TO CHUC BO MAY QUAN LY HANH CHINH NAM BO NlTA DAU<br />
THE KY XIX: TIJTGIA DINH THANH DEN NAM KY LUC TINH<br />
<br />
NGUYfiN NGOC PHUC<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
X ua't phat ttr nhiing dac thii ve dieu<br />
kien ty nhien, ciing n h a ljch sd sudt<br />
ca qua trinh trade, trong va sau khi ngadi<br />
Nhin nhan bd'i canh ciing nhiing nguyen<br />
nhan, tac dpng tren se gdp phan tim ldi dap<br />
cho cau hdi vi sao, bang phadng each nao,<br />
Viet khai pha, thyc thi chii quyen, Nam Bd trong ma'y thap ky dau the ky XIX, tit thiet<br />
sdm da djnh hinh, xac lap vdi ta each mpt lap Gia Djnh thanh, rdi xoay chuyen, dUa<br />
khdng gian ljch sii - van hoa (1). Cac dac den viec chia dat, hinh thanh lyc tinh Nam<br />
diem dja ly, ljch sU dan cU, van hoa tdc Ky. Sud't qua trinh dd, tUdng quan quyen<br />
ngadi khong chi tac dpng tdi ddi sdng kinh liic chi'nh quyen trung Udng - dja phadng la<br />
te xa hpi ma cdn la nhan to' chi phdi qua ye'u to' quye't djnh cho mdi bade di va sii liia<br />
trinh td chiic, hoat ddng ctia bp may quan chpn, de cud'i ciing tao nen nhilng bie'n<br />
ly hanh chinh, nhat la trong nhiing giai chuyen sau sac ca ve thiet che hanh chinh<br />
doan giao thdi ljch sil. Dau the ky XIX, khi lan cd cau quyen lyc Nam Bp... Theo hadng<br />
chinh quyen trung Udng mdi thiet lap, thUc tiep can nay, bai viet ciia chiing tdi se gdp<br />
lyc chUa du manh de cd the vifdn xud'ng phan daa ra nhiing ly giai, nham gdp phan<br />
nam quyen kiem soat, chi phd'i toan bp lanh lam r5 them thyc cha't, can nguyen ciia qua<br />
tho. Vi the, trong qua trinh chpn lUa, xay trinh tren.<br />
dyng md hinh quan ly, trieu dinh Hue<br />
1. Gia Dinh t h a n h - biidc chuyen<br />
khdng the khong can nhac de'n ye'u td' viing<br />
qua do cua Nam Bo trong Viet Nam<br />
mien cua Nam Bo. Phadng an Gia Djnh<br />
thanh thUc chat dUdc xem la giai phap qua thong nha't . ., .<br />
dp tren con dUdng ciing ed', tang cUdng siic Giila nhilng ngdn ngang be bpn ciia cdng<br />
manh quyen lyc ciia trieu dinh Nguyen. He cudc kie'n thie't da't nadc, thiet lap va to'<br />
qua cua giai phap nay la hang chuc nam chile bp may quan ly hanh chinh la nhiem<br />
dadi thdi Gia Long va dau trieu Minh vu vd Cling quan trong. Y thilc dadc dieu<br />
Menh, tif cd ca'u hanh chinh ciing nha thiet do, nha Nguyen - vdi vai trd ndi bat ciia hai<br />
che quan ly di kem, Nam Bp dUdc td chiic, vua dau trieu Gia Long, Minh Menh - da<br />
dieu hanh bdi mpt chinh quyen dja phadng gianh nhieu tam siic, nd lyc cho sil mang<br />
ma tinh tU tri dadc coi la dac diem ndi bat. nay.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
• Th.S. Khoa Lich sii - TrUdng DHKHXH&NV - DHQG HN<br />
Td chtrc b6 may quin ly hanh chinh. 21<br />
<br />
Nam 1802, sau khi len ngdi, vua Gia de lai, 8 thdng lai; mdi phii huyen deu cd 50<br />
Long chia ca nadc thanh 27 tra'n (Dang linh le; ca'p tdng dat 1 tdng tradng, 1 pho<br />
Ngoai cii) va doanh (Dang Trong cii). Dang tdng. Rieng dd'i vdi cac ty Ta thifa, Hiiu<br />
Ngoai cd 13 tra'n va 1 phu Phung Thien thifa thudc 6 ngoai tra'n chi dat 1 cai hdp, 1<br />
(nam 1805 ddi lam phii Hoai Dilc), Dang thu hdp va 13 ngadi thudc ty (3).<br />
Trong cii gom 14 doanh (tni doanh Quang<br />
Cdn vdi Nam Bp, nam 1800, Nguyen<br />
Dilc sau ddi thanh phu Thita Thien, tii nam<br />
Anh ddi phii Gia Djnh thanh Tra'n Gia<br />
1808 cac doanh cdn lai deu lan ladt ddi<br />
Djnh (4), diing dau la Lau tra'n. Ddn vj<br />
thanh tra'n). Tuy nhien, trieu dinh chi tnic<br />
hanh chinh doanh liic nay cd ban gid'ng nha<br />
tie'p quan ly 4 "tnic doanh" (gdm "til Quang":<br />
thdi ky Dang Trong (5). Diing dau doanh la<br />
Quang Binh,. Quang Trj, Quang Dilc - Thtra<br />
Lau thu, giiip viec cd Cai ba, Ky luc. Nam<br />
Thien, Quang Nam) ciing 7 "cd tra'n" (Nghe<br />
1804, Gia Long thay the hai ty Tadng than<br />
An, Thanh Hda, Quang Ngai, Binh Djnh,<br />
va Xa sai bang viec dat ty Ta thila va Hiiu<br />
Phii Yen, Binh Khadng va Binh Thuan).<br />
thila, mdi ty 100 ngadi, chia lam bdn phdng<br />
Dd'i vdi nhiing doanh, tran cdn lai, d Hd, Binh, Hinh, Cdng. Sai Lau tra'n chpn<br />
Dang Ngoai cii, nam 1802, vua Gia Long cac ty cua chinh doanh thudc tran de sung<br />
lap ra Bac thanh, pham vi gom nam npi bd (6).<br />
tra'n (Sdn Nam Thadng, Sdn Nam Ha, Kinh<br />
Tuy nhien, phai den nam 1808, nhiing<br />
Bac, Sdn Tay va Hai Dadng) va sau ngoai<br />
thay ddi can ban ve quan ly hanh chinh<br />
tra'n (Thai Nguyen, Lang Sdn, Tuyen<br />
Nam Bp mdi thyc sy bat dau. Vua Gia<br />
Quang, Cao Bang, Yen Quang va Hang<br />
Long "tha'y dja the Gia Djnh rpng ldn", sau<br />
Hda). Nha vay, vdi Bac thanh, lan dau tien<br />
khi "sai dinh than ban ky viec kinh ly de<br />
trong ljch sil trieu Nguyen, mpt ca'p hanh<br />
giii gin bd coi cho vilng manh" (7) da quyet<br />
chinh trung gian, quan ly tnic tiep dja ban<br />
djnh thiet lap d Nam Bd mpt khu vyc hanh<br />
rpng, gdm nhieu tra'n dadc thiet lap.<br />
chinh mdi vdi ten gpi Gia Dinh thdnh (8).<br />
Dilng dau Bac thanh la Tdng tra'n, dadc Pham vi gdm dja gidi ciia 5 tran (vd'n la cac<br />
trieu dinh giao cho "trpng than tra'n giil". doanh): doanh Phien Tra'n ddi lam tra'n<br />
Tdng tra'n cd quyen lyc rat ldn: "pham Phien An, doanh Tra'n Bien ddi lam tra'n<br />
nhilng viec cat bai quan lai, xil quyet kien Bien Hoa, doanh Vinh Tra'n ddi lam tra'n<br />
tung, deu dadc tiiy ma lam rdi sau mdi Vinh Thanh, doanh Tra'n Djnh ddi lam<br />
tau". Cac cd quan giiip viec Tdng tra'n d BSc tra'n Djnh Tadng va tra'n Ha Tien (dat tir<br />
thanh gdm ba tao Hd, Binh, Hinh, cd nhiem nam 1810). Nhiem vu ciia Gia Djnh thanh,<br />
vu "theo quan Tdng tra'n de xet bien cdng theo Gia Dinh thdnh thdng chi gdm: "trdng<br />
viec" (2). coi cac viec binh dan, thue djch va hinh an<br />
ciia 5 tran: Phien An, Bien Hoa, VTnh<br />
Dadi Bac thanh, cac ca'p hanh chi'nh cd<br />
Thanh, Djnh Tadng va Ha Tien, ddng thdi<br />
tra'n (gdm npi va ngoai tra'n), phii, huyen,<br />
cdn kiem lanh dao tii xa them tra'n Binh<br />
tdng va ddn vj hanh chinh cd sd<br />
Thuan d phia Bac. Pham viec binh thi do<br />
thon/xa/phadng... Theo quy djnh, moi tran<br />
thanh chi huy, cdn cac viec thue ma, hinh<br />
dat hai ty Ta thiia, Hiiu thila. Moi ty d ndi<br />
an thi tra'n ty sap dat" (9).<br />
tra'n dat 1 cau ke, 1 cai hdp, 1 thu hdp va<br />
22 ngadi thupc ty. Cap phu, huyen, moi Ciing nha Bac thanh, diing dau Gia<br />
phu dat 2 de lai, 10 thdng lai; huypn dat 2 Djnh thanh la Tdng tra'n, ngoai ra cd Hipp<br />
22 Rghien ciJru Lich sit. s6 2.2010<br />
<br />
tdng tra'n (sau ddi la Phd Tdng tra'n). Dgi 3 tao Hd, Binh, Hinh. Nam 1824, Minh<br />
Nam thiic luc cho biet nam Gia Long thii 7 Menh lai cho Hd tao dadc bd them 1 vien<br />
(1808): "Bat dau dat chile Tong tra'n thanh Thiem sil, Binh tao thi Lang trung, Chii sii<br />
Gia Djnh... la'y Nguyen Van Nhan lam mdi chiic 1 vien, Hinh tao moi chile Thiem<br />
Tdng tra'n, Trinh Hoai Dilc lam Hiep tdng sii, Lang trung, Chii sil moi chile 1 vien<br />
tra'n. Ban a'n Tdng tra'n thanh Gia Djnh (a'n (13).<br />
bac niim hinh sa tii)" (10). Quyen han cua Cac cdng viec cy the ve hanh chi'nh, ta<br />
Tdng tra'n ra't ldn: "pham trua't thang quan phap, quan sil... d Gia Djnh thanh dapc giai<br />
lai, hang ldi t n i hai, ta't ca viec thanh va quye't thdng qua hai ty Ta thila, Hiiu thila,<br />
viec bien cadng deu cho tuy nghi ma lam" mdi ty cd 3 phdng. Ty Ta thila gdm cac<br />
(11). phdng Lai, Binh va Hinh, ty Hilu thiia gdm<br />
Giiip viec cho Tdng tra'n Gia Djnh, tii cac phdng Hd, Le va Cdng. Theo Khdm<br />
nam 1813, Gia Long dat bdn tao Hd, Binh, dinh Dgi Nam hgi dien sii le, nam 1808, sd<br />
Hinh, Cdng. Ngadi dilng dSu moi Tao se nhan vien thupc hai ty Ta thila, Hiiu thila<br />
la'y til chile Tham tri, Thiem sil d cac bp ciia Gia Djnh thanh dadc quy djnh (Xem<br />
biet phai xud'ng (12). Tuy tilng giai doan va bang 1) (14).<br />
yeu cau cdng viec cy the, sd' vien lai d cac<br />
Nam 1821, Minh Menh cho ddi chiic Cai<br />
tao cd sil thay ddi. Nam Minh Menh thii 2 hdp cac thanh, dinh, tra'n lam Tha lai<br />
(1821), trieu dinh chuan djnh ba tao Hp, chanh bat pham, Thu hdp lam Tha lai<br />
Binh, Hinh d Gia Djnh thanh mdi tao 2 chanh cilu ph^m (15). Sau 1 nam, lai tiep<br />
Thiem sii, Cdng tao 1 Thiem sy, phai til tyc "ddi djnh lai so' vien chile d hai thiia ty<br />
moi bd Hp, Binh, Hinh 1 vien Thiem sil daa va cac thanh dinh tra'n", sd' nhan sii tai cac<br />
de'n Gia Djnh thanh lam cac cdng viec ciia phdng dadc tang them<br />
Bang 1: So' n h a n vien cun hai ty Ta thita, Hufu thifa cua Gla Dinh 22 ngadi, cy the: "ba<br />
thanh<br />
phdng Lai, Binh Hinh<br />
Chiic vu thupc Ta thiia ty va ba<br />
Ty/phdng C6ng<br />
C&uk« Cai h«fp Thu hop Ban ty<br />
Ty Ta thCra: 1 2 69 phdng Hp, Le, Cdng<br />
Phdng Lai 2 10 thudc HQu thila ty,<br />
Phdng Binh 2 20<br />
Phdng Hinh 2 30<br />
mdi phe:-'3 1 ngadi<br />
Ty HQu thCra 1 2 69 Cau ke. Phdng Lai, bat<br />
Phdng Hd 2 30 ciiu pham tha lai deu<br />
Phdng LS 2 10<br />
Phdng Cdng 2 20 1 vien, vj nhap lau 15<br />
Cpng 2 4 12 120 138 ngadi. Phdng Binh,<br />
bat ph^m 1, cilu ph^m<br />
Bang 2: So' litcfng yk p h a m ham lai vien cua Gia Dinh t h ^ n h<br />
2, vi nhap lau 25.<br />
Thu lai Phdng Hinh, bat ph^m<br />
Phong Chanh bat Chanh curu Vi nh&p Cdng<br />
phim phim liru 1, cvJu pham 3, vj nhap<br />
Lai 1 15 17 lau 30. Phdng Hp, bat<br />
H6 3 35 39 ph^m 1, ciiu ph^m 5,<br />
L4 1 10 12<br />
Binh 2 25 28 vj nhap lau 35. Phdng<br />
Hinh 3 30 34 Li, bat ciiu ph^m deu<br />
CPng 2 25 28<br />
C6ng<br />
1, vj nhap lau 10.<br />
6 12 140 158<br />
Td churc bO moy quin ly hbnh chinh... 22<br />
<br />
<br />
Phdng Cdng, bat ciiu pham deu 2, vj nhap khac biet. Theo quy djnh nam 1808: 'Ta<br />
lau 25" (16). thQa, HQu thQa d cac tran, doanh va cac ty<br />
thudc lai cac dao, phan djnh so' nhan vien<br />
Tha lai giiip viec tai moi phdng ciing<br />
ph^m trat cd khac nhau, hai thQa ty chia<br />
dadc quy djnh cu the. Nam 1821, sd ladng<br />
lam 6 phdng" (24). Cy the, so'nhan vien cac<br />
va ph^m ham lai vien ciia Gia Djnh thanh<br />
tran Phien An, Bien Hoa, Vinh Thanh,<br />
nha sau (Xem bang 2) (17).<br />
Djnh Tadng gdm (Xem bang 4) (25).<br />
Nam 1829, trong chii dich tiet giam<br />
Nam 1822, Minh Menh giam nhan sy<br />
quyen lyc va tai cd ca'u bd may quan ly d ca<br />
thudc cac ty d hai tran Phien An, Djnh<br />
hai thanh, nhan viec bp Lai: "tau xin xem<br />
Tadng tQ 118 xudng cdn 108 ngadi (26).<br />
cdng viec phien hay gian ma djnh so' nhan<br />
vien nhieu hay it, cho dapc thich dang", Rieng dd'i vdi tra'n Ha Tien, nam Gia<br />
Minh Menh da ban hanh hang loat cac quy Long 13 (1814), hai ty cung so'nhan sy mdi<br />
djnh thay ddi, cho: "djnh ngach nhan vien d dapc thiet lap, gdm 46 ngadi, cd ca'u ddn<br />
cac tao, phdng, cue thudc Bac thanh va Gia gian hdn so vdi 4 tra'n cu. Cy the, ty Ta<br />
Djnh... Gia Djnh thi Hinh tao kiem quan thQa Cau ke, Cai hdp, Thii hdp deu 1<br />
Le phdng, Tir chadng kiem quan Lai phdng, ngadi, 20 Ban ty. Ty HQu thQa Cau ke, Cai<br />
ma Bac thanh thi Binh tao kiem quan Le hdp, Thu hdp deu 1 ngadi, 20 Ban ty. Dao<br />
phdng, Hinh tao kiem quan Lai phdng" Long Xuyen va dao Kien Giang tQ nam<br />
(18), cu the (19) (Xem bang 3). 1808 ty thupc lai deu cd 1 Thu hdp, 10 ban<br />
ty. Tuy nhien, nam 1814, khi hai dao nay<br />
An phdng (phdng giii a'n) dat nam 1829:<br />
cho lp vao tra'n Ha Tien, dQdc chuan djnh<br />
"lam mpt phdng rieng, nhang thupc thanh<br />
dat ty Thupc lai Cai hdp, Thu hdp deu 1<br />
a'y chuyen giQ. Cac cdng viec phdng a'n,<br />
ngadi, 20 Ban ty (27).<br />
khdng phai le thupc tao nao trdng coi" (20).<br />
Cd che dieu hanh, quan 1^ cac Tao cung Dadi tra'n, trade va sau thdi ky thiet lap<br />
dadc dieu chinh: "hien dat chile ta hQu Gia Djnh thanh, qua trinh dien each ddn vj<br />
Thdng phan mdi chiic 1 vien, ta hQu Kinh hanh chinh daa de'n sy bien ddi manh ve<br />
ljch moi chQc 1 vien, deu tam chi chQc ham quy md, sd ladng phu, huyen, tdng,<br />
Chu sii, Ta vy ty Hp, Binh, Hinh, chia giQ thon I xd I ngu I thudc... Ca'p phu trade nam<br />
cdng vipc ciia ba phdng Lai, Le, Cdng thanh 1808 chaa cd, khi dat Gia Djnh thanh,<br />
a'y. Cdn chQc Thdng phan, Kinh ljch khdng nhieu huyen dapc nang thanh phii, tdng trd<br />
phai dat nQa" (21). thanh huyen mdi. Nha tradng hdp tra'n<br />
Dadi Gia Djnh thanh, ve mat hanh Phien An, theo Gia Dinh thdnh thdng chi,<br />
chinh, dQng dau mdi Trdn \k Tra'n thu (22) gdm 1 phu, 4 huyen, 8 tdng, 460 xa, thdn,<br />
(vo quan), giiip vipc cd cac chQc Hipp tra'n, phadng, a'p, diem. Trong dd phu Tan Binh<br />
Tham hiep (van quan) (23). trade la huyen, nay cai ddn len lam phu,<br />
gdm 4 huyen:<br />
Tadng ty ca'p Thanh, quan ly cac cdng<br />
vipc hanh chfnh, ta phap, xay diing, quan - Huypn Binh Dadng (trade la tdng), ddi<br />
dpi...d mdi tra'n dapc bd' tri thanh hai tao thanh huyen; lanh 2 tdng Binh Trj, Dadng<br />
(gdm 6 phdng), n h a n g nhan sy cu the thi Hoa mdi dat.<br />
24 Rghien curu Lich sil. s6 2.2010<br />
<br />
<br />
Bang 3: Chiic n a n g va nhiem vu ciia lai vien Gia Dinh t h a n h<br />
Lang Vien ngoai Ch^nh b&t Vj nhap<br />
Ho, T i o trung lang Chil sir T u Vll<br />
curu phim thu luu Cong<br />
lai<br />
Tio HO ki«ni 1 2 2 2 7 50 64<br />
phong C6ng vi cue Tao tac 2 2 3 7 40 54<br />
Tao Binh IciSm 1 2 2 2 9 50 66<br />
phdng Lai 1 1 1 5 20 28<br />
Tio Hinh kiem 1 2 2 2 7 40 54<br />
ph6ng L^ 1 1 4 15 21<br />
Phong a'n 1 5 6<br />
Cong 3 10 10 11 44 215 293<br />
<br />
<br />
Bang 4: So' n h a n vien cac T r a n Phien An, Bien Hoa, Vinh T h a n h va Dinh Tiidng<br />
Chile vu<br />
Ty/ph6ng C6ng<br />
Cau ke Cai hop ThO hop Ban ty<br />
Ty Tk thiJa: 1 2 59<br />
Phbng Lai 2 10<br />
Phong Binh 2 15<br />
Ph6ng Hinh 2 25<br />
Ty Hiiu thira 1 2 59<br />
Phbng HO 2 25<br />
Phong hi 2 10<br />
Phbng cang 2 15<br />
Cong 3 4 12 100 118<br />
<br />
<br />
Bang 5: Cd cau dcfn vi h a n h chinh cac cap cua Gia Dinh t h a n h sau n a m 1908<br />
<br />
Tr4n Phu Huy^n Tdng Th6n/xa/fip...<br />
Phien An 1 4 g 460<br />
Bien Hoa 1 4 8 310<br />
Dinh Tudng 1 3 6 314<br />
VTnh Thanh 1 4 6 353<br />
Hi Tien 2 4 103<br />
Cpng 4 17 32 1.540<br />
<br />
<br />
- Huyen Tan Long (trade la tdng), lanh 2 hdn sa bien ddng ddn vi hanh chinh cac ca'p<br />
tdng Tan Phong, Long Hang mdi dat. thuQc Gia Djnh thanh (30).<br />
<br />
- Huyen Phadc Loc (trade la tdng); lanh Vdi each thiic td chiic hanh chinh, quy<br />
2 tdng Phadc Dien, Loc Thanh mdi dat. djnh cat dat, tuyen chon quan lai tren, cd<br />
the tha'y, cd ca'u bo may chinh quyen Gia<br />
- Huyen Thuan An (trade la tdng Binh<br />
Djnh thanh chaa that quy cu, dn djnh,<br />
Thuan); lanh 2 tdng Binh Cach, Thuan Dao<br />
phadng thiic td chiic quan ly mgt sd linh<br />
mdi dat (28).<br />
vac cdn kha ddn gian. Bdn tao, luc phbng<br />
Cac tra'n Bien Hoa, Djnh Tadng, Vinh thuoc hai ty Ik nhiing cd quan thvta hanh<br />
Thanh va Ha Tien deu cd tinh trang tadng thuoc cac linh vac khac nhau, dti dadc bd<br />
ta. Thd'ng ke tif Gia Dinh thdnh thong chi, tri theo each de lien he nd vdi hinh anh mot<br />
cd ca'u ddn vj hanh chinh cac ca'p d Gia "tieu trieu dinh", nhang giiia tao, ty,<br />
Djnh thanh sau nam 1808 gdm (Xem bang phdng, cac cd che phdi hdp, quy djnh v l<br />
5) (29): thanh tra, giam sat hoat dpng chaa cd,<br />
So sanh cac con sd' tren vdi thdng ke hoac ne'u cd thi vai trd ciing chi md nhat.<br />
nam 1776 ciia Le Quy Ddn cang thay rd Ben canh dd, nguyen tac quan lai ca'p tra'n<br />
Td chtrc b6 may quin ly hanh chinh... 25<br />
<br />
<br />
dat dadi sa dieu khien trac tiep, nhan chi thdi vSn chju sa dieu hanh cua vien quan<br />
thj ttr Tdng tra'n, khdng dagc lien he thing dQng dau Hinh tao Gia Djnh thanh khi dd.<br />
vdi cac bo d trung adng ciing nha ta'u t n n h Thiem sa Hd bg Ngd Quang DQc giup viec<br />
VUdt ca'p len hoang de; ngutjfc lai, trieu dinh cho Nguyen Xuan Thuc d Hd tao, song van<br />
ciing chi lam viec vdi dja phadng thdng qua phai thac thi cac nhiem vu tai Binh tao do<br />
Tdng tra'n. Dieu dd cho tha'y sa lien he giQa Tham tri Tran Van Tuan phu trach!.<br />
luc bd d trieu dinh vdi nhiJng cd quan thiia<br />
Tren phadng dien quan ly, each thQc bd<br />
hanh 6 phdng, nhat la vdi ca'p tra'n kha han<br />
tri "lien thdng" giQa cac tao tai Gia Djnh<br />
che.<br />
thanh nha vay dadng nha de tiet giam,<br />
Quy trinh tuyen chon, bd tri nhan sa, song thac ra lai cho tha'y tinh chaa quy cu,<br />
each thiic biet phai quan lai trj nham tai dn djnh cua td chQc bg may, nhan sa. Tham<br />
Gia Djnh ciing cd khdng it bat cap. Ngay tii tri, Thiem su cung nha nhieu nhan vien luc<br />
nam 1813, khi lap bdn tao thuoc Thanh, bg khac cd the dadc dieu chuyen, nham<br />
Tham tri hoac Thiem si,l dadc dieu phai tii linh mgt hoac hai tao khdng thudc bd vien<br />
luc hg cd the ddng thdi nam giQ mgt hoac quan nay. Cung vi the, trong dieu hanh xQ<br />
hai tao. Nhieu Tham tri, Thiem sa dadc ly cdng viec nha mdn ciia cac tao, phdng,<br />
giao quan linh cac tao khdng diing vdi bd nhieu tradng hdp do kiem nhiem, quan linh<br />
vien quan dd. Chang han, nam 1813, Ta nen khd cd the tim thay sa phan djnh chQc<br />
Tham tri Cdng bo Nguyen Khac Thieu lanh nang, quy trach nhiem mdt each ranh rot.<br />
Cdng tao kiem ly Ho tao, HQu Tham tri 0 khia canh khac, da'u a'n, anh hadng tQ<br />
Hinh bg Le Ba Ph^m lanh Hinh tao kiem ly md hinh td chQc chinh quyen quan si,l la<br />
Binh tao, Han lam thj tha Nguyen Cdng mgt dac diem de nhan tha'y trong bd may<br />
Djnh lam Thiem svl Hd bg, Han lam vi$n quan ly hanh chinh Gia Djnh. Sudt thdi ky<br />
Le Hy lam Thiem si,J Binh bg, sung lam Gia Djnh thanh, tQ Tdng tra'n - ngadi nam<br />
cdng viec hai tao Hg, Binh (31). Nam 1820, giQ quyen lac cao nhat cho den Phd Tdng<br />
la'y HQu Tham tri Binh bd Nguyen Xuan tra'n, Hiep Tdng tra'n, Tra'n thii... phan<br />
Thuc linh Cdng tao, Hg tao Gia Djnh, nhieu xuat than tQ vd quan. Chinh vi nam<br />
Thiem si,l Hinh bg TrSn HQu Chau lam giQ nhQng vj tri quan trgng trong h$ thdng<br />
bi^n 1^ Hinh tao, Cdng tao, Thiem si,r Hg bg chinh quyen, vd quan trd thanh the lac cd<br />
Ngd Quang DQc bien ly Hg tao kiem bi$n vai trd, anh hadng ra't ldn. Le Van Duy^t -<br />
Binh tao (32). Nam 1821, la'y HQu Tham tri ngadi giQ chQc Tdng tra'n Gia Djnh thanh<br />
L^i bg Tr£n Van Tuan linh hai tao Binh, hai iSn la tradng hdp dien hinh.<br />
Cdng; HQu Tham tri Hd bd Nguyen Xuan<br />
Tdng tra'n la ngadi nam trong tay cd che<br />
Thyc Unh Hg tao (33)...<br />
quan ly va thac thi quyen lac ra't rgng, gom<br />
Cach thQc bd dung, bd' tri nhan sQ nay cac khau tQ ca't nhac, bd dung, bai mien<br />
khien cho quan he giQa cac ty, phdng, tao, quan lai thudc cap, chi huy dieu dgng quan<br />
cung nha giQa quan lai Gia Djnh thanh ddi, giai quyet cdng viec thadng ngay... The<br />
phQc tap hdn. Trd lai vdi danh sach nhan lac, anh hadng cua vien Tdng tra'n khdng<br />
sa bd nhiem trong hai nam 1820, 1821 tren qua khd de cd the vadt ra khdi t^m kiem<br />
day, se tha'y mgt loat nhQng quan h^ k6p. soat ciia trieu dinh. Mat khac, quyen han<br />
Trfin HQu Chau la thuge ca'p dadi quyen to ldn dd de trd thanh manh da't thuan lgi<br />
cua Nguyin Xuan Thyc d Cdng tao, ddng de dung dadng y dd gay dang thanh the,<br />
26 Rghien cixu Lich sit. s6 2.2010<br />
<br />
<br />
cat cQ q u y e n l a c ciia vien q u a n t r j n h a m k h d n g t h e t r a n h k h o i sQ chi phoi, t h a o t u n g<br />
" t h e n h t h a n g m g t coi" xa each t r i e u dinh. c u a vien T d n g tra'n q u y e n l a c .<br />
Ddn cQ t r a d n g hdp, n a m 1821, t r o n g mgt<br />
N h Q n g d i i n bie'n t r e n day, mgt m a t ,<br />
lan, Tdng tra'n Le V a n D u y e t t h a u n a p 219<br />
p h a n a n h d u n g t i n h h i n h , t h a c lac ciia<br />
n g a d i t u y e n chgn t r o n g so' con em q u a n lai<br />
c h i n h q u y e n t r i e u N g u y e n k h i dd. M a t<br />
Gia Djnh, bd vao cac chQc vu *^anh c h i n h<br />
k h a c , la b i e u h i e n c u a s a d u n g hoa, "chia<br />
dja p h a d n g (34). Viec c h e n lua n a y cho tha'y<br />
se" q u y e n lac, t r o n g d i e u k i e n n a n g iQc so<br />
rd s a chi phdi b i i q u a n he ca n h a n giQa<br />
vdi m o n g mud'n c u a chfnh q u y e n t r u n g<br />
ngadi t h a m gia t u y e n chgn vdi Tdng tra'n.<br />
a d n g cdn cd k h o a n g each c h a a t h e khac<br />
Ke't q u a t u y e n l a a da k h d n g t r a n h khdi viec<br />
p h u c . Song, ne'u t i n h t r a n g n a y tdn t a i<br />
n g a d i n a m giQ q u y e n lac dja p h a d n g c h u<br />
khdng kiem soat hoac kiem soat k6m hieu<br />
yeu dadc chgn tQ n h Q n g n h a n v a t cd q u a n<br />
q u a , nd k h d n g chi cdn l a n g u y cd t i e m t a n g ,<br />
h e m a t t h i e t vdi Tong tra'n h d n la vdi c h i n h<br />
m a se t r a c t i e p p h a d n g h a i de'n q u y e n iQc<br />
quyen t r u n g a d n g . R a n g budc giQa q u a n lai<br />
t r i e u d i n h . Vi t h e , M i n h M e n h d a chii dgng,<br />
Gia D j n h vdi Tong tra'n vi t h e se n g a y c a n g<br />
k h d n k h e o n h a n g c u n g k h d n g k e m quyet<br />
rd ret, s a u sac h d n so vdi t r i e u dinh,<br />
liet, tQ t h u y e n c h u y e n , t h a y t h e d a n n h a n<br />
Cd le, trieu N g u y e n sdm da n h a n r a sQ, cat g i a m sd' q u a n lai... Dd la nhQng chi<br />
"nguy cd" nay, cho nen, cac vj tri q u a n trong da'u b a o h i e u cho cudc t h a y ddi ldn lao sap<br />
trong bg m a y q u a n lai Gia Djnh t h a n h , viec diin ra. •, r . • ;, , ":i,ii i<br />
t h u y e n chuyen, cat n h a c n g u y e n tac deu<br />
p h a i thdng q u a t r i e u dinh. Song ro r a n g , (con nUa)<br />
<br />
<br />
<br />
CHU THICH<br />
<br />
(1), Vii Van Quan: Nam Bd - mgt so'vd'n de tie'p trong dia hat, cung vdi dudng sa xa g£n, nui song<br />
can thie't che qudn ly xd hgi, in trong: Lich sii nghien cho nao binh thUdng, cho nao hiem ydu, ve thanh<br />
ctJu va phitdng phap tiep can (Ky yeu Hpi thao khoa ban do, ch6p thanh bien ban, ghi chii ro rang de<br />
hoc Xin thil nha't De an khoa hoc xa hoi cS'p Nhk lam thanh trinh luc", 5 doanh tra'n liic nay vSn la<br />
nU6c: Qua trinh hinh thanh \k phat trien vilng da't Phien Tra'n, Tra'n Bien, Vinh Tra'n, Trfi'n Dinh va<br />
Nam Bo), Nxb, The gidi, Ha Noi, 2008, tr, 139, Ha Tien. (Gia Dinh thdnh thdng chi, sdd, tr.<br />
(2). Quoc sii quan trieu Nguyen: Dgi Nam thUc 115).<br />
luc, ban dich, tap 1, Nxb, Giao due, Ha Ngi, 2002, tr. (6). Dgi Nam thiic luc, tap 1, sdd, tr. 617.<br />
528.<br />
(7). Dgi Nam thiic luc, tap 1, sdd, tr. 716.<br />
(3). Dgi Nam thUc luc, tap 1, sdd, tr. 523.<br />
(8), Dgi Nam thiic luc, tap 1, sdd, tr. 716,<br />
(4). Trinh Hoai Diic: Gia Dinh thdnh thdng chi,<br />
ban dich, Nxb, Tong hdp Dong Nai, 2005, tr. 115. Tuy (9). Gia Dinh thdnh thdng chi, sdd, tr. 120.<br />
nhien, theo Dgi Nam thUc luc, viec nay bat ddu vao<br />
(10), Dgi Nam thiic luc, tap 1, sdd, tr, 739,<br />
nam 1802 (Dgi Nam thUc luc, tap 1, sdd, tr. 487),<br />
(11), Dgi Nam thUc luc, ban dich, tap 2, Nxb.<br />
(5). Theo Gia Dinh thdnh thong chi, nam 1805,<br />
Giao due, Ha Noi, 2004, tr, 62.<br />
khi Gia Long lenh cho 5 doanh, tra'n cua Gia Dinh:<br />
"ke khao diy dii ve sU tich, cUdng viic, tho san (12). Dgi Nam thiic luc, tap 1, sdd, tr. 873.<br />
T^ chtrc bp may quAn ly hanh chinh. 27<br />
<br />
<br />
(13). Noi cac trieu Nguyen: Khdm dinh Dgi Nam, chua'n theo n h u q u a n tra'n tii Nghe An trd ra<br />
Nam hgi dien sU le, ban dich, tap 2, Nxb, Thuan ddi iam Hiep tra'n, T h a m hiep, khong phai giii<br />
Hoa, Hue, 1993, tr, 259, nhiing chiic d a n h Cai ba, Ky luc va Hiep ly nhu<br />
trUdc" (Khdm dinh Dgi Nam hgi dien sii le, tap 2,<br />
(14), Khdm dinh Dgi Nam hgi dien sU le, tap 2,<br />
sdd, tr. 137-138). Rieng tra'n Ha Tien ngay tCf nam<br />
sdd, tr. 257.<br />
Gia Long thii 10 (1811) da cho dat chiic Hiep trS'n,<br />
Trong khi d6, cung theo quy dinh nam 1808, so'<br />
De'n day thi ca'p tra'n cCing cac chCfc vu difng<br />
lUdng n h a n vien 6 cac cd q u a n tUdng iing tai Bac<br />
d i u tra'n d Bac t h a n h va Gia Dinh t h a n h da dUdc<br />
thanh la:<br />
thong nha't, chi con d mien Trung van ton tai 4<br />
(15). Dgi Nam thUc luc, tap 2, sdd, tr. 149. dinh dudi sii q u a n ly cua trieu dinh.<br />
<br />
Chile vu (24). Khdm dinh Dgi Nam hgi dien sU le, tap 2,<br />
Ty/ph5ng Cau Cai Thu Ban Cong sdd, tr, 160.<br />
ki hop hcrp<br />
Ty Ti thCra 220 (25). Khdm dinh Dgi Nam hgi dien sU le, tap 2,<br />
Phdng lai 1 1 2 40<br />
Ph6ng binh 2 2 4 80 sdd, tr, 161-162.<br />
Phbng hinh 2 2 4 80<br />
Ty HOH ihilta 214 (26). Dgi Nam thUc luc, tap 2, sdd, tr. 228,<br />
Phbng tiO 2 4 80<br />
Phbng \i 1 1 2 50 (27), Khdm dinh Dgi Nam hgi dien sU le, tap 2,<br />
Phbng cbng 1 1 2 70<br />
Cpng 7 9 18 400 434 sdd, tr. 164-165,<br />
<br />
(16). Dgi Nam thiic luc, tap 2, sdd, tr, 227-228. (28), Gia Dinh thdnh thdng chi, sdd, tr. 121-<br />
132,<br />
(17), Khdm dinh Dgi Nam hdi dien sii le, tap 2,<br />
sdd, tr, 258-259. (29). Gia Dinh thdnh thdng chi, sdd, tr. 121-178,<br />
<br />
(18). Dgi Nam thUc luc, tap 2, sdd, tr. 918, (30), Nam 1776, theo thong ke ciia Le Quy Don<br />
trong Phu bien tgp luc, ddn vi h a n h chinh cac ca'p d<br />
(19), Khdm dinh Dgi Nam hgi dien sU le, tap 2,<br />
Nam Bo cd:<br />
sdd, tr, 260-261,<br />
Dinh/tra'n Phil Huy^n/chau Tong ThOn/xa/a'p<br />
(20), Khdm dinh Dgi Nam hgi dien sU le, tap 2,<br />
Phien Tra'n 1 4 650<br />
sdd, tr, 261.<br />
TrSn Bien 1 4 320<br />
<br />
(21). Khdm dinh Dgi Nam hgi dien sUle, t a p 2, Long H6 1 3 350<br />
<br />
sdd, tr, 261, Cpng 3 12 1.320<br />
<br />
(Xem Le Quy Don: Phu bien tgp tuc, ban dich,<br />
(22). Nam 1808, sau khi dat Gia Dinh thanh,<br />
Nxb. Khoa hoc xa hoi. Ha Noi, 1977, tr, 196-197),<br />
chClc quan diing ddu tra'n liic nay khong tha'y ch6p<br />
trong chinh sii, c6 le cho den trUdc nam 1810 v i n la (31). Dgi Nam thUc luc, tap 1, sdd, tr, 873.<br />
cac chiic Luu thii, Cai ba, Ky luc. Nam Gia Long thii<br />
(32), Dgi Nam thiic luc, t a p 2, sdd, tr, 60.<br />
9 (1810), trieu dinh khi dd mdi ban chi du: "Doi chiic<br />
Luu thu cac tra'n tii Quang Ngai ve Nam lam Trah (33), Dgi Nam thiic luc, t a p 2, sdd, tr, 115,<br />
thu" (Dgi Nam thUc luc, tap 1, sdd, tr, 803),<br />
(34), Muc luc L, bdn trieu Nguyin, tap 2, Uy<br />
(23), Nam 1827, vua Minh Menh "chi du quan ban phien dich s\i heu, Vien Dai hoc Hue, 1962, tr,<br />
tra'n tam tii phSin tii tinh Quang Nam trd vao 28,<br />