TRƯỜNG ĐẠI HỌC SÀI GÒN SAIGON UNIVERSITY<br />
TẠP CHÍ KHOA HỌC SCIENTIFIC JOURNAL<br />
ĐẠI HỌC SÀI GÒN OF SAIGON UNIVERSITY<br />
Số 64 (4/2019) No. 64 (4/2019)<br />
Email: tcdhsg@sgu.edu.vn ; Website: https://tapchikhoahoc.sgu.edu.vn<br />
<br />
<br />
VĂN HÓA HỒI TƯỞNG: CÁCH NGƯỜI ĐỨC ĐỐI DIỆN<br />
VỚI QUÁ KHỨ ĐEN TỐI THỜI KỲ ĐỨC QUỐC XÃ<br />
The remembrance culture:<br />
The way Germans embraced the terrible past of the Nazi Germany<br />
<br />
ThS. Nguyễn Thị Bích Phượng<br />
Trường Đại học Khoa học Xã hội và Nhân văn – ĐHQG TP.HCM<br />
<br />
Tóm tắt<br />
Thế chiến thứ hai đã cướp đi hàng chục triệu sinh mạng vì bom đạn và cả vì chế độ độc tài Đức Quốc<br />
xã bằng kế hoạch tận diệt cộng đồng người Do Thái ở Châu Âu thông qua hành động mang tên<br />
Holocaust. Các thế hệ người Đức sống cùng thời và sau này đã nghĩ gì về cuộc chiến đã qua mà kẻ tội<br />
đồ mang tên “Đức quốc xã”? Họ đã giằng xé tư tưởng ra sao? Có hay không văn hóa hồi tưởng của<br />
người Đức? Bài viết phân tích quá trình hình thành văn hóa hồi tưởng của người Đức qua việc họ<br />
thẳng thắn nhìn nhận sai lầm của các thế hệ đi trước, dũng cảm đối diện và nỗ lực vượt qua quá khứ tồi<br />
tệ để hướng về tương lai.<br />
Từ khóa: Đức Quốc xã, Hitler, Holocaust, Thế chiến Thứ Hai, văn hóa hồi tưởng<br />
Abstract<br />
World War II took place in many countries and costed the lives of millions of people because of<br />
bombardments and the Germans’ genocide regime, specifically towards the Jewish community in<br />
Europe carried out by Nazi Germany. This was known as the Holocaust. What are the opinions of<br />
generations of Germans in the same and later eras on the war that was caused by the criminal called<br />
“Nazis”? How were they mentally affected? Does the so-called remembrance culture still exist? The<br />
article explains the formation of the remembrance culture of the Germans in which they have frankly<br />
acknowledged the mistakes of previous generations, bravely embraced the past and tried to overcome it<br />
to look forward to the future.<br />
Keywords: Nazi Germany, Hitler, Holocaust, World War II, remembrance culture<br />
<br />
<br />
1. Dẫn nhập kéo dài 12 năm (1933-1945) nhưng những<br />
Thế chiến thứ hai đã lùi xa hơn 70 gì mà chế độ độc tài này gây nên không<br />
năm, song sự tàn khốc và những hệ lụy của những thay đổi cả lịch sử nước Đức mà<br />
nó vẫn luôn được nhắc đến bằng nhiều còn khiến cho dân tộc Đức phải hứng chịu<br />
cách và trên nhiều phương diện khác nhau, hậu quả trong một thời gian khá dài. Biến<br />
đặc biệt là ở tại Đức – đất nước châm ngòi cố này đã làm thay đổi sâu sắc cách nghĩ<br />
cho cuộc chiến và cũng là “tội đồ” để cả và cách sống của người Đức. Ngày nay,<br />
thế giới lên án. Dù thời kỳ Đức quốc xã chỉ nước Đức đã thay đổi hoàn toàn và có vị trí<br />
Email: bichphuongnt@hcmussh.edu.vn<br />
86<br />
NGUYỄN THỊ BÍCH PHƯỢNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br />
<br />
<br />
khá vững vàng trên chính trường thế giới. tưởng thiếu căn cứ khoa học này đã được<br />
Người Đức cũng được thế giới nhìn nhận cổ súy và thực thi bằng nhiều hình thức vô<br />
và đánh giá cao. Họ đã vượt qua quá khứ nhân đạo. Tháng 09/1935, Luật chủng tộc<br />
12 năm đen tối của dân tộc để có thể bước được ban hành tại Nürnberg với ba nội<br />
tiếp. Quá trình này kéo dài và trải qua dung, trong đó hai nội dung quan trọng liên<br />
nhiều giai đoạn với nhiều cơ tầng khác quan đến người Do Thái, đó là Luật công<br />
nhau đã giúp hình thành “văn hóa hồi dân Đế chế và Luật bảo vệ huyết thống.<br />
tưởng” ở người Đức. Văn hóa hồi tưởng là Luật công dân Đế chế phân biệt người Đức<br />
gì và biểu hiện ra sao? Quá trình hồi tưởng thuần Đức và người Đức gốc Do Thái<br />
đã thấm sâu vào nhận thức và hành động nhằm tách người Do Thái ra khỏi đời sống<br />
của người Đức tới mức nào để nó trở thành chính trị ở Đức, dẫn đến việc họ mất quyền<br />
văn hóa? Bài viết đi tìm lời giải cho những công dân. Luật bảo vệ huyết thống cấm<br />
câu hỏi trên cũng như tập trung phân tích người Đức kết hôn với người Do Thái.<br />
cách người Đức đối diện với quá khứ có Việc loại trừ người Do Thái sẽ giúp thuần<br />
thể được xem là đen tối nhất trong lịch sử chủng hóa dân tộc Đức ưu việt. Các luật<br />
của đất nước, qua đó giúp người đọc hiểu này mở đường cho kế hoạch hủy diệt người<br />
phần nào tính cách người Đức. Do Thái của Hitler tại các trại tập trung.<br />
2. Nội dung Trại tập trung đầu tiên được xây dựng<br />
2.1. Khái quát về thời kỳ Đức quốc xã tại Dachau ngày 20/3/1933 theo yêu cầu<br />
Sẽ không có quá trình hồi tưởng của của Heinrich Himmler, chỉ huy trưởng đội<br />
người Đức nếu không có thời kỳ Đức quốc cận vệ Hitler. Tính đến năm 1944, tổng<br />
xã. Đức quốc xã - đứng đầu là Hitler - đã cộng có 22 trại tập trung được xây dựng<br />
tuyên truyền tư tưởng hoang đường về một trên khắp Châu Âu với các kế hoạch dã<br />
dân tộc Đức thượng đẳng, thực thi những man, từ lao động khổ sai đến các cuộc tàn<br />
chính sách tàn khốc vô nhân đạo đối với sát tập thể bằng hơi ngạt và những cuộc<br />
những dân tộc khác, đặc biệt là dân tộc Do hành trình tử thần. Những cuộc đại thảm<br />
Thái và là kẻ chủ mưu châm ngòi cho Thế sát này có tên gọi là Holocaust, nghĩa là<br />
chiến thứ hai gây tang thương cho hàng hủy diệt toàn bộ (1). Trại tử thần<br />
triệu người trên toàn châu Âu. Auschwitz là nơi tập trung đông người Do<br />
Ngày 30/01/1933, Hitler - chủ tịch Thái nhất. Từ tháng 4/1940 đến tháng<br />
Đảng Công nhân Quốc xã Đức NSDAP 01/1954, có ít nhất 1.084.457 người Do<br />
(Đức Quốc xã) được tổng thống Thái bị đưa đến Auschwitz (Kellerhoff, S.<br />
Hindenburg cử làm Thủ tướng. Việc đầu F., 2017) và hơn 1 triệu trong số đó bị hành<br />
tiên sau khi lên nắm chính quyền là Hitler quyết bằng nhiều hình thức khác nhau.<br />
cho tiêu diệt tất cả những ai bất đồng chính Với tham vọng “bẻ gãy cho kỳ được<br />
kiến nhằm củng cố quyền lực của mình. những xiềng xích đang trói buộc Đức quốc<br />
Hitler tuyên truyền về một dân tộc Đức và hiệp ước Versailles, xóa bỏ những kỉ<br />
thuộc chủng tộc Aryan thượng đẳng, còn niệm xấu xa về cuộc chiến bại năm 1918 và<br />
các dân tộc khác, trong đó có dân tộc Do đem lại cho dân tộc Đức – một dân tộc tinh<br />
thái là hạ đẳng cần phải bị tiêu diệt để dành vi đáng làm chúa tể của thế giới một mức<br />
không gian sống cho dân tộc Đức. Tư sống cao đẹp hơn” (Tenbrock, R. H., 1972,<br />
<br />
<br />
87<br />
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 64 (4/2019)<br />
<br />
<br />
tr.591), Hitler quyết tâm dùng bạo lực để son hoặc về những chiến công hiển hách<br />
gây chiến nhằm mở rộng lãnh thổ. Tháng đáng tự hào. Hồi tưởng là một hành động<br />
3/1939, Hitler ra lệnh quân đội tấn công phần lớn mang tính cá nhân, nhưng cũng<br />
Tiệp Khắc, sau đó tiếp tục tấn công Ba mang tính tập thể khi một cộng đồng hay<br />
Lan. Thế chiến thứ hai bắt đầu. Tháng một dân tộc hồi tưởng về những sự kiện<br />
6/1941, Hitler tiếp tục tấn công Liên Xô, lịch sử hào hùng trong quá khứ. Nếu hồi<br />
nhưng bị đánh trả dữ dội. Phe đồng minh tưởng về quá khứ đau thương thì thường<br />
bao gồm Mỹ, Liên Xô, Anh và Pháp hợp trong những quá khứ đó, bản thân người<br />
lực tấn công làm cho quân đội Đức suy yếu hồi tưởng là nạn nhân đã vượt qua những<br />
dần. Ngày 25/4/1945, Berlin đã bị quân khổ đau để tồn tại hoặc vươn lên. Ít ai nghĩ<br />
Liên Xô bao vây; 5 ngày sau đó, Hitler tự đến những điều khiến họ xấu hổ, những<br />
sát trong hầm trú ẩn tại Berlin. Ngày 07/5, điều liên quan đến việc đấu tranh tư tưởng<br />
Đức tuyên bố đầu hàng. Hai ngày sau đó, với quá khứ đen tối của dân tộc như người<br />
trên tất cả các mặt trận đều im tiếng súng. Đức – với tư cách là “phạm nhân” của<br />
Thế chiến thứ hai chấm dứt. những tội lỗi đã gây ra trong thời kỳ Đức<br />
Những tổn thất do Thế chiến thứ hai quốc xã. Quá trình đấu tranh, giằng xé này<br />
để lại rất to lớn và tội lỗi của Đức Quốc xã đã hình thành một “văn hóa hồi tưởng” ở<br />
không thể kể hết. Wolfgang B. cho rằng người Đức (Erinnerungskultur).<br />
“đó là một cuộc chiến tranh của hệ tư “Văn hóa hồi tưởng” là “khái niệm bao<br />
tưởng và hủy diệt không hề có tiền lệ trong quát tất cả những hình thức (con người)<br />
lịch sử. Ước tính có khoảng 33 triệu người nghĩ ra để hồi tưởng một cách có ý thức về<br />
không phải người Đức là nạn nhân” (được những sự kiện lịch sử, những cá nhân cũng<br />
trích dẫn bởi Wagner W.J., 2001, tr. 318). như những diễn trình” (2). Khái niệm này<br />
Gần 6 triệu người Do Thái trên toàn Châu không phải là mới, song mãi đến những<br />
Âu bị sát hại, 6,35 triệu người Đức bị thiệt năm 1990, văn hóa hồi tưởng mới trở thành<br />
mạng, trong đó 5,2 triệu là lính Đức. Nước khái niệm mang tính khoa học. Chỉ sau hai<br />
Đức trở về “Giờ số 0”. Làm sao người Đức thập kỷ, nó đã trở thành khái niệm then<br />
có thể đối diện với một quá khứ quá đen tối chốt trong lĩnh vực nghiên cứu lịch sử -<br />
của dân tộc? Họ phải giải quyết hậu quả văn hóa, được phân tích và nghiên cứu ở<br />
của việc mình làm như thế nào? “Văn hóa nhiều chiều kích khác nhau.<br />
hồi tưởng” của họ được định hình như thế Theo hiểu biết của chúng tôi, khái<br />
nào và biểu hiện ra sao? niệm “văn hóa hồi tưởng” chưa được phổ<br />
2.2. Về khái niệm “văn hóa hồi tưởng” biến ở Việt Nam. Song hồi tưởng trong văn<br />
Khái niệm “hồi tưởng” thường được hóa đã được nhắc đến trong công trình của<br />
hiểu là nhớ lại, nghĩ đến những gì đã diễn Trần Ngọc Thêm và được xếp vào thành tố<br />
ra, làm sống lại trong tâm trí những sự việc văn hóa đối phó (Trần Ngọc Thêm, 2013,<br />
hoặc hình ảnh đã xảy ra trong quá khứ. Lẽ tr 64-65). Văn hóa đối phó và văn hóa hồi<br />
thường, con người hay hồi tưởng về những tưởng giống nhau ở chỗ đều tập trung vào<br />
sự việc để lại những dấu ấn tươi đẹp, cách ứng xử của con người với mặt phi giá<br />
những kỉ niệm đáng nhớ; ví dụ như hồi trị (kiếm gây thương tích, nước gây lũ lụt,<br />
tưởng về thời thơ ấu tươi đẹp, về thời vàng lửa gây cháy nhà trong văn hóa đối phó;<br />
<br />
<br />
88<br />
NGUYỄN THỊ BÍCH PHƯỢNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br />
<br />
<br />
những tội lỗi, lỗi lầm trong văn hóa hồi người Đức bị buộc phải chịu trách nhiệm<br />
tưởng). Sự khác biệt thể hiện ở thời điểm với những tội lỗi đã gây ra. Ngày<br />
diễn ra. Nếu văn hóa đối phó tập trung 20.11.1945, toàn án quân sự Nürnberg diễn<br />
chính vào cách ứng xử của con người với ra do các nước đồng minh chủ trì để trước<br />
cái thực tại (dùng khiên để đối phó với hết xét xử những quan chức cao cấp của<br />
kiếm nhằm tránh bị thương, làm đê để Đức quốc xã trực tiếp gây ra tội ác. 24 cựu<br />
ngăn lũ…) thì văn hóa hồi tưởng thể hiện quan chức bị xét xử với các tội danh 1) tội<br />
cách con người nhận thức lẫn ứng xử với âm mưu tiến hành các tội ác; 2) tội ác<br />
quá khứ. chống hòa bình; 3) tội ác gây ra chiến tranh<br />
Tại Đức, văn hóa hồi tưởng trước đây và 4) tội ác chống nhân loại. Sau 216 phiên<br />
chỉ bó hẹp trong hoạt động thờ cúng các vị tòa, ngày 1.10.1946, bản án được đưa ra,<br />
thần, các vua chúa và biểu hiện bằng việc một nửa bị cáo bị tử hình. Một số đã tự tử<br />
xây dựng đền đài, lăng tẩm. Khái niệm này trước ngày hành quyết hoặc không đủ điều<br />
được nhắc đến nhiều nhất từ sau khi Thế kiện sức khỏe để hầu tòa. Trong vòng 4<br />
chiến thứ hai kết thúc và cũng gắn với thời năm, có tổng cộng 209 người bị xét xử vì<br />
kỳ này nhiều nhất. Bởi vì, về mặt lý thuyết, lý do chính trị, quản lý, quân sự và kinh tế,<br />
ai mắc lỗi thì người đó mới cảm thấy xấu trong đó 36 người bị xử tử.<br />
hổ. Nhưng về mặt tâm lý, hệ lụy mà Đế chế Về mặt chính trị, nước Đức bị các nước<br />
thứ ba để lại vượt ra ngoài phạm vi trách đồng minh chia nhau chiếm đóng để kiểm<br />
nhiệm của những người trực tiếp gây nên soát, bị giải giới quân sự, buộc phải phi<br />
thảm họa, nó đã tác động đến toàn bộ xã quốc xã hóa. “Người dân Đức ở một độ tuổi<br />
hội để cả nước Đức phải gánh chịu hậu nào đó phải trải qua một cuộc giải trừ tinh<br />
quả, giống như Erich Kästner đã từng nói thần phát xít. Họ phải trả lời 131 câu trắc<br />
“Đế chế thứ ba đã tự tử, nhưng xác chết là nghiệm có liên quan đến tư tưởng và hoạt<br />
nước Đức”(3) (được trích dẫn bởi Glaser, động của phát xít” (Tenbrock, R.-H.,1972,<br />
H., 1997, tr.20). Văn hóa hồi tưởng của họ tr.642). Giải pháp mang tính hình thức này,<br />
được hình qua một quá trình đấu tranh tư dù khó có thể giúp “tẩy rửa” tận gốc mầm<br />
tưởng lâu dài: im lặng và gián tiếp phủ móng phát xít, nhưng đối với người Đức là<br />
nhận quá khứ; tìm cách né tránh quá khứ; cách chính thức để có thể công khai minh<br />
phải đối diện với quá khứ rồi sẵn sàng đối chứng mình không gây ra tội ác.<br />
diện với quá khứ đến nỗ lực vượt qua quá Trên phương diện văn hóa xã hội,<br />
khứ. Trong quá trình đó, người Đức dần trong những năm đầu sau khi Thế chiến thứ<br />
thay đổi nhận thức về những lỗi lầm Đế 2 kết thúc, dễ dàng nhận thấy một thái độ<br />
chế thứ ba đã gây ra. Khi đã vượt qua được né tránh quá khứ trong đại bộ phận người<br />
quá khứ tội lỗi, họ vẫn tiếp tục thực hành Đức. Họ tuyệt nhiên không nhắc đến giai<br />
và duy trì các hoạt động hồi tưởng để tránh đoạn này. Thái độ thường thấy ở họ là cúi<br />
lập lại lịch sử đen tối của dân tộc. mặt làm việc, làm việc và làm việc. Họ tập<br />
2.3. Các biểu hiện cụ thể của văn hóa trung lo cho gia đình riêng của mình và<br />
hồi tưởng tránh nhắc đến những gì có liên quan đến<br />
Từ né tránh quá khứ… Đức quốc xã, một kiểu quay lưng với “tất<br />
Trên phương diện pháp lý và chính trị, cả phần còn lại của quá khứ” (Lever, P.,<br />
<br />
<br />
89<br />
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 64 (4/2019)<br />
<br />
<br />
2018, tr.150). Ngay cả trong gia đình, bố họ cho rằng mình không liên quan.<br />
mẹ cũng im lặng và né tránh những câu hỏi … đến đối diện với quá khứ<br />
của con cái có liên quan đến lịch sử cận đại Mãi đến năm 1963, khi tòa án<br />
của nước nhà. Có hai lý do vì sao họ có Frankfurt xét xử những tội nhân của trại<br />
thái độ như vậy. Thứ nhất, họ bàng hoàng tập trung Auschwitz thì vấn đề Holocaust<br />
trước sự tàn khốc của chiến tranh và những được làm nóng trở lại. Những người gây ra<br />
tội ác của chế độ mà họ từng ủng hộ và tội ác đã từ chối nhận tội với lý do hoặc họ<br />
trung thành; thứ hai, họ lo sợ vì vẫn đang chỉ thực thi nghĩa vụ hoặc vì không còn<br />
bị quân chiếm đóng kiểm soát và có thể bị nhớ những gì đã xảy ra. Thái độ vô trách<br />
quy tội bất cứ lúc nào, trong khi trước mặt nhiệm của họ bị công chúng lên án. Ngoài<br />
họ là số “0”: không lương thực, không nhà ra, phong trào nổi dậy của thanh niên Đức<br />
cửa, không gia đình, không tương lai. Tâm năm 1968 thể hiện sự bất đồng quan điểm<br />
lý xấu hổ dẫn đến thái độ né tránh quá khứ giữa các thế hệ, phản kháng một xã hội gò<br />
của họ. Trong cuộc giằng xé giữa đối diện bó cứng nhắc và còn cả sự phê phán thái độ<br />
với quá khứ tồi tệ và bắt tay vào dọn dẹp im lặng và quay lưng với những lỗi lầm<br />
đống đổ nát của hiện tại, họ đã chọn cái thứ của chính thế hệ của cha mẹ mình. Một<br />
hai, dù mệt mỏi thể xác nhưng không ray năm sau khi “Phong trào 68” nổ ra, Chủ<br />
rứt về tinh thần. tịch Đảng Dân chủ xã hội - Willy Brandt<br />
Tâm lý né tránh không chỉ bao trùm lên làm Thủ tướng Liên bang. Vấn đề đối<br />
trong đại bộ phận người dân, mà cả các diện với quá khứ Đức Quốc xã đã trở thành<br />
chính trị gia cũng không công khai nhắc vấn đề chính trị cần phải được tiếp tục nhìn<br />
đến Đế chế thứ 3. Mãi cho đến ngày nhận nghiêm túc, vì bản thân ông đã từng<br />
27.09.1951, thủ tướng Konrad Adenauer nếm trải nỗi thống khổ của chiến tranh.<br />
mới công bố chính thức quan điểm của nhà Đỉnh điểm của nhận thức lỗi lầm là<br />
nước CHLB Đức về vấn đề người Do Thái, hành động quỳ gối trước tượng đài tưởng<br />
trong đó ông trích dẫn về quyền bất khả niệm các nạn nhân của cuộc khởi nghĩa Do<br />
xâm phạm nhân phẩm con người bất kể Thái ở Warszawa của Thủ tướng Willy<br />
quốc gia, chủng tộc, tôn giáo đã được nêu Brandt trong chuyến viếng thăm chính thức<br />
trong Luật cơ bản. Adenauer gián tiếp nhắc Ba Lan vào năm 1970. Hồi tưởng về<br />
rằng “phần lớn những người dân Đức hiện khoảnh khắc này, ông nói: “Trực diện với<br />
tại không liên quan đến những tội ác Đức vực thẳm của lịch sử Đức và dưới sức nặng<br />
quốc xã đã gây ra” (Adenauer, K., 1951). của hàng triệu người đã bị sát hại, tôi đã<br />
Người đứng đầu nhà nước Tây Đức đã làm điều mà con người làm khi ngôn ngữ<br />
khéo léo chối bỏ trách nhiệm về những lỗi tê liệt” (Nguyễn Hoàng Linh, 2015). Hành<br />
lầm của người Đức trong quá khứ và nói động đột ngột không hề có trong kịch bản<br />
thay cho một bộ phận người Đức: không đã làm bất ngờ tất cả những người chứng<br />
muốn dính líu đến và cũng không muốn kiến và được cả thế giới nhắc đến. Đó được<br />
hồi tưởng về quá khứ. Những lo toan về xem là hành động công khai thể hiện sự<br />
đời sống vật chất trong những năm sau khi sám hối, là một lời xin lỗi chính thức và<br />
Thế chiến thứ 2 kết thúc là bức bình phong mong muốn của người Đức được hòa giải<br />
khá tốt để người Đức né tránh quá khứ mà với Ba Lan.<br />
<br />
<br />
90<br />
NGUYỄN THỊ BÍCH PHƯỢNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br />
<br />
<br />
Người Đức từ chỗ không thoải mái khi hối về lỗi lầm mà còn bằng những hành<br />
nói về quá khứ đã dần dần quen với việc động cụ thể như là nỗ lực vượt qua quá khứ<br />
thẳng thắn nhìn nhận lỗi lầm, như là sự giải (Vergangenheitsbewältigung) - được người<br />
thoát tâm lý cho chính bản thân. Quá trình Đức thực hiện triệt để, liên tục và sâu rộng<br />
đối diện với quá khứ được tiếp diễn khi trong mọi hoạt động chính trị, văn hóa, xã<br />
kênh truyền hình NBC của Mỹ phát hành hội.<br />
trên phạm vi toàn thế giới bộ phim dài 4 Trước tiên, mọi hành động có tính<br />
tập về thảm sát Holocaust vào năm 1978. khuếch trương dân tộc, đề cao nước Đức<br />
Hiệu ứng truyền thông đã tạo thêm áp lực đều bị loại bỏ. Người Đức không có thói<br />
bên ngoài để tất cả các thế hệ người Đức quen treo cờ tổ quốc vào những ngày lễ<br />
cũng như cả nước Đức buộc phải đối diện hay trong những dịp ăn mừng chiến thắng.<br />
với quá khứ. Điều này cũng không được quy định trong<br />
Một trong những trí thức chấp nhận Luật Cơ bản. Ai treo cờ tổ quốc đều bị xem<br />
đối diện quá khứ đã từng tham gia đội quân là cổ súy cho tinh thần dân tộc và có mầm<br />
SS của phát xít là nhà văn Günter Grass. mống của Đức Quốc xã và dĩ nhiên bị<br />
Trong tự truyện “Bóc vỏ hành” xuất bản người khác nhìn với ánh mắt không mấy<br />
năm 2006, ông công khai nói về thời gian tôn trọng. Văn hóa hồi tưởng đã thấm vào<br />
bản thân mình đã tham gia quân đội Đức từng người dân để họ luôn nhắc nhở lẫn<br />
Quốc xã. Năm 18 tuổi, ông bị bắt làm tù nhau mỗi khi thấy có dấu hiệu của sự tự<br />
binh cho lính Mỹ, cũng là thời gian ông tôn dân tộc.<br />
chiêm nghiệm ra sự bại hoại của hệ tư Trong các sự kiện lớn, ngay cả tầm<br />
tưởng Đức Quốc xã do Hitler đề xướng và quốc gia, người Đức cũng không giương<br />
làm thủ lĩnh. Trong tác phẩm “Cái trống cờ hoặc biểu ngữ dày đặc. Trái lại, việc<br />
thiếc” được viết vào năm 1959 và đoạt giải trang trí được tối giản đến mức có thể, chỉ<br />
Nobel văn chương năm 1999, ông đã nhắc đủ để biết nội dung của chương trình là gì.<br />
lại đề tài tội lỗi, quá khứ và quên lãng. Ông Các chương trình cũng không được khai<br />
cho rằng “quên và kìm nén không phải là mạc bằng một màn trình diễn văn nghệ<br />
giải pháp” (Wiebke, P., 2015). Ông là hoành tráng hay sôi động nhằm thể hiện<br />
người nổi tiếng chấp nhận tranh cãi, không tình yêu quê hương đất nước hay tái hiện<br />
ngại đối mặt với những vấn đề nhạy cảm quá trình phát triển của dân tộc, vì họ có<br />
trong xã hội. một giai đoạn lịch sử không hề đáng tự<br />
Những lý do khách quan lẫn chủ quan hào. Những điều này có vẻ như không liên<br />
đã làm cho người Đức phải thay đổi nhận quan đến văn hóa hồi tưởng, nhưng đó<br />
thức. Họ thẳng thắn nhận lãnh trách nhiệm, chính là kết quả do văn hóa hồi tưởng<br />
chấp nhận sự chỉ trích của thế giới, bởi vì mang lại.<br />
càng dồn nén, càng né tránh họ càng không Ở Đức, hầu như không có những ngày<br />
thể giải thoát chính mình khỏi những ám lễ hoặc ngày kỷ niệm của quốc gia được tổ<br />
ảnh của quá khứ. Chỉ có hồi tưởng mới chức rầm rộ với cờ giăng, biểu ngữ, duyệt<br />
giúp họ sớm giải thoát. binh hay tuần hành. Chỉ có ngày 03/10 là<br />
… và nỗ lực vượt qua quá khứ ngày thống nhất Đức cũng chính là ngày<br />
Hồi tưởng không chỉ là bày tỏ sự sám Quốc khánh và ngày tưởng niệm nạn nhân<br />
<br />
<br />
91<br />
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 64 (4/2019)<br />
<br />
<br />
của Đức Quốc xã 27/01 được tổ chức cấp của Thế chiến thứ hai (4). Các chương<br />
quốc gia; dù rất long trọng, song cách tổ trình kéo dài mấy thập kỷ với tổng số tiền<br />
chức cũng rất khác. Trong các bài phát khá lớn cho thấy trách nhiệm chuộc lỗi<br />
biểu nhân ngày Quốc khánh, người Đức thuộc về quốc gia chứ không phải và không<br />
thường không tự hào nhắc đến việc sát chỉ của bất kỳ cá nhân hay tổ chức nào. Dĩ<br />
nhập Đông Đức vào Tây Đức mà là dịp để nhiên, những mất mát về tinh thần cũng<br />
họ nhắc nhở về tầm quan trọng của vấn đề như nhân mạng không thể bù đắp bằng vật<br />
hòa giải dân tộc, của sự phát triển cùng chất cho tương xứng; tuy nhiên, quá trình<br />
nhau trong hòa bình cũng như nhắc nhở thế đền bù và hỗ trợ kéo dài hơn nửa thế kỷ<br />
hệ trẻ cần rút ra những bài học từ quá khứ cho thấy sự kiên trì và bền bỉ của người<br />
để giải quyết những vấn đề của hiện tại. Đức trong nỗ lực giải quyết những hậu quả<br />
Riêng ngày 27/01 được Quốc hội tổ của lịch sử để lại.<br />
chức với đầy đủ tất cả các thành viên, vì Văn hóa hồi tưởng thể hiện rõ nhất ở<br />
nếu vắng mặt, họ sợ bị chỉ trích là thiếu việc xây dựng Khu tưởng niệm Holocaust<br />
nhận thức về tội lỗi trước đây. Đại diện của ngay tại trung tâm thủ đô Berlin vào năm<br />
từng đảng trong Quốc hội lần lượt phát 2005. Vị trí khu tưởng niệm rộng gần<br />
biểu với nội dung “gợi lại và bày tỏ niềm 1900m² có ý nghĩa vô cùng quan trọng vì<br />
hối tiếc về thảm cảnh xảy ra cho người Do sự hiện hữu của nó làm cho chính quyền<br />
Thái và những người khác” (Lever, P., cũng như người dân Đức phải hồi tưởng<br />
2018, tr.150). Hoạt động này diễn ra hàng hàng ngày, hàng giờ. Không những thế,<br />
năm cho thấy bản thân người Đức ý thức hơn 5 triệu khách trên khắp thế giới đến<br />
vô cùng sâu sắc về những sai lầm trong quá thăm Khu tưởng niệm hàng năm làm cho<br />
khứ của dân tộc mình. Ít có dân tộc nào sự hồi tưởng liên tục lan tỏa để bản thân<br />
dám mạnh dạn nhìn thẳng vào sự thật lịch mỗi người tự nhận thức và tự điều chỉnh<br />
sử và thể hiện sự sám hối tập thể như vậy. hành vi của mình. Một khu tưởng niệm<br />
Truyền thông Đức là một “trợ thủ” đắc thay cho ngàn lời nói.<br />
lực cho việc giám sát các hoạt động của cá Năm 2017, trong một bài phát biểu tại<br />
nhân, địa phương cũng như của quốc gia chương trình thanh niên ở Dresden, chủ<br />
thể hiện tinh thần dân tộc hoặc đề cao nước tịch Đảng AfD (5) của bang Thüringen<br />
Đức. Chỉ cần có một dấu hiệu như vậy, Björn Höcke đã phát biểu rằng: “Đức là<br />
truyền thông Đức có thể phân tích, mổ xẻ, dân tộc duy nhất trên thế giới xây tượng<br />
chỉ trích, bình luận hàng giờ, hàng ngày. đài nhục nhã ngay tại trung tâm thủ đô”<br />
Họ khá nhạy cảm về những điều này và (được trích dẫn bởi Brandau, B., 2017).<br />
cương quyết loại bỏ bằng mọi cách. Ngay lập tức, vị chính trị gia Đảng cực hữu<br />
Nỗ lực vượt qua quá khứ thể hiện ở này bị chỉ trích nặng nề từ đại diện các<br />
các chương trình bồi thường cho những đảng phái khác, từ ngay trong chính đảng<br />
nạn nhân của Đức Quốc xã. Bộ Tài chính của mình cũng như dư luận đến nỗi ông<br />
Liên bang có văn bản quy định mức độ đối phải lên tiếng xin lỗi vì đã “gây ra hiểu<br />
tượng, thời gian được nhận bồi thường lầm”. Điều đó cho thấy văn hóa hồi tưởng<br />
thông qua các Hiệp ước cũng như các Quỹ như được dành cho một mảnh đất riêng bất<br />
hoạt động với các nước nơi có nạn nhân khả xâm phạm, một góc riêng trong tâm<br />
<br />
<br />
92<br />
NGUYỄN THỊ BÍCH PHƯỢNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br />
<br />
<br />
hồn của đại bộ phận người Đức. bước chuẩn bị và nhắc nhở cho tương lai.<br />
Ngày 27/01/1996, cố Tổng thống Liên Holocaust và những tội lỗi mà Đức quốc xã<br />
bang - Roman Herzog, đã kêu gọi toàn thể gây ra là nội dung được đưa vào giảng dạy<br />
nhân dân Đức phải luôn tưởng nhớ đến trong các trường phổ thông. Những nội<br />
những nạn nhân Holocaust: “Việc tưởng dung này không chỉ được học trong giờ<br />
nhớ không được phép chấm dứt. Việc Lịch sử, mà được lồng ghép trong giờ học<br />
tưởng nhớ này cũng nhằm nhắc nhở các Ngữ văn, Đạo đức và Tôn giáo. Đây chính<br />
thế thệ tương lai để cảnh tỉnh họ” (6) và là chức năng giáo dục của văn hóa hồi<br />
tuyên bố ngày 27/01 hàng năm là Ngày tưởng, mục đích là để thế hệ trẻ biết về quá<br />
tưởng nhớ các nạn nhân của Đức Quốc xã. khứ của đất nước mình, biết cách cả đất<br />
Năm 2005, Liên Hiệp quốc và Quốc hội nước nhìn thẳng vào sự thật lịch sử đề từ<br />
Châu Âu quyết định chọn ngày này làm đó mỗi cá nhân tự cảm nhận, tự đánh giá<br />
Ngày tưởng nhớ Holocaust trên toàn thế và rút ra những bài học từ quá khứ. Bằng<br />
giới với mong muốn liên tục nhắc nhở tất cách gián tiếp thông qua quan sát những<br />
cả các quốc gia trên toàn thế giới tiếp tục hành động, nỗ lực của nhiều thế hệ người<br />
phát triển những chương trình giáo dục để Đức sám hối về lỗi lầm, cách họ sửa sai<br />
mọi thế hệ đều nhớ đến thảm cảnh cũng như bằng cách trực tiếp đọc, học, tìm<br />
Auschwitz và có biện pháp ngăn ngừa hiểu, thế hệ trẻ sẽ điều chỉnh bản thân để<br />
những mầm mống tương tự. hình thành những nhân cách tốt. Nhờ chức<br />
Không chỉ ở Berlin mà cả 16 bang của năng này, chúng sẽ học cách nhìn thẳng<br />
Đức đều có các khu tưởng niệm, bảo tàng vào sự thật, dù sự thật không tốt đẹp, biết<br />
cũng như trung tâm thông tin về các vụ tôn trọng và không làm hại người khác.<br />
thảm sát tại các trại tập trung. Cả nước có 3. Kết luận<br />
một Hiệp hội các khu tưởng niệm nạn nhân Bằng rất nhiều nỗ lực và bằng sự kiên<br />
của Đức Quốc xã trên toàn liên bang, đặt trì, triệt để, người Đức và nước Đức đã<br />
trụ sở tại bang Nordrhein-Westfalen với thành công trong quá trình vượt qua quá<br />
nhiều chương trình đặc biệt dành cho khứ của dân tộc mình. Họ đã hình thành<br />
khách tham quan cũng như tổ chức cho học văn hóa hồi tưởng, không hình thức, không<br />
sinh các trường phổ thông gặp gỡ những nhất thời, mà thực chất, sâu sắc và bền bỉ,<br />
nhân chứng lịch sử. Những hoạt động như lâu dài. Không phải chỉ một cá nhân, một<br />
vậy thể hiện đúng tinh thần mà cố tổng tập thể, mà tất cả các thành phần trong xã<br />
thống mong muốn. hội đến chính trị gia và cơ quan quyền lực<br />
Tất cả những nỗ lực của người Đức để cao nhất của đất nước đều hồi tưởng, đều<br />
vượt qua quá khứ thể hiện rõ chức năng thể hiện sự sám hối. Họ đã được thế giới<br />
điều chỉnh của văn hóa hồi tưởng. Nhờ văn nhìn nhận và trân trọng.<br />
hóa hồi tưởng, người Đức đã thay đổi, điều Văn hóa hồi tưởng của họ luôn gắn với<br />
chỉnh hành vi để không mắc phải sai lầm một ý thức sâu sắc trách nhiệm với những<br />
và đảm bảo cuộc sống tốt đẹp cho chính hành động trong hiện tại cùng với quyết<br />
mình và những người xung quanh. tâm ngăn cản những hành vi có thể để lại<br />
Văn hóa hồi tưởng không chỉ thể hiện hệ lụy cho các dân tộc khác và tuyệt đối<br />
qua những hành động hiện tại mà còn ở không khoan nhượng với những tội ác đã<br />
<br />
<br />
93<br />
SCIENTIFIC JOURNAL OF SAIGON UNIVERSITY No. 64 (4/2019)<br />
<br />
<br />
gây ra. Chính văn hóa hồi tưởng thấm sâu tưởng tự tôn dân tộc và bài xích người<br />
vào nhận thức làm họ thay đổi cách ứng nước ngoài. Vì lẽ đó, sự sám hối và tưởng<br />
xử, không cầu kỳ, không trọng hình thức, nhớ những nạn nhân của cuộc chiến đã rời<br />
không phô trương, thẳng thắn; trong giao xa hơn 70 năm càng có ý nghĩa hơn bao<br />
tiếp họ trở nên dè dặt, cẩn thận và phản giờ hết và chưa bao giờ là đủ. Điều này cho<br />
biện nhiều hơn. thấy rằng, đại bộ phận người Đức với ý<br />
Tình hình chính trị nước Đức trong thức trách nhiệm của mình sẽ thành công<br />
những năm gần đây tiếp tục dấy nên nỗi lo trong việc triệt để bài trừ những mầm<br />
vì việc hình thành các nhóm cực hữu có tư mống phát xít mới.<br />
<br />
Chú thích<br />
1.<br />
Holocaust trong tiếng Hy Lạp là holokáutoma, holo nghĩa là “hoàn toàn” và kausis nghĩa<br />
là “thiêu, đốt”.<br />
2.<br />
Nguyên bản tiếng Đức: “Erinnerungskultur ist als einen formalen Oberbegriff für alle<br />
denkbaren Formen der bewussten Erinnerung an historische Ereignisse,<br />
Persönlichkeiten und Prozesse zu verstehen”.<br />
3.<br />
Nguyên bản tiếng Đức: “Das Dritte Reich bringt sich um, doch die Leiche heißt<br />
Deutschland”.<br />
4.<br />
Từ năm 1952 đến 2007, Tây Đức, sau này là nước Đức đã chi hơn 15 tỉ Mark cho các<br />
nước Israel, Ba Lan, Cộng hòa Séc, Ukraina và Liên Xô và cho người dân các nước này<br />
là nạn nhân của Đức quốc Xã. Truy xuất từ https://www.bundesfinanzministerium.de/<br />
Content/DE/Downloads/Broschueren_Bestellservice/2018-03-05-entschaedigung-ns-<br />
unrecht.pdf?__blob=publicationFile&v=11<br />
5.<br />
AfD là từ viết tắt của Đảng Một giải pháp cho nước Đức (Alternative für Deutschland)<br />
6.<br />
Nguyên văn tiếng Đức: “Die Erinnerung darf nicht enden; sie muss auch die die<br />
künftigen Generationen zur Wachsamkeit mahnen”<br />
<br />
TÀI LIỆU THAM KHẢO<br />
Glaser, H. (1997). Deutsche Kultur 1945-2000. München Wien: Carl Hanser.<br />
Lever, P. (2018). Cách của người Đức (Berlin Rules) (Thanh Yên dịch). Tp.HCM: Tổng hợp.<br />
Tenbrock, R.-H. (1972). Lịch sử Đức quốc (Trần Đổng dịch từ nguyên tác Đức ngữ).<br />
Sài Gòn: Tủ sách Kim Văn.<br />
Trần Ngọc Thêm. (2013): Những vấn đề văn hóa học lý luận và ứng dụng. Tp.HCM: Văn<br />
hóa – Văn nghệ.<br />
Wagner, W.J. (2001). Bildatlas der deutschen Geschichte. Gütersloh/München: Chronik<br />
Adenauer K. (1951). 27. September 1951: Regierungserklärung des Bundeskanzlers in der<br />
165. Sitzung des Deutschen Bundestages zur Haltung der Bundesrepublik<br />
Deutschland gegenüber den Juden. Truy xuất từ https://www.konrad-<br />
adenauer.de/dokumente/erklaerungen/1951-09-27-regierungserklaerung<br />
<br />
94<br />
NGUYỄN THỊ BÍCH PHƯỢNG TẠP CHÍ KHOA HỌC ĐẠI HỌC SÀI GÒN<br />
<br />
<br />
Brandau, B. (2017). Rede von Björn Höcke - Provokation, Berichtserstattung und Dementi.<br />
Truy xuất từ https://www.deutschlandfunk.de/rede-von-bjoern-hoecke-provokation-<br />
berichterstattung-und.1783.de.html?dram:article_id=376707<br />
Bulletin. (03.96). 27. Januar – Tag des Gedenkens für die Opfer des Nationalsozialismus –<br />
Proklamation des Bundespräsidenten. Truy xuất từ https://www.bundesregierung.de<br />
/breg-de/service/bulletin/27-januar-tag-des-gedenkens-fuer-die-opfer-des-<br />
nationalsozialismus-proklamation-des-bundespraesidenten-805822<br />
Đặng Hoàng Xa (2016): Nguồn gốc của thảm sát Holocaust. Truy xuất từ<br />
http://nghiencuuquocte.org/2016/01/25/nguon-goc-va-tac-dong-cua-tham-sat-<br />
holocaust/2016<br />
Dpa (2015). Hintergrund: Der Zweite Weltkrieg – Zahlen und Fakten. Truy xuất từ<br />
https://www.zeit.de/news/2015-05/08/geschichte-hintergrund-der-zweite-weltkrieg-<br />
in-zahlen-und-fakten-08065612<br />
Entschädigung von NS-Unrecht. (n.d.). Truy xuất từ<br />
https://www.bundesfinanzministerium.de/Content/DE/Downloads/Broschueren_Bestel<br />
lservice/2018-03-05-entschaedigung-ns-unrecht.pdf?__blob=publicationFile&v=11<br />
Kellerhoff, S. F. (2017). Die mörderischen Zahlen in Auschwitz. Truy xuất từ<br />
https://www.welt.de/geschichte/article161548437/Die-moerderischen-Zahlen-von-<br />
Auschwitz.html<br />
Lbp. (1945). Die Nürnberger Prozesse. Truy xuất từ https://www.lpb-bw.de/nuernberger<br />
_prozesse.html<br />
Nguyễn Hoàng Linh. (2015). Cú quỳ gối nâng tầm nước Đức. Truy xuất từ<br />
http://nhipcauthegioi.hu/lich-su/CU-QUY-GOI-NANG-TAM-NUOC-DUC-<br />
4876.html<br />
Wiebke, P. (2015). Günter Grass. Truy xuất từ https://www.geo.de/geolino/mensch/1066-<br />
rtkl-weltveraenderer-guenter-grass<br />
<br />
Ngày nhận bài: 25/3/2019 Biên tập xong: 15/4/2019 Duyệt đăng: 20/4/2019<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
95<br />