Tính liên văn bản trong tiểu thuyết Marguerite duras

TÍNH LIÊN VĂN BẢN TRONG TIỂU THUYẾT MARGUERITE DURAS<br /> HOÀNG THÙY DƯƠNG<br /> Trường Đại học Sư phạm - Đại học Huế<br /> Tóm tắt: Từ những hồi ức của cuộc đời, Marguerite Duras có cách thức<br /> riêng để thường xuyên tái tạo tác phẩm của mình với một kĩ thuật viết luôn<br /> đổi mới. Mối liên hệ giữa các tác phẩm cùng với sự lặp lại và xâu chuỗi các<br /> chủ đề, nhân vật, hay lối viết đan xen tiểu thuyết với điện ảnh, âm nhạc, hồi<br /> kí đã làm nên tính liên văn bản trong sáng tác của bà. Bài viết dưới đây vận<br /> dụng lý thuyết liên văn bản để đi vào tìm hiểu tiểu thuyết Marguerite Duras.<br /> <br /> 1. Liên văn bản (Intertextualite) là một phát hiện quan trọng ở nửa sau thế kỷ XX. Thuật<br /> ngữ liên văn bản xuất hiện lần đầu tiên trong công trình của Julia Kristeva “Từ, đối<br /> thoại, tiểu thuyết” (hoàn tất vào năm 1967). J. Kristeva, T. Todorov, G. Genette, M.<br /> Riffatterre, R. Barthes là những người đã đề xuất và phát triển lý thuyết liên văn bản.<br /> “Liên văn bản” được hiểu như là “thuộc tính bản thể của mọi văn bản” [4]. Sự ra đời<br /> của khái niệm “liên văn bản” cho phép nhìn nhận lại ranh giới, mối quan hệ giữa văn<br /> bản này với văn bản khác; giữa văn bản có trước và sau nó của một tác giả hay các tác<br /> giả; giữa các loại hình sáng tạo khác nhau. Dù hiện hữu một cách có ý thức hay vô thức<br /> của một hay nhiều đặc tính giữa các văn bản thì sự lặp lại, tương tác giữa chúng được<br /> coi là biểu hiện của tính liên văn bản. Tính liên văn bản tồn tại như một sự tất yếu<br /> không chỉ trong văn học mà còn trên nhiều lĩnh vực khác của đời sống.<br /> Một đặc trưng tạo nên nét riêng hấp dẫn của tiểu thuyết Marguerite Duras, tạo thành hệ<br /> thống vừa khép vừa mở, vừa lỏng vừa chặt, đa sắc đa nghĩa của sự kết nối và tiếp nối là<br /> tính “liên” nhân vật, “liên” thể loại, “liên” văn hóa. Xâu chuỗi và nhắc lại nhiều lần một<br /> chủ đề hay nhân vật cho phép khai thác hình tượng đặc biệt sâu sắc và toàn diện với<br /> những đặc điểm, màu sắc khác nhau của nó. Sự lặp lại, tăng dần cường độ và mở rộng<br /> phạm vi của đối tượng tạo cho tác phẩm một hình thức phức điệu có sức phát triển nội<br /> tại độc đáo. Bên cạnh việc khai thác giá trị của phép lặp trong cấp độ một tác phẩm,<br /> Duras còn triển khai nó trong cái nhìn liên văn bản, tạo thành chuỗi biểu tượng đồng<br /> đẳng nhưng đều thể hiện một nét đặc trưng trong nhãn quan của nữ văn sĩ.<br /> 2. Marguerite Duras có cách thức riêng để thường xuyên tái tạo tác phẩm của mình,<br /> cách thức nói lại và làm mới một chủ đề bằng một kĩ thuật viết luôn đổi mới. Với việc<br /> tái tạo lại câu chuyện về cuộc đời mình, Marguerite Duras - một nữ tiểu thuyết gia kiệt<br /> xuất của Pháp, đã “sống” lại nhiều lần kí ức tuổi thơ. Chúng tiến triển, biến đổi, hoặc trở<br /> nên phong phú hơn, hoặc được giảm thiểu tùy theo ý đồ và sự tổ chức của tác giả.<br /> Chuỗi nhân vật “tôi” - người kể chuyện - tác giả<br /> Nhiều tiểu thuyết tự thuật của Duras xuất hiện hình tượng người kể chuyện “xuyên văn<br /> bản”, người kể chuyện xưng “tôi” xuất hiện xuyên suốt qua nhiều tác phẩm, dù ẩn tàng<br /> Tạp chí Khoa học và Giáo dục, Trường Đại học Sư phạm Huế<br /> ISSN 1859-1612, Số 04(16)/2010: tr. 70-76<br /> <br /> TÍNH LIÊN VĂN BẢN TRONG TIỂU THUYẾT MARGUERITE DURAS<br /> <br /> 71<br /> <br /> dưới dạng thức nào: lộ diện hay vắng mặt trên văn bản. Bà làm cho người ta tin câu<br /> chuyện đời mình bằng chính những trải nghiệm đau đớn và thành thực được tái đi tái lại<br /> qua hình tượng xuyên tác giả.<br /> Trong Người tình, Duras chọn ngôi I để kể chuyện về quãng kí ức đầy xáo động của<br /> tuổi hoa niên ở Đông Dương. Có nhiều điểm giống nhau đến ngỡ ngàng trong nhiều<br /> đoạn, ngay cả trong cấu trúc câu chuyện và mối liên hệ giữa các nhân vật khi so sánh<br /> Đập chắn Thái Bình Dương hay Người tình với nhật kí riêng tư của Duras. Mặc dù<br /> đồng nhất tác giả và nhân vật là điều không nên trong văn học nhưng người đọc vẫn kì<br /> vọng nhận ra chân dung thực của Duras bởi người kể chuyện cũng vừa là nhân chứng<br /> đồng sự, từ ngôi kể “đáng tin cậy”. Với Người tình Hoa Bắc, chuyện được kể ở ngôi III,<br /> cái tôi xưng danh không lộ diện trên văn bản. Vẫn là cuộc sống khốn khó của một gia<br /> đình trí thức Pháp ở thuộc địa, vẫn là mối tình đầy mê hoặc giữa cô gái nhỏ và chàng<br /> thanh niên Trung Hoa nhưng trung tâm trần thuật đã được chuyển sang cho cô bé da<br /> trắng - nhân vật chính trong tác phẩm. Thực chất đây là một kiểu “đánh tráo” chủ thể<br /> trần thuật. Câu chuyện dẫu đã được khách quan hóa bằng cách đổi ngôi trần thuật nhưng<br /> vẫn không giấu được những đặc điểm của cái tôi tự thuật. Đến với những tác phẩm của<br /> bà, người ta có thể thấy đâu đó bóng dáng một Duras thiết tha và thành thực với kí ức<br /> nhưng đồng thời cũng nhận ra một Duras “tinh quái” đã thông minh tạo ra những vùng<br /> mờ khó định giữa tiểu sử và tác phẩm.<br /> Chuỗi người tình<br /> Trong suốt cuộc đời mình, Marguerite Duras không ngừng kể câu chuyện về người tình<br /> của mình theo vô số cách. Khi đọc tiểu thuyết Duras có thể nhận thấy bà tái hiện hình<br /> ảnh họ một cách đầy ám ảnh với những nhục cảm và xúc cảm chưa bao giờ thôi tràn<br /> chảy. Vì muốn câu chuyện này sống mãi nên bà kể chúng ra dưới nhiều hình thức khác<br /> nhau tới mức những nhà viết tiểu sử đâm ra hồ nghi, đánh lạc hướng người đọc. Hình<br /> ảnh của nhân vật người tình được trở đi trở lại trong nhiều tiểu thuyết của Marguerite<br /> chính là hiện thân của Huỳnh Thủy Lê - người tình đầu tiên, một con người có thực,<br /> “mẫu gốc” cho nhiều sáng tạo của Duras về sau. Mối tình đầu say đắm với công tử<br /> Huỳnh Thủy Lê có kết thúc là chia li vĩnh viễn. Phải chăng chính sự bất toàn này là<br /> động lực thôi thúc con người nhà văn trong Duras làm thỏa mãn những khát vọng không<br /> thành qua các tiểu thuyết tự thuật.<br /> Trong nhật kí thầm kín của Duras những năm 1940 được viết dưới hình thức tự truyện<br /> đã có bóng dáng của một “người tình”, cho dù chỉ mới ở dạng những phác thảo sơ lược.<br /> Người tình ấy là Léo, người bản địa, xấu xí, mặt rỗ sẹo, lúng túng, vụng về. Đến tiểu<br /> thuyết Đập chắn Thái Bình Dương viết năm 1950, phiên bản chính thức (được công<br /> khai) đầu tiên của câu chuyện tình bất tử, “người tình” là Jo. Jo là người da trắng, giàu<br /> có, cô đơn, xấu xí làm Suzzanne kinh tởm không thể kìm nén. Rồi Léo được “tô điểm”<br /> thêm, Duras không gọi thẳng tên anh nữa mà gọi là người tình. Anh không còn xấu xí<br /> “như một con khỉ”, không còn kì cục nữa. Từ Đập chắn Thái Bình Dương đến Người<br /> tình và phiên bản sau cùng Người tình Hoa Bắc là cả một chặng đường dài của sự thay<br /> hình đổi dạng ở nhân vật “người tình”. Nhân vật người tình trong Người tình Hoa Bắc<br /> <br /> 72<br /> <br /> HOÀNG THÙY DƯƠNG<br /> <br /> (phiên bản thứ ba và cũng là cuối cùng) có sự đổi khác nhiều nhất về ngoại hình và rõ<br /> rệt về tính cách. Anh được miêu tả táo bạo hơn, cường tráng, tuấn tú hơn, bớt rụt rè và<br /> mặc cảm chủng tộc. Từ Người tình đến Người tình Hoa Bắc còn là một bước tiến dài<br /> thể hiện qua sự đổi khác trên bề mặt hay những biến chuyển nội tại, sự sáng tạo trong<br /> việc tìm tòi kĩ thuật viết mới của Duras. Hình ảnh người tình qua từng giai đoạn có sự<br /> đổi khác rõ rệt, không còn tẻ nhạt mơ hồ như những phác thảo đầu. Dấu ấn của “người<br /> tình” sau mỗi lần viết lại được tăng thêm nhiều lần sức lôi cuốn, hấp dẫn, cũng như<br /> chiều sâu và sự gợi mở thêm một lần được “tăng cấp”. Không thể phủ nhận ở Duras sự<br /> phát triển không ngừng nghỉ về khả năng sáng tạo, kĩ thuật viết luôn đổi mới được đánh<br /> dấu bằng chính các phiên bản tiểu thuyết tự truyện.<br /> Có thể là tình yêu, hoặc sức mạnh của trí tưởng tượng mà những người tình trở nên dịu<br /> dàng, đắm say, đa tình theo kiểu phương Đông. Hình ảnh những người tình cứ trở đi trở<br /> lại trong các tác phẩm của Duras. Cũng có thể là do quên, hoặc vì quá nhớ mà hình ảnh<br /> người tình mỗi khi trở lại được Duras say sưa thêm bớt những “nét vẽ” cho đúng hơn<br /> với kí ức hoặc gần hơn với khao khát của mình.<br /> Chuỗi người đàn bà khoái lạc<br /> Hình ảnh người phụ nữ công nhiên bày tỏ ham muốn của mình không phải là điều hiếm<br /> gặp trong tiểu thuyết của Duras. Bà từng quan niệm khi một nhà văn nữ không viết về<br /> những ham muốn thì trang văn của họ chỉ là một thứ vay mượn.<br /> Điển hình là Anne Mairie Stretter - bà vợ vị đại sứ Pháp xuất hiện và ám ảnh trong Viên<br /> phó lãnh sự, Khúc hát Ấn Độ, Người tình Hoa Bắc. Anne đã làm một cuộc chu du dài<br /> nơi những bộ phim và cuốn sách của Duras. Anne là một mẫu người đã tồn tại thực sự.<br /> Cô là sự tổng hợp của hai người phụ nữ: một là vợ của quan chức hành chính sống một<br /> nơi hẻo lánh ở Xiêm mà sắc đẹp của cô đã đập vào mắt cô bé Marguerite khi gặp; người<br /> phụ nữ khác là Elizabeth Striedter. Đến từ phương Tây - nơi tình dục đã được giải<br /> phóng, Anne Mairie Stretter mang tư tưởng và lối sống ấy “thực hành” giữa xã hội<br /> thuộc địa - nơi sự chung đụng xác thịt đang còn là chuyện “thâm cung bí sử”. Sự khác<br /> biệt về văn hóa, lối sống không hề cản trở Anne thực hiện những hành vi đáng lên án<br /> ngay giữa lòng xã hội đương thời. Còn nhân vật tôi trong Người tình, Người tình Hoa<br /> Bắc, ngay từ bé đã mang gương mặt của khoái lạc, trong cô đã có một vị trí dành cho<br /> ham muốn xác thịt. Người mẹ do học hành nghiêm túc quá lâu nên mất đi hứng thú của<br /> hoan lạc nhưng đã sinh ra một người con gái theo bản năng biết rõ ham muốn là gì. Cô<br /> bé mải miết yêu đương, đắm chìm trong nhục cảm, mê say trong vòng tay người tình.<br /> Marguerite Duras luôn để lại một phần của chính bà trong hình ảnh những người phụ nữ<br /> do bà sáng tạo ra. Chủ động đến với người tình, đi tìm khoái lạc, gạt bỏ mọi định kiến<br /> xã hội về giới, những người phụ nữ ấy sống thật cho cảm xúc của mình, dâng hiến và<br /> tận hưởng không che giấu.<br /> Chuỗi người mẹ<br /> Người mẹ là nhân vật trở đi trở lại nhiều lần, hiện lên đầy ám ảnh các tác phẩm của<br /> Marguerite Duras. Hình tượng nhân vật người mẹ trong các tiểu thuyết tự thuật: Đập<br /> <br /> TÍNH LIÊN VĂN BẢN TRONG TIỂU THUYẾT MARGUERITE DURAS<br /> <br /> 73<br /> <br /> chắn Thái Bình Dương, Người tình, Người tình Hoa Bắc chính là hiện thân của bà<br /> Marie Legrand - thân sinh của Marguerite Duras. Bà mẹ trở thành “chất liệu” văn học,<br /> thường xuyên xuất hiện trong sáng tác của Duras. Một bà mẹ nghiêm khắc, độc đoán,<br /> dũng cảm là mẫu hình không thay đổi quá nhiều giữa thực tế và trong văn chương<br /> Duras. Hình ảnh và tính cách của bà mẹ hầu như được giữ nguyên qua loạt tiểu thuyết<br /> tự thuật. Bà mẹ - người phụ nữ can đảm chống lại số phận mình, chống lại những đợt<br /> triều và con sóng Thái Bình Dương. Duras viết để biện minh cho một tuổi thơ không<br /> bình lặng và luôn trở lại chủ đề nóng bỏng của sự thiếu tình thương. Đập chắn Thái<br /> Bình Dương được xem như là một cuốn tiểu thuyết về người mẹ. Bà mẹ bị lừa bịp, bị<br /> tham vọng và khát vọng đánh gục, bị đẩy đến sát bên bờ của sự điên dại. Với Duras,<br /> Đập chắn Thái Bình Dương là một bài bút chiến và ngay cả khi nỗi đau của người mẹ là<br /> chủ điểm của các sáng tác, nó vẫn miêu tả và phân tích một cách chính xác guồng quay<br /> của hệ thống thuộc địa.<br /> Chuỗi người anh cả, anh thứ<br /> Chính Duras nói rằng: “Người tình Hoa Bắc” có ít sáng tạo hơn “Người tình”. Nhưng<br /> là chuyện có thật. Hai anh trai tôi: còn thật hơn tất cả những gì người ta có thể kể” [3,<br /> tr. 616]. Hai người anh cùng xuất hiện qua loạt tiểu thuyết tự truyện: Đập chắn Thái<br /> Bình Dương, Người tình, Người tình Hoa Bắc. Họ ở hai thế giới khác nhau, nằm về hai<br /> thái cực tình cảm, là một phần của tuổi hoa niên Duras ở xứ lạ.<br /> Sự tàn nhẫn, lạnh lùng ở người anh cả như là nỗi kinh hoàng của cô em gái. Trong kí ức<br /> của Duras, người anh lớn - kẻ đã đánh mất lòng tự trọng và tình cảm, chỉ mang lại sự sợ<br /> hãi, buộc những người em tránh xa. Anh cả - đối tượng yêu thương của bà mẹ, người đã<br /> bỏ quên những giá trị gần gũi, thân thuộc của con người, đôi khi hành động đầy thú tính,<br /> quên đi ngay cả người mẹ đã yêu thương anh không mệt mỏi, yêu hơn những người con<br /> còn lại. Còn người anh út lại sống cô đơn trong một thế giới khác, thu mình trước bạo lực<br /> của anh cả, hiền lành, nhẫn nhục. Anh không nhận được tình yêu của mẹ nhưng bù lại là<br /> sự ngưỡng mộ và một tình yêu không biên giới của cô em gái. Sự lặp lại của các nhân vật<br /> và tình tiết là có thật trong các tiểu thuyết tự thuật của Duras nhưng không trùng khít mà<br /> có sự biến chuyển và đổi khác. Đường phát triển “xoắn ốc” nằm ở hành trình tha hóa của<br /> người anh cả, tình yêu dành cho anh út, ở những biến đổi tâm lí của cô bé da trắng ở<br /> thuộc địa, những bước ngoặt đa dạng trong cuộc đời của các nhân vật.<br /> 3. Tiểu thuyết Marguerite Duras mang trong mình những loại hình nghệ thuật mới. Đó<br /> có thể là những trang văn thấm đẫm sắc màu điện ảnh, sự pha trộn thể hồi kí hay vài<br /> phân đoạn tràn ngập thanh âm của những bản nhạc được nữ văn sĩ khéo léo “chèn” vào.<br /> Tiểu thuyết và điện ảnh:<br /> Thấu hiểu những lợi thế của loại hình nghệ thuật thứ 7, Marguerite Duras đã sáng tạo<br /> một lối viết mới, kết hợp thành công điện ảnh và văn chương, như một cuộc hôn phối<br /> xứng đôi. Tiểu thuyết của Duras mang một thứ ngôn ngữ riêng của bà, pha tạp các âm<br /> thanh, nhạc điệu, giọng, lời và những cảnh quay bằng ngôn từ. Khi viết tiểu thuyết,<br /> Duras lấy ngôn ngữ điện ảnh làm chất liệu; còn khi làm phim bà lại mượn ngôn ngữ văn<br /> <br /> 74<br /> <br /> HOÀNG THÙY DƯƠNG<br /> <br /> học để sáng tạo. Sự hỗ trợ, gắn kết của hai loại hình nghệ thuật này được Duras nhào<br /> nặn nhuần nhuyễn, tạo nên một loại hình nghệ thuật mới đa sắc đa diện.<br /> Người đọc hoàn toàn dễ dàng nhận thấy về mặt văn phong, Duras thường cố tình sử dụng<br /> rất thường xuyên những câu văn ngắn, những khổ văn tách rời nhau bởi những khoảng<br /> trắng, như thứ tự các chuỗi cảnh quay. Những câu ngắn tạo ấn tượng về sự rời rạc của<br /> những lời thoại trong phim ảnh, những khoảng trống cần thiết. Không những thế, Duras<br /> còn nêu rõ trong phần chú thích cuối trang, những gợi ý cho những ai có ý định chuyển<br /> thể tác phẩm của bà. Những đoạn văn như thế khiến người ta liên tưởng đến khái niệm<br /> “cận văn bản” (paratexte) mà Genette đã đề xuất. Văn bản viết của Duras có vẻ gần gũi<br /> với các phân cảnh điện ảnh. Đồng thời tính rời rạc, lắp ghép trong tổng thể tác phẩm của<br /> bà là hết sức rõ ràng: các chương viết được phân chia thành các đoạn văn ngắn không<br /> tuân theo một trật tự thời gian. Điều này khiến người ta nghĩ đến kiểu lắp ghép, ráp dựng<br /> trong điện ảnh. Ngoài ra còn có vô số các yếu tố nghệ thuật và kỹ thuật khác trong điện<br /> ảnh có vai trò hỗ trợ quan trọng dưới nhiều hình thức khác nhau đều hiện diện trong tiểu<br /> thuyết Duras: âm nhạc, ánh sáng, hội họa, trang trí và bối cảnh.<br /> Nhà điện ảnh Pháp Marcel Martin từng nói: “Hình ảnh cũng giống như các hạt trong<br /> quả rụng, có thể rơi vào mảnh đất màu mỡ, cũng có thể rơi vào tảng đá” [2, tr. 66]. Có<br /> bao nhiêu người đọc thì có bấy nhiêu tri giác. Và cái cách mà Duras kể chuyện, cách bà<br /> làm sống dậy kí ức bằng những chuỗi hình động trở thành một nét riêng độc đáo của nữ<br /> văn sĩ tài năng này.<br /> Tiểu thuyết và hồi ký: Mỗi cuốn tiểu thuyết của Marguerite Duras đôi lúc gần với một<br /> hồi ký của một cái tôi tự thuật. Khi đọc tiểu sử của nữ tác giả Marguerite Duras, người<br /> ta cũng thấy ngay Người tình, Người tình Hoa Bắc, Đập chắn Thái Bình Dương mang<br /> dáng dấp của một cuốn tự truyện, hay ít nhất, bà đã đưa rất nhiều chất liệu từ cuộc sống<br /> thật của bà vào tác phẩm. Những sáng tác này là tập hợp của những câu chuyện: câu<br /> chuyện của nhân vật “tôi” và người tình, câu chuyện của tôi và mẹ, câu chuyện của tôi<br /> và những người anh, hay câu chuyện của tôi và nỗi đam mê… Tôi - người trần thuật<br /> đồng thời là người tham dự vào biến cố câu chuyện, người nếm trải những nỗi đau,<br /> những ám ảnh vô thức, những khao khát thầm kín trong tình yêu.<br /> Giải mã văn bản tiểu thuyết Duras, những cuộc phỏng vấn, thông qua tiểu sử, đem lại<br /> nhiều cách hiểu khác nhau về thời thơ ấu và cuộc đời bà. Những cách diễn giải có thể<br /> khớp hoặc vênh nhau, cung cấp rất nhiều cái tôi bị khúc xạ. Marguerite Duras thích làm<br /> rối những hướng tìm tòi và trong chừng mực có thể đã hết sức tránh đem lại một hình<br /> ảnh nhất quán về mình được ghi lại ràng mạch bằng ngôn từ dứt khoát.<br /> Tiểu thuyết và âm nhạc: mỗi cuốn tiểu thuyết của Duras là sự dung nạp của các bản<br /> nhạc. Âm thanh được coi là một thứ từ vựng của điện ảnh, một tập hợp “kí hiệu” bổ<br /> sung thêm cho trường ngữ nghĩa của hình ảnh. Tiết tấu nhanh chậm, vắn dài của các bản<br /> nhạc tạo mối liên hệ với những biến động của cuộc sống, mở rộng khả năng diễn đạt và<br /> mang đến linh hồn cho ngôn từ. Trong tiểu thuyết của Duras, ta dễ dàng tìm thấy sự<br /> chảy tràn của cảm xúc nương theo những bản nhạc. Đặc biệt trong Người tình Hoa Bắc,<br /> <br />