµo m¸, m«i. MÆc dï nh×n chung cung hµm cã h×nh ellipse, nhng khu«n mÆt kh«ng ph¶i lóc nµo còng gièng h×nh ellipse. Mét sè r¨ng nh r¨ng cöa bªn, r¨ng nanh hµm trªn vµ hµm díi, r¨ng cèi lín thø nhÊt hµm trªn cã thÓ mäc chÖch ra ngoµi cung r¨ng ch÷ U. R¨ng cöa bªn hµm trªn mäc cã mÆt vßm miÖng vßng theo mÆt trong r¨ng cöa gi÷a vµ r¨ng nanh, nhng v× nã máng h¬n theo chiÒu m¸ - lìi so víi hai r¨ng kÕ cËn nªn thùc chÊt lµ nã mäc thiªn vÒ phÝa vßm miÖng h¬n so víi r¨ng cöa gi÷a. R¨ng nanh v× dÇy h¬n nhiÒu theo chiÒu m¸ - lìi nªn nã l¹i n»m vÒ vÞ trÝ cung ellipse h¬n so víi r¨ng cöa bªn. MÆt m¸ cña r¨ng cèi lín thø nhÊt cã vÞ trÝ thiªn vÒ phÝa m¸ tuú bÒ ngang m¸ - lìi cña r¨ng nhiÒu hay Ýt ®Ó r¨ng n»m trªn cung ellipse. Gãc ngoµi xa gÊp gãc xoay vµo trong nhiÒu h¬n so víi gãc gÇn ngoµi ®Ó cho mói xa m¸ c¾n khÝt víi r¨ng cèi díi thø nhÊt. Sù æn ®Þnh khíp c¾n vµ gi÷ nguyªn vÞ trÝ c¸c r¨ng phô thuéc vµo c¸c lùc t¸c ®éng vµo r¨ng. Lùc c¾n ë mÆt nhai, lùc tråi lªn cña r¨ng (eruptive forces), ¸p lùc m«i vµ m¸, ¸p lùc lìi; tÊt c¶ c¸c lùc ®ã ®Òu cã t¸c dông gi÷ r¨ng ë vÞ trÝ cña chóng. Khi c¸c lùc ®ã c©n b»ng th× r¨ng vµ khíp c¾n æn ®Þnh. Mét hay vµi lùc ®ã thay ®æi mÊt c©n b»ng vÒ cêng ®é, thêi gian, tÇn suÊt th× sÏ mÊt sù æn ®Þnh; r¨ng sÏ di lÖch lµm mÊt æn ®Þnh khíp c¾n. Nh÷ng ®êng cong bï trõ cña cung r¨ng: (Compensating Curvatures of the Dental Arches or Curved occlusal Planes) Nh÷ng mÆt c¾n cña r¨ng kh«ng n»m trªn mÆt ph¼ng ngang. Cung r¨ng hµm díi cong lâm (Convex). Ngay tõ n¨m 1899, BONWILL ®· ph¸t hiÖn ra 8
r»ng x¬ng hµm díi vµ cung r¨ng cã h×nh tam gi¸c ®Òu, mçi c¹nh lµ 4 inch (h×nh 4 vµ h×nh 5). A B C H×nh 4: Chôp gÇn c¸c vïng ë h×nh 3: C¸c vïng ch¹m ë c¸c r¨ng kh¸c nhau vÒ diÖn nhai, cung r¨ng, h×nh thÓ. A: R¨ng 1 2 3 4 chôp theo trôc r¨ng 3 B: R¨ng 2 3 4 5 6 chôp theo trôc r¨ng 6 C: R¨ng 5 6 7 8 chôp tËp trung theo trôc 6 9
H×nh 5: Tam gi¸c ®Òu BONWILL (mçi c¹nh dµi 4 inch) H×nh 6: Chôp ngêi cã khíp c¾n trung tÝnh (Normal occlusion). Bªn ph¶i, chiÕu èng kÝnh vµo vïng r¨ng cèi lín thø nhÊt c¾n phñ nh h×nh nµy lµ tèt. Von SPEE nhËn xÐt r»ng nÕu nh×n c¸c mói vµ r×a c¾n c¸c r¨ng tõ mÆt ngoµi r¨ng cèi lín thø nhÊt cung r¨ng cã ®êng cong lîn lâm xuèng díi vÒ sau gäi lµ ®êng cong Spee. §êng cong Spee n»m trªn mÆt ph¼ng ®øng däc (sagittal plane). N¨m 1920, MONSON kÕt hîp quan niÖm ®êng cong ®øng däc (vertical plane) hay ®êng cong WILSON ®Ó vÏ ra cung r¨ng n»m trªn mét vïng cña qu¶ cÇu. 10
H×nh 7: Mét vïng cña qu¶ cÇu trªn ®ã cã cung r¨ng hµm díi víi ®êng cong bï trõ (compensating occlusal curvature). Kh¸i niÖm ®êng cong bï trõ kh«ng ph¶i lµ môc tiªu ®iÒu tra thùc hµnh phôc håi trªn l©m sµng. Nã chØ ®îc ¸p dông trong lªn r¨ng hµm gi¶ vµ khoa chØnh nha. Nh÷ng ®êng cong nµy thÓ hiÖn vect¬ nhiÒu yÕu tè nh cÊu tróc miÖng - mÆt, hÖ thÇn kinh - c¬ mµ yÕu tè th¨ng b»ng æn ®Þnh lµ quan träng. THIELEMAN ®a ra c«ng thøc ®Ó cã sù th¨ng b»ng: CG . IG Balance = CS . CH . PO Trong ®ã: CG: Condylar guidance (híng dÉn låi cÇu) IG: incisal guidance (híng dÉn r¨ng cöa) CS: curve of Spee (®êng cong Spee) CH: cusp height (chiÒu cao mói r¨ng) PO: plane of occlusion (mÆt ph¼ng c¾n) Theo c«ng thøc Thielman, trong ®iÒu kiÖn chiÒu cao mói r¨ng vµ mÆt ph¼ng c¾n gi÷ nguyªn, nÕu muèn khíp c¾n æn ®Þnh khi híng dÉn låi cÇu vµ híng dÉn r¨ng cöa t¨ng th× ®êng cong Spee còng ph¶i t¨ng. 11
C«ng thøc nµy cã gi¸ trÞ nhiÒu ®èi víi phôc h×nh r¨ng gi¶ toµn hµm, víi r¨ng thËt Ýt cã ý nghÜa h¬n. Víi hµm r¨ng thËt, mét sè yÕu tè trªn cã thÓ thay ®æi. Víi chØnh nha, môc tiªu lµ t¹o ra mét cung r¨ng Ýt cong ®Ó sù x« lÖch r¨ng Ýt t¸i ph¸t. §Ó khi ®a hµm ra tríc, c¸c r¨ng cèi kh«ng ch¹m trong khíp c¾n híng dÉn r¨ng nanh (cuspid guidance) th× t¹o ®êng cong Ýt h¬n sÏ lµm dÔ dµng t¨ng sù híng dÉn r¨ng nanh. Khi lµm gi¶m ®êng cong Spee nªn ®ång thêi gi¶m ®é c¾n trïm r¨ng cöa (overlap). Quan ®iÓm lÊy ®é s©u ®êng cong Spee lµ 1,5 mm lµm ranh giíi b×nh thêng vµ kh«ng b×nh thêng Ýt ®îc mäi ngêi chÊp nhËn. §é gÊp gãc (nghiªng) cña c¸c r¨ng trong t¬ng quan víi c¸c mÆt ph¼ng kh¸c nhau; H×nh thÓ ch©n r¨ng (Angulation of the Individual Teeth in Relation to Various Planes; Root Form) Sù t¬ng quan cña trôc c¸c r¨ng hai hµm thay ®æi trong c¸c nhãm r¨ng: r¨ng cöa, r¨ng nanh, r¨ng cèi nhá, r¨ng cèi lín (Tõ h×nh 8 ®Õn h×nh 12) MacMillan c¾t r¨ng vµ x¬ng hµm trong t thÕ c¾n trung t©m, nh×n tõ phÝa mÆt gÇn thÊy r»ng: - R¨ng cöa cã trôc lµm víi mÆt ph¼ng ngang mét gãc kho¶ng 600 - Trôc c¸c r¨ng hµm trªn lµm víi c¸c trôc c¸c r¨ng hµm díi mét gãc nhän. - Trôc c¸c r¨ng nanh trªn vµ díi lµm víi nhau mét gãc Ýt nhän h¬n. - TiÕp theo lµ r¨ng cèi nhá thø nhÊt t¬ng tù víi r¨ng nanh. R¨ng cèi nhá thø hai vµ r¨ng cèi lín thø nhÊt cã trôc vµ ®é nghiªng víi mÆt ph¼ng ngang kh¸c víi c¸c r¨ng vïng tríc. Trôc c¸c r¨ng cèi lín thø nhÊt vµ cèi nhá thø hai gÇn nh song song víi nhau. R¨ng cèi lín thø hai vµ thø ba hµm díi cã trôc lµm thµnh mét gãc nhän h¬n víi mÆt ph¼ng ngang so víi trôc r¨ng cèi lín thø nhÊt. Trôc r¨ng ®îc s¾p xÕp thuËn lîi chèng l¹i c¸c lùc nhai. 12
C¸c ®êng c¾t chia ®«i r¨ng cèi lín thø hai vµ thø ba hµm díi nÕu kÐo dµi sÏ c¾t ®«i c¸c ch©n r¨ng vßm miÖng cña r¨ng cèi lín thø hai vµ thø ba hµm trªn. Trôc r¨ng cèi lín thø nhÊt hµm díi kÐo dµi sÏ ch¹y qua gi÷a ch©n trong vµ ch©n ngoµi r¨ng cèi lín thø nhÊt hµm trªn. C¸c gãc ®é nªu trªn nh»m ®Ó cho c¸c r¨ng cã søc chÞu lùc tèt nhÊt khi nhai theo c¸c chøc n¨ng cña chóng. Víi r¨ng cöa, v× trôc r¨ng nghiªng so víi mÆt ph¼ng ®øng nªn kh«ng chÞu ®îc lùc nhai mµ chØ dïng ®Ó c¾n ®øt thøc ¨n (beting and shearing). HÖ thÇn kinh - c¬ cã nhiÖm vô kiÓm so¸t c¸c lùc c¾n, nhai cña c¸c r¨ng. Trôc nghiªng theo chiÒu gÇn - xa vµ chiÒu m¸ - lìi cña c¸c r¨ng thêng ®îc diÔn ®¹t b»ng mét gãc lµm bëi trôc däc cña r¨ng vµ ®êng th¼ng vÏ vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng n»m ngang hoÆc gãc lµm bëi trôc däc r¨ng víi mÆt ph¼ng däc gi÷a (median plane). Tõ h×nh 8 ®Õn h×nh 12 lµ h×nh chôp r¨ng ®Æt theo vÞ trÝ nghiªng cña chóng trªn hµm gi÷a thíc ®o ®é (protractor). C¸c t¸c gi¶ Dempster (1963), Kraus (1969), Andrews (1976) ®· ®a ra c¸c sè ®o trong b¶ng 1. B¶ng 1: §é lÖch/§é nghiªng c¸c r¨ng (Angulation/Inclination of Teeth) Mesiodistal Faciolingual (GÇn xa) 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 (Trong ngoµi) 80 100 50 90 170 70 20 280 260 160 50 60 80 100 140 100 90 60 60 00 20 220 230 120 90 90 200 200 7 6 5 4 3 2 1 1 2 3 4 5 6 7 13
H×nh th¸i chøc n¨ng cña r¨ng ë 1/3 phÝa r×a c¾n vµ mÆt nhai (Functional Form of the Teeth at their Incisal and Occlusal Thirds) TÊt c¶ c¸c diÖn tiÕp xóc ë 1/3 th©n r¨ng phÝa r×a c¾n vµ mÆt nhai ®Òu cã h×nh låi hoÆc lâm (H×nh 15). Khi r¨ng hai hµm c¾n vµo nhau ë t thÕ c¾n khÝt th× diÖn låi mét r¨ng sÏ tiÕp xóc diÖn låi hoÆc lâm r¨ng ®èi diÖn (H×nh 16). MÆt lìi c¸c r¨ng cöa trªn còng cã diÖn lâm ®Ó khi c¾n, r×a c¾n r¨ng cöa díi sÏ c¾n vµo ®ã (diÖn låi). MÆt nhai c¸c r¨ng sau cã c¸c r·nh (sulci) vµ c¸c hè ph¸t triÓn (developmental grooves), men ë ®©y cã cÊu t¹o ®Æc biÖt: Trô men chôm l¹i nªn men r¾n h¬n. 1 2 3 4 H×nh 8: R¨ng ®Æt trong thíc ®o gãc ®Ó chØ ®é nghiªng cña trôc r¨ng: chiÒu cong ch©n r¨ng phï hîp víi mÆt nhai ®Ó thuËn lîi khi nhai. 1- R¨ng cöa gi÷a trªn 3- R¨ng nanh hµm trªn 2- R¨ng cöa gi÷a díi 4- R¨ng nanh hµm díi 14
2 1 3 4 H×nh 9: R¨ng xÕp trong thíc ®o gãc ®Ó xem trôc r¨ng 1- R¨ng cèi nhá trªn thø nhÊt 2- R¨ng cèi lín trªn thø nhÊt 3- R¨ng cèi nhá díi thø nhÊt 4- R¨ng cèi lín díi thø nhÊt 15
1 2 3 4 H×nh 10: R¨ng ®Æt trong thíc ®o gãc ®Ó biÕt ®é nghiªng 1- R¨ng cèi lín thø hai hµm trªn 2- R¨ng kh«n hµm trªn 3- R¨ng cèi lín thø hai hµm díi 4- R¨ng kh«n hµm díi 16
A B C D E F H×nh 11: C¸c r¨ng hµm trªn ¶nh chôp c¸c r¨ng víi ®é nghiªng ch©n r¨ng ®Ó phï hîp víi khíp c¾n truyÒn lùc xuèng ch©n r¨ng. Chôp tõ phÝa bªn (gÇn vµ xa). Th©n r¨ng vµ 1/3 ch©n r¨ng phÝa cæ gÇn nh th¼ng liÒn víi nhau, nhng 2/3 chãp th× cong (Xem thªm h×nh 31 vµ h×nh 32). A: R¨ng cöa gi÷a E: R¨ng 6 B: R¨ng nanh F: R¨ng 6 kh¸c víi r¨ng E C: R¨ng 4 D: R¨ng 5 17
A B C D E F H×nh 12: C¸c r¨ng hµm díi Nh×n mÆt bªn, c¸c r¨ng hµm díi cã ®é nghiªng t¬ng tù r¨ng hµm trªn. Tuy nhiªn, ch©n r¨ng cã h×nh kh¸c: thêng mét ch©n cã lâm ë gi÷a chøng tá cã 2 ch©n dÝnh vµo nhau. NÕu c¾t ngang cã h×nh qu¶ thËn ®Ó ch©n r¨ng kh«ng xoay trong æ r¨ng. A: R¨ng 1 D: 5 B: R¨ng 3 E: 6 C: 4 F: R¨ng 6 kh¸c nhá h¬n E 18
H×nh 13: Híng cña th©n vµ ch©n r¨ng nh×n tõ m¸ H×nh 14: Híng cña th©n vµ ch©n r¨ng nh×n tõ tríc (m«i) 19
1 4 2 5 3 6 H×nh 15: Nh×n mÆt nhai c¸c r¨ng cèi: låi vµ lâm, kh«ng cã diÖn bÑt vµ gãc nhän: 1/ 6 2/ 6 3/ 7 4/ 7 5/ 4 6/ 8 20