Vai trò của các đơn vị đồng nghĩa đối với sự thể hiện chủ thể phát ngôn trong truyện ngắn của Nguyễn Tuân

Lê Thị Hƣơng Giang<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 118(04): 13 - 20<br /> <br /> VAI TRÕ CỦA CÁC ĐƠN VỊ ĐỒNG NGHĨA ĐỐI VỚI SỰ THỂ HIỆN<br /> CHỦ THỂ PHÁT NGÔN TRONG TRUYỆN NGẮN CỦA NGUYỄN TUÂN<br /> Lê Thị Hƣơng Giang*<br /> Trường Đại học Sư phạm – ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Qua việc khảo sát và phân loại các đơn vị đồng nghĩa đối với sự thể hiện chủ thể phát ngôn trong<br /> truyện ngắn của Nguyễn Tuân, ngƣời viết đã chỉ ra những giá trị của việc sử dụng các đơn vị đồng<br /> nghĩa; sự thể hiện vốn từ phong phú và khả năng sáng tạo những đơn vị ngôn ngữ của tác giả<br /> Nguyễn Tuân – một trong số các nhà văn xuất sắc của văn học Việt Nam, một bậc thầy về sử dụng<br /> ngôn ngữ.<br /> Từ khóa: đồng nghĩa , truyện ngắn, chủ thể phát ngôn, Nguyễn Tuân<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ*<br /> Đồng nghĩa là một hiện tƣợng có tính phổ<br /> quát trong tất cả các ngôn ngữ. Đồng nghĩa<br /> cung cấp cho ngƣời sử dụng ngôn ngữ khả<br /> năng lựa chọn phƣơng tiện biểu đạt để diễn tả<br /> một cách trung thành nhất tƣ tƣởng, tình cảm<br /> của mình trong ngững cảnh huống giao tiếp<br /> cụ thể.<br /> Nguyễn Tuân là một trong số các nhà văn<br /> xuất sắc của văn học Việt Nam. Tài hoa của<br /> Nguyễn Tuân biểu hiện trên nhiều mặt: sự<br /> uyên bác, năng lực sáng tạo độc đáo…trong<br /> đó phải kể đến tài hoa về dùng từ. “Đi trên<br /> con đƣờng nghệ thuật ngôn từ, Nguyễn Tuân<br /> đã trở thành ngƣời phát hiện, ngƣời khám phá<br /> những khả năng chƣa từng biết đến của tiếng<br /> Việt ta”[1, S.33]<br /> Việc tìm hiểu các đơn vị đồng nghĩa đối với<br /> sự thể hiện chủ thể phát ngôn trong truyện<br /> ngắn của Nguyễn Tuân sẽ là một cách tiếp<br /> cận mới trên phƣơng diện ngôn ngữ. Qua đó,<br /> ngƣời đọc sẽ hiểu rõ hơn những tâm tƣ, trăn<br /> trở mà tác giả đã kín đáo truyền thông điệp tới<br /> ngƣời đọc.<br /> KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU<br /> 1. Từ ngữ đồng nghĩa là những đơn vị từ hoặc<br /> cụm từ có chức năng biểu thị cùng một đối<br /> tƣợng. Trong ngôn ngữ học hiện nay có sự<br /> phân biệt giữa đồng nghĩa và đồng sở chỉ.<br /> Tuy nhiên, trong bài viết này chúng tôi gọi<br /> chung các từ hoặc ngữ có một nét nghĩa nào<br /> đó đồng nhất là những từ ngữ đồng nghĩa<br /> *<br /> <br /> Tel: 0989 090076, Email: lehuonggiang.dhsptn@gmail.com<br /> <br /> hoặc đơn vị đồng nghĩa, bao gồm cả đồng<br /> nghĩa từ vựng và đồng nghĩa trong văn cảnh.<br /> 2. Phân tích nội dung một văn bản, ta có thể<br /> xem xét văn bản đó trong mối quan hệ với đối<br /> tƣợng đƣợc phản ánh, với chủ thể phát ngôn<br /> và với đối tƣợng thụ ngôn. Bài viết này tìm<br /> hiểu vai trò của các từ ngữ đồng nghĩa trong<br /> các truyện ngắn của Nguyễn Tuân trƣớc Cách<br /> mạng, xét từ mối quan hệ giữa văn bản với<br /> chủ thể phát ngôn.<br /> Trong tác phẩm văn học, chủ thể phát ngôn<br /> gồm có nhân vật, ngƣời dẫn truyện và tác giả.<br /> Xét cho cùng, toàn bộ tác phẩm văn học là<br /> sản phẩm sáng tạo của nhà văn. Do đó, ngôn<br /> ngữ trong tác phẩm là ngôn ngữ nhà văn. Tuy<br /> nhiên, xét tƣơng quan nội tại của tác phẩm,<br /> ngƣời ta phân biệt ngôn ngữ ngƣời thuật<br /> truyện và ngôn ngữ nhân vật.<br /> 3. Trong các truyện ngắn của Nguyễn Tuân,<br /> ta thấy có một số lƣợng lớn những đơn vị<br /> đồng nghĩa, thể hiện vốn từ phong phú và khả<br /> năng sáng tạo những đơn vị ngôn ngữ của tác<br /> giả. Thực tế cho thấy, mỗi khi sử dụng từ<br /> đồng nghĩa, nhà văn đã thực sự tạo đƣợc sự<br /> thay đổi giọng điệu của câu văn, đoạn văn và<br /> của toàn bộ tác phẩm. Đây cũng là con đƣờng<br /> để ngôn từ thực hiện chức năng thi học, chức<br /> năng siêu ngôn ngữ của mình.<br /> Hiện tƣợng từ ngữ đồng nghĩa trong văn<br /> Nguyễn Tuân xảy ra trong nội bộ ngôn ngữ<br /> ngƣời trần thuật, nội bộ ngôn ngữ của nhân vật.<br /> Với tƣ cách là một trong những phƣơng tiện<br /> bộc lộ tính cách nhân vật, các từ ngữ đồng<br /> nghĩa trong lời nhân vật và lời ngƣời trần<br /> 13<br /> <br /> Lê Thị Hƣơng Giang<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> thuật có vai trò tƣơng đối khác nhau. Vì vậy,<br /> ở đây chúng tôi tách ngôn ngữ ngƣời trần<br /> thuật và ngôn ngữ nhân vật ra làm hai đối<br /> tƣợng xem xét riêng.<br /> Từ ngữ đồng nghĩa trong ngôn ngữ nhân vật<br /> Trong các truyện ngắn của Nguyễn Tuân, ít<br /> những lời đối thoại trực tiếp, vì thế ngôn ngữ<br /> nhân vật ít xuất hiện. Tuy vậy, trong các tác<br /> phẩm, mỗi khi nhân vật phát ngôn đều thể hiện<br /> tính cách của mình. Và tính cách ấy một phần<br /> bộc lộ qua cách sử dụng từ ngữ đồng nghĩa.<br /> Các lƣợt lời của nhân vật trong truyện ngắn<br /> của Nguyễn Tuân thƣờng ngắn. Tuy nhiên,<br /> qua khảo sát, ta thấy trong các lời thoại của<br /> nhân vật xuất hiện nhiều từ ngữ đồng nghĩa.<br /> Các từ ngữ đồng nghĩa này đã giúp cho nhà<br /> văn thể hiện những dụng ý khác nhau.<br /> Nhân vật trong các phẩm của Nguyễn Tuân<br /> thƣờng là nhân vật tài hoa: chặt đầu giỏi,<br /> uống trà giỏi, thả thơ, đánh thơ giỏi. Tất cả<br /> đều đạt trình độ nghệ sĩ. Do đó, trong nói<br /> năng họ cũng là những ngƣời khéo léo, lịch<br /> sự văn hoa. Nét tính cách văn hoa lịch sự ấy<br /> biểu hiện qua cách xƣng hô theo những quan<br /> hệ khác nhau giữa các nhân vật. Viên quan<br /> phủ gọi lý trƣởng khi thì thầy, khi thì chú, khi<br /> thì anh. Mỗi cách xƣng hô đều có động cơ và<br /> ý đồ riêng.<br /> Trước hết các từ ngữ đồng nghĩa xuất hiện<br /> trong lời nói của nhân vật đã góp phần khắc<br /> họa đặc điểm của nhân vật.<br /> Ví dụ, Trong “Những chiếc ấm đất” cùng chỉ<br /> khái niệm “ăn” nhƣng nhà sƣ nói là “thụ”:<br /> “Cháu đi từ sớm, chắc bây giờ đã ngót dạ rồi,<br /> sẵn oản chuối vừa hạ xuống, già ép cháu thụ<br /> một ít lộc phật”. Còn cô gái (không phải là<br /> sƣ) đã đáp lại nhà sƣ theo cách nói của ngƣời<br /> ngoại đạo:<br /> -Bạch cụ, cháu ăn mặn ở nhà còn lửng dạ<br /> ạ”.[9,tr.41]<br /> Thụ và ăn là cặp đồng nghĩa nhƣng xuất hiện<br /> trong lời nhân vật chẳng những góp phần<br /> khắc họa đặc điểm nhân vật một là nhà sƣ và<br /> một là con trai cụ Sáu - ngƣời phàm trần mà<br /> còn có giá trị giải thích nghĩa cho nhau, bổ<br /> sung nghĩa cho nhau.<br /> 14<br /> <br /> 118(04): 13 - 20<br /> <br /> - Hiện tƣợng một nhân vật đƣợc các nhân vật<br /> khác xƣng hô bằng những từ khác nhau: ông/<br /> anh; tiên sinh/ công tử… chứng tỏ các nhân<br /> vật là những ngƣời lịch thiệp.<br /> Ví dụ: “Thầy làm việc quan nhƣ thế hỏng to.<br /> Đừng nói chi đến chuyện nay mai thầy mong<br /> đƣợc nhà nƣớc cho tƣởng lục hay là mong<br /> điền vào chân chánh phó tổng khuyết. Nếu<br /> anh không thay đổi cách làm việc thì cái triện<br /> lí trƣởng của anh cũng khó mà giắt cho đƣợc<br /> lâu đâu. Việc dân trong làng uống rƣợu mà<br /> thầy lại mù tịt nhƣ vậy, thì chết thật. Thầy làm<br /> việc không đƣợc quá mẫn tiệp quá rõ rồi. Nếu<br /> ta không thƣơng anh, đem một việc này mà<br /> bẩm tỉnh thì liệu anh còn giữ đƣợc đồng triện<br /> không? ”[9, tr.9].<br /> Trong “Những chiếc ấm đất”, Nguyễn Tuân<br /> viết: “Ông cụ Sáu nghe khách kể đến đấy, thích<br /> quá, vỗ đùi mình, vỗ đùi khách, kêu to lên:<br /> - Giá cái lão ăn mày ấy sinh vào thời này, thì<br /> tôi mời anh ta đến ở luôn với tôi để sớm tối<br /> có nhau mà thƣởng thức trà ngon. Nhà, phần<br /> nhiều lại toàn ấm song ấm quý”.[9, tr.46].<br /> Qua các dẫn chứng trên ta thấy Nguyễn Tuân<br /> đã đặt vào lời nhân vật những cách xƣng hô<br /> bằng những từ ngữ khác nhau, ngay trong<br /> cùng một lƣợt lời ngay cả khi tự xƣng (tức<br /> quy chiếu vào ngôi thứ nhất) khi hô (tức quy<br /> chiếu vào ngôi thứ hai) và khi nói tới ngƣời<br /> thứ ba (quy chiếu vào ngƣời đƣợc nói tới<br /> trong cuộc thoại). Nhƣ vậy chứng tỏ Nguyễn<br /> Tuân đã rất có ý thức sử dụng từ ngữ đồng<br /> nghĩa - đây chính là phƣơng tiện để tác giả<br /> bày tỏ thái độ, lập trƣờng của mình đối với<br /> con ngƣời và cảnh vật, giúp ngƣời đọc nhận<br /> ra các thông điệp hàm ẩn của tác phẩm.<br /> Bát Lê trong “Bữa rượu máu” đã tự xƣng<br /> bằng những từ ngữ khác nhau khi trả lời quan<br /> Đổng lý quân vụ:<br /> “Dạ bẩm ông lớn đã thƣơng đến phận tôi tớ,<br /> chúng con xin hết sức ra công chó ngựa.<br /> Nhƣng bây giờ con đã già yếu lắm, không<br /> biết có còn làm đƣợc việc nhƣ hồi xƣa nữa<br /> không ”…[9,tr.36]<br /> Ngoài các từ xƣng hô linh hoạt bằng các từ<br /> đồng nghĩa, trong lời thoại của nhân vật, ta<br /> thấy các nhân vật trong truyện ngắn còn dùng<br /> nhiều các từ ngữ đồng nghĩa biểu thị nhiều sự<br /> vật hiện tƣợng.<br /> <br /> Lê Thị Hƣơng Giang<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Đây là lời ông huyện Thạch Thành nói với<br /> vợ: “Không chiều bề trên thì họ bảo mình<br /> ngạo, không làm vừa lòng bạn thì họ bảo ăn ở<br /> không có tình”.<br /> Chiều và làm vừa lòng là hai đơn vị cùng<br /> nghĩa: nói và làm theo ý của ngƣời khác. Sử<br /> dụng cặp đồng nghĩa này, tài sử dụng ngôn<br /> ngữ của nhân vật đã bộc lộ.<br /> Hay lời quan phủ nói với thầy lý: “Thầy nên<br /> coi chừng đến công việc của thầy và sự hành<br /> động phi pháp của dân làng. Trách nhiệm của<br /> thầy nặng lắm đó! Thầy giữ việc làng thay<br /> thầy lý trƣớc (bị chết một cách rất thê thảm và<br /> chẳng vinh dự gì) trong khi thừa hành công<br /> vụ, chắc thầy rõ phận sự của thầy lúc này,<br /> hơn ai hết thảy”.<br /> Đôi khi hiện tượng xưng hô bằng những từ<br /> đồng nghĩa còn thể hiện sự diễn biến trong<br /> tâm trạng của nhân vật.<br /> Ví dụ: Trong “Mười năm trời mới gặp nhau,<br /> nhân vật Cầu dùng hai từ xƣng hô đồng nghĩa<br /> để nói với Đạm:<br /> “Và chỉ trong giây lát đủ thời giờ để cái nắm<br /> tay lên trán và bỏ tay xuống, ông đã vồn vã<br /> trả lời:<br /> - Ông Đạm? Anh Đạm?”<br /> Từ ông chuyển sang anh, các từ xƣng hô đã<br /> thể hiện sự chuyển biến tâm lý diễn ra trong<br /> con ngƣời Cầu: Từ chỗ nhìn Đạm nhƣ một<br /> ngƣời xa lạ, xƣng hô theo lối lịch sự xã giao<br /> vì chƣa nhận ra là ngƣời thân quen, chuyển<br /> sang lối xƣng hô thân mật khi nhận ra trƣớc<br /> mặt mình là bạn thân từ thuở trƣớc.<br /> Có khi dùng cách xưng hô đồng nghĩa,<br /> nhân vật đã thực hiện ý đồ chiến thuật giao<br /> tiếp nhằm đạt mục đích của mình.<br /> Ví dụ: “Thầy làm việc quan nhƣ thế hỏng,<br /> hỏng to. Đừng nói chi đến chuyện nay mai<br /> thầy mong đƣợc nhà nƣớc cho tƣởng lục hay<br /> là mong đƣợc điền vào chân chánh phó tổng<br /> khuyết. Nếu anh không thay đổi cách làm<br /> việc thì cái triện lý trƣởng của anh cũng khó<br /> mà giắt cho đƣợc lâu đâu. Việc dân trong làng<br /> uống rƣợu mà thầy mù tịt nhƣ vậy, thì chết<br /> thật. Thầy làm việc không đƣợc mẫn tiệp quá<br /> rõ rồi. Nếu ta không thƣơng anh, đem một<br /> việc này mà bẩm tỉnh thì liệu anh có còn giữ<br /> đƣợc đồng triện không”[9, tr.9].<br /> <br /> 118(04): 13 - 20<br /> <br /> Trong lƣợt lời này, quan phủ đã gọi lí trƣởng<br /> bằng thầy và anh. Đây không phải chỉ là sự<br /> thay đổi từ ngữ cho lời văn linh hoạt, sinh<br /> động; mà là sự thay đổi cách xƣng hô nhằm<br /> thể hiện chiến thuật “vừa đánh vừa xoa” của<br /> quan phủ. Quan phủ đã một mặt đặt lí trƣởng<br /> vào địa vị xã hội để quy trách nhiệm nhằm đe<br /> dọa, mặt khác quan phủ lại dùng tình thân ái<br /> cá nhân để thƣơng tình, để kéo lí trƣởng về<br /> phía mình mà cùng nhau trấn áp kẻ nấu rƣợu<br /> lậu. Đặt các từ ngữ đồng nghĩa (đồng quy<br /> chiếu) vào trong lời nhân vật, Nguyễn Tuân<br /> đã để cho nhân vật tự bộc lộ động cơ phát<br /> ngôn của nó. Nhờ vậy tác giả không cần một<br /> lời bình nào vẫn bày tỏ thái độ phê phán đối<br /> với thủ đoạn của quan phủ.<br /> Trong Chữ người tử tù, Huấn Cao lúc đầu đã<br /> nói với viên quan ngục bằng từ xƣng hô tỏ<br /> thái độ trịch thƣợng, coi thƣờng:<br /> “- Ngươi hỏi ta muốn gì? ta chỉ muốn một điều.<br /> Là nhà ngươi đừng có đặt chân đến đây”.<br /> Nhƣng về sau khi đã “cảm cái tấm lòng biệt<br /> nhỡn liên tài “ của viên quản ngục, Huấn Cao<br /> lại gọi viên quản ngục bằng thầy quản và coi<br /> quản ngục là “ một tấm lòng trong thiên hạ”.<br /> Bằng cách đặt vào lời các nhân vật những từ<br /> ngữ xƣng hô khác nhau, tác giả kín đáo thể<br /> hiện sự thay đổi về nhận thức và thái độ của<br /> Huấn Cao với viên quản ngục. Sự thay đổi ấy<br /> nói lên rằng trong con ngƣời Huấn Cao trƣớc<br /> sau vẫn “lành vững” một chủ nghĩa tôn thờ<br /> cái đẹp, trân trọng từng “chút ánh sáng của<br /> con tâm còn thơm sạch”; mà biết tôn trọng cái<br /> đẹp là một con ngƣời đẹp.<br /> Tóm lại, qua những lời thoại của các nhân vật<br /> ta thấy các nhân vật trong truyện ngắn của<br /> Nguyễn Tuân vừa lịch sự, văn hoa, vừa khôn<br /> khéo trong thể hiện ý đồ giao tiếp. Đồng thời,<br /> từ ngữ đồng nghĩa trong ngôn ngữ nhân vật<br /> đã đƣợc sử dụng nhƣ một phƣơng tiện thể<br /> hiện nội tâm và tính cách nhân vật. Có thể nói<br /> rằng, những từ ngữ đồng nghĩa đã giúp cho tƣ<br /> duy của độc giả từ lĩnh hội nội dung bề mặt<br /> của diễn ngôn mà suy ra chiều sâu hàm ẩn của<br /> văn bản nghệ thuật. Các từ ngữ đồng nghĩa<br /> đƣợc tác giả sử dụng đã tạo nên các thông tin bổ<br /> sung khiến cho tƣ duy ngƣời đọc vƣợt ra khỏi<br /> văn bản, tri nhận những “ý tại ngôn ngoại”.<br /> 15<br /> <br /> Lê Thị Hƣơng Giang<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Từ ngữ đồng nghĩa trong lời người trần thuật<br /> Lời người trần thuật (còn gọi là ngôn ngữ<br /> ngƣời trần thuật) là phần lời trong tác phẩm<br /> dùng để miêu tả và thể hiện thái độ đối với<br /> mảng cuộc sống đƣợc dựng lên trong tác<br /> phẩm. Thật ra trong lý luận văn học, tác giả<br /> và ngƣời trần thuật trong tác phẩm không<br /> phải là đồng nhất. Tuy vậy, trong bài này<br /> chúng tôi thấy không cần thiết phân biệt, nên<br /> tạm thời coi ngôn ngữ của ngƣời trần thuật và<br /> ngôn ngữ tác giả là một.<br /> Lời ngƣời trần thuật là phƣơng tiện chủ yếu<br /> của tự sự và thể hiện tập trung phong cách<br /> ngôn ngữ của nhà văn.<br /> Trong sáng tác, nhà văn phải xử lí một loạt<br /> các nhân tố liên quan đến quá trình sáng tác<br /> sao cho tạo đƣợc hình thức ngôn ngữ phù hợp<br /> với nội dung và có hiệu lực cao với ngƣời<br /> đọc. Và điều đó góp phần tạo nên dấu ấn<br /> phong cách nhà văn. Khrapchenko nói: Đặc<br /> thù của việc miêu tả nhân vật, sự kiện, những<br /> hoàn cảnh thuộc về những đặc điểm có tính<br /> chất quyết định của phong cách cá nhân”.<br /> Theo đó, ta có thể nói: việc sử dung các từ<br /> ngữ đồng nghĩa trong ngôn ngữ ngƣời trần<br /> thuật là một trong những yếu tố của phong<br /> cách ngôn ngữ tác giả.<br /> Phương tiện ngôn ngữ đồng nghĩa trong lời<br /> người trần thuật<br /> Trong các truyện ngắn của mình, với tƣ cách<br /> là ngƣời trần thuật, Nguyễn Tuân đã sử dụng<br /> vốn từ ngữ phong phú và linh hoạt. Cùng một<br /> con ngƣời, một sự việc, hành động... ông gọi<br /> tên bằng những từ ngữ khác nhau, qua đó,<br /> khắc họa những đặc điểm khác nhau của đối<br /> tƣợng đƣợc nói đến và biểu lộ những quan<br /> niệm và thái độ khác nhau trƣớc thực tế đƣợc<br /> phản ánh. Hầu nhƣ mỗi con ngƣời, mỗi sự vật<br /> đều đƣợc Nguyễn Tuân gọi bằng những từ<br /> ngữ đồng nghĩa khác nhau. Bao trùm lên tất<br /> cả , thông qua việc sử dụng các từ ngữ đồng<br /> nghĩa ta nhận ra một sự tìm tòi sáng tạo và sự<br /> uyên bác của nhà văn.<br /> Ví dụ, trong “Vƣờn xuân lan tạ”, có những<br /> dãy đồng nghĩa nhƣ sau:<br /> - Các từ ngữ chỉ ngƣời (không tính sự lặp lại):<br /> + công tử, tiểu sinh, cậu ấm.<br /> 16<br /> <br /> 118(04): 13 - 20<br /> <br /> + con gái, tiện nữ, cô chiêu, ngƣời ngọc,<br /> ngƣời giai nhân<br /> + bạn già, ngƣời cố hữu.<br /> + chủ nhân, quan án Trần, ông chủ...<br /> + đám mục đồng, tụi trẻ<br /> - Các từ ngữ đồng nghĩa chỉ sự vật:<br /> + hoa, huê, lan, cỏ quý, cái hƣơng trời...<br /> + hoa viên, lan viên, lan trang<br /> + hỏa, lửa<br /> Việc sử dụng nhiều từ ngữ đồng nghĩa trong<br /> ngôn ngữ của ngƣời trần thuật đã tạo nên<br /> những hiệu quả khác nhau.<br /> Trƣớc hết, các từ ngữ đồng nghĩa trong<br /> ngôn ngữ người trần thuật thể hiện tình<br /> cảm thái độ của tác giả đối với đối tượng<br /> được trần thuật. Ví dụ: Trong “Chữ người tử<br /> tù”, việc công khai bênh vực một tên tử tù là<br /> một điều khó, xét về mặt chính trị. Tránh bộc<br /> lộ công khai, lộ liễu lập trƣờng của mình (kỵ<br /> lộ) là yêu cầu nghệ thuật, nhƣng cuối cùng<br /> khuynh hƣớng tƣ tƣởng của tác phẩm lại cần<br /> phải rõ ràng. Đó là những mâu thuẫn, những<br /> khó khăn của nhà văn. Việc sử dụng các từ<br /> đồng nghĩa mang màu sắc tu từ là một thủ<br /> pháp giúp nhà văn thoát khỏi những mâu<br /> thuẫn đó... “Những đƣờng nhăn nheo của bộ<br /> mặt tư lự, bây giờ đã biến mất hẳn. Ở đấy, giờ<br /> chỉ còn là mặt nước ao xuân, bằng lặng, kín<br /> đáo và nhẹ êm”[9, tr86].<br /> Cặp đồng nghĩa: mặt tư lự - mặt nước ao<br /> xuân đã giúp cho tác giả kín đáo tỏ thái độ<br /> của mình đối với viên quan ngục. Nó cũng là<br /> dấu hiệu gợi mở cho độc giả phát hiện phẩm<br /> chất một con ngƣời “còn lập lòe chút ánh<br /> sáng của con tâm còn thơm sạch”. Đoạn văn<br /> sau đây sử dụng những từ ngữ đồng nghĩa<br /> một cách đắc địa cho sự bộc lộ tƣ tƣởng của<br /> mình: “Trong hoàn cảnh đề lao, ngƣời ta sống<br /> với nhau bằng tàn nhẫn, bằng lừa lọc, tính<br /> cách dịu dàng và lòng biết giá người, biết<br /> trọng người ngay của viên quản ngục là một<br /> thanh âm trong trẻo chen vào giữa một bản<br /> đàn mà nhạc luật đều hỗn loạn xô bồ. Ông<br /> trời nhiều khi hay chơi ác đem đầy ải những<br /> cái thuần khiết vào một đống cặn bã. Và<br /> những ngƣời có tâm điền tốt và thẳng thắn lại<br /> phải ăn đời ở kiếp với lũ quay quắt” [9.tr86].<br /> <br /> Lê Thị Hƣơng Giang<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> Dãy đồng nghĩa: tàn nhẫn- lừa lọc- hỗn độn<br /> xô bồ- lũ quay quắt- đống cặn bà tƣơng phản<br /> với dãy đồng nghĩa: lòng biết giá người - biết<br /> trong người ngay - âm thanh trong trẻo - tâm<br /> điền tốt- thắng thắn.<br /> Ở đây ta thấy tác giả đã sử dụng một dãy<br /> đồng nghĩa này tƣơng phản với một dãy đồng<br /> nghĩa khác, nhƣ vẽ lên hai mảng sáng tối,<br /> trắng đen của một bức tranh, làm toát lên lập<br /> trƣờng của tác giả: ngợi ca, trân trọng cái tốt<br /> đẹp và phê phán, lên án cái xấu xa, tàn ác.<br /> Vậy là hình ảnh một con ngƣời tài hoa với<br /> tâm hồn đẹp đẽ của quá khứ hiện về trong<br /> một hiện tại đen tối, hỗn loạn.<br /> Từ ngữ đồng nghĩa trong ngôn ngữ người<br /> trần thuật thể hiện cách nhìn khác nhau về<br /> đối tượng được nói tới. Điều này thể hiện<br /> trƣớc hết định danh các nhân vật. Cùng một<br /> nhân vật ngƣời trần thuật gọi tên bằng những<br /> từ ngữ khác nhau. Xin nêu một trƣờng hợp<br /> làm ví dụ:<br /> Bát Lê trong “Bữa rƣợu máu” là ngƣời có<br /> “nghệ thuật” “chém treo ngành”, trong lời trần<br /> thuật của tác giả đƣợc gọi bằng các tên gọi: lão<br /> Lê, tên đầy tớ, Bát Lê, ông Bát phẩm Lê.<br /> Lão Lê là cụm từ gọi tên nhân vật, khi tác giả<br /> giới thiệu nhân vật thông qua cái nhìn của<br /> Đổng Lý quân vụ, khi ông này đến nhà tìm<br /> ông ta. Nguyễn Tuân gọi nhân vật này bằng<br /> lão vì có ý nói rằng đó là một ngƣời già, đã về<br /> nghỉ. Cách gọi Lão Lê chỉ đƣợc dùng một lần<br /> trong tác phẩm, vì có chức năng giới thiệu<br /> đặc điểm tuổi già của nhân vật, sau khi gi;í<br /> thiệu xong tác giả không dùng lại.<br /> Tên đầy tớ là cụm từ dùng để chỉ Bát Lê,<br /> cũng chỉ xuất hiện trong ngôn ngữ ngƣời trần<br /> thuật trong tác phẩm một lần. Đó là tác giả<br /> trần thuật việc quan đổng lý hất hàm hỏi Bát<br /> Lê, Bát Lê đƣợc đặt vào trong mối quan hệ<br /> với Quan Đổng lý. Hình thức định danh này<br /> có tác dụng xác lập quan hệ giữa hai nhân vật:<br /> “Quan đổng lý quân vụ ngả mình trên chiếc<br /> ghế bành son, hất hàm hỏi tên đầy tớ già bát<br /> phẩm đang thu bé mãi ngƣời trên chiếc<br /> cột”.[9,tr35]<br /> Ông Bát Phẩm Lê đƣợc dùng một lần khi kể<br /> về việc Bát Lê chọn chỗ tập lại những động<br /> <br /> 118(04): 13 - 20<br /> <br /> tác chém treo ngành. Tác giả gọi nhân vật<br /> bằng ông kèm theo cả cái chức danh, phẩm<br /> hàm và cả tên thật , tác giả đã nhìn nhận nhân<br /> vật từ góc độ “thâm niên nghề nghiệp” và ca<br /> ngợi cái tính cẩn thận của nhân vật.<br /> Bát Lê là cách gọi nhân vật đƣợc sử dụng 21<br /> lần. Đây là cách xƣng hô đƣơng thời: ngƣời ta<br /> gọi nhau bằng cách gắn tên với chức danh<br /> hoặc phẩm hàm chức nghiệp. Trong những<br /> đoạn trần thuật về Bát Lê luyện tập đƣờng<br /> kiếm chuẩn bị cho “cuộc thí nghiệm sau cùng<br /> của một đƣờng dao bị bỏ quên lâu ngày”, tác<br /> giả đã cố ý làm cho việc miêu tả khách quan<br /> hóa. Ngƣời trần thuật đã đứng ở ngôi thứ ba<br /> gọi tên nhân vật theo cách xƣng hô thông<br /> thƣờng của thời đại, làm cho sự trần thuật trở<br /> nên khách quan.<br /> Trong ngôn ngữ của ngƣời trần thuật, có<br /> những đoạn tả sự vật, hiện tƣợng khách quan<br /> thông qua con mắt và tâm trạng của nhân vật.<br /> Những từ ngữ đồng nghĩa xuất hiện trong<br /> những đoạn văn miêu tả cái khách quan này<br /> lại gián tiếp khắc họa đặc điểm, tính cách<br /> nhân vật. Ví dụ: trong “Chén trà sương” có<br /> đoạn: “Cụ ấm phẩy quạt nan phành phạch<br /> theo một nhịp nhanh chóng trƣớc cửa hỏa lò.<br /> Hòn than tàu lép bép nổ, nghe vui tai. Và làm<br /> vui cho cả mắt mữa, những tàn lửa không có<br /> trật tự, không bó buộc kia còn vẽ lên một<br /> khoảng không những nét lửa ngoằn ngoèo.<br /> (...) Những hòn than tàu cháy đều, màu đỏ<br /> ửng, có những tia lửa xanh lè vờn quanh.<br /> Không khí mỗi lúc dao động càng dâng cao<br /> thêm những ngọn lửa xanh nhấp nhô. Hòn lửa<br /> rất ngon lành, trở nên một khối đỏ tƣơi và<br /> trong suốt nhƣ thỏi vàng thổi chảy.[9,tr.101].<br /> Những từ ngữ đồng nghĩa trong đoạn này,<br /> một mặt đã tả một cách cụ thể, sinh động<br /> những hòn than cháy trong lò. Mặt khác cách<br /> tả bằng những từ ngữ đồng nghĩa sắc thái hóa<br /> ấy thể hiện nhân vật Cụ ấm là ngƣời có óc<br /> quan sát tinh tế, chứng tỏ đó là ngƣời đã lâu<br /> năm gắn bó với thú vui tao nhã uống trà mạn.<br /> Nói một cách khác, xét về phƣơng diện chủ<br /> thể phát ngôn, các từ ngữ đồng nghĩa đƣợc sử<br /> dụng trong đoạn trích dẫn trên thể hiện đƣợc<br /> nhiệt tình ca ngợi (hoặc thái độ phê phán)<br /> nhân vật đƣợc miêu tả.<br /> 17<br /> <br />