V1|C SCTD^NC NGUdi HOA COA C A C CHUA N C U Y I N<br />
TRONG CdNG CU0C Md DKT M|£N TAY NAM B0<br />
<br />
<br />
D 6 QUVNH NGA*<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Cho dSh khi Dfldng Ng^n Dieh theo si^<br />
C ong eupe md dfi't Dfing Trong n6i<br />
chung vfi mi6~n Tfiy Nam Bp n6i<br />
rieng lfi cong lao ciia bao nhifiu th€^ h$ lao<br />
phfin efing cua chfla NguySn Phdc Tfin di<br />
theo dfldng bi^n vfio cfla Ldi L^p, d€^n djnh<br />
d^ng trong tfi't ca cfic thfinh ph^n xfi h0i cfl 6 Mjf Tho vfio nftm 1679 di khai phfi<br />
dudi th6i cfic chfla NguySn trong d6 c6 vflng dfi't nfiy thi vflng Tfiy Nam B$ Ifin dfiu<br />
ngfldi Hoa, mot Iflc Ifldng chu yfiu mfi cfie tifin mdi dfl^c khai phfi dfldi thdi chua<br />
chfla NguySn da stf dung rfi't e6 hi$u qua NguySn.<br />
trong vi?c xay dflng do thj, phfit trien<br />
Dfldng N g ^ Dieh lfi mpt trong nhflng<br />
thfldng mai ciia Dfing Trong.<br />
vien tfldng cua nhfi Minh khfing chiu thufin<br />
Chinh saeh sif di^ng ngfldi Hoa cua efie phue nhfi Thanh da di cfl d^n nfldc ta, nhd<br />
ehua NguySn 5 Tfiy Nam B§ mfi ci^ th^ lfi ehiia NguySn giup dd. Nfim 1644, tri^u<br />
Dfldng Ngan Dich d My Tho vfi M^c Ctfu Minh bi Man Thanh l$t d^. D^ trin ap<br />
cflng eon chau hp M^c vdi dfi't Hfi Tien dfi nhflng li^e Ifl^ig trung thfinh vdl nhfi Minh,<br />
de lai eho dfi't nfldc mpt di san v^ lanh tho qufin Man Thanh sau khi ehi£fm diiffc Bfic<br />
vfi dan cfl dajig trfin trong vfi ea nhflng gifi Kinh da md e u ^ hfinh qufin cfin qufit vdi<br />
tri ve lieh stt. quy mo ldn k6o dfii nhi^u nfim di binh dinh<br />
efic tinh mi^n Nam Trung Qu6c, ndi c^ thii<br />
I. CHUA N G U Y I N PHUC TAN VC(I<br />
DCdNG NGAN DJCH 6 MY THO (1679- cudi cflng cua m$t li^c Iflc^ng khfi ldn tfin<br />
1689) qufin nhfi Minh. C u ^ chi€n k ^ dfii gfin 4<br />
th$p ky (1644 - 1683) eho dgn khi qufin<br />
Vflng Tfiy Nam B$ dfl^c chua NguySn Thanh chinh phi^c nhi2ng c u ^ khfing cfl<br />
cung nhfl ngfldi dfin Vi$t chu ^ mu$n hdu cudi cflng trfin dao Dfii Loan do vien tfldng<br />
BO vdi Dong Nam Bp, b6i vi vj tri cfich trfi Trinh Thfinh C6ng chi huy. Nhi^u vo quan<br />
vfi di^u ki§n khai phfi cung kh6 khfin hdn. vfi qufin d$i trung thfinh vdi nhfi Minh da<br />
<br />
<br />
' ThS. So Khoa hoe vfi Cong ngh^ tinh Bfi Ria - 'Viing Tfiu<br />
Vigc 5i3r dyng ngirtrt Ijoa...<br />
<br />
dfla gia dinh cua hp vflpt bien ra nfldc vien quan cda chfla NguySn da dd^n khai<br />
ngofii nhfim tranh si^ tra thfl cua chfnh phfi vflng dfi't nfiy.<br />
quyen Man Thanh. Dfldng Ng^n Dich sau khi dd'n My Tho<br />
Sfl xufi't hi§n cua Ifle lflt?ng ngfldi Hoa da tid'n hfinh v3 dfi't, xfiy phd, l^p chp di<br />
nfiy 6 Dfing Trong dflpe sit nhfi NguySn ghi di^ng ndn m^t "My Tho d^i phd" sfim ufit<br />
lai: "Ky Miii, ndm thd 31 (1679), mita xudn, quy tp ngfldi Hoa, ngfldi Vi^t, ngfldi<br />
thdng gi&ng, tUdng cu nhd Minh Id Long Khmer. Ong cho nhdm hpp ngfldi Vi^t,<br />
Mdn tdng binh DiiOng Nggn Dich vd phd ngfldi Khmer vfi ngfldi Hoa tid'n hfinh khai<br />
tudng Hodng TUn, Cao Ldi Lidm tdng binh khfin dfi't dai, Ifip trang tr^i vfi thdn fl'p t^o<br />
Trdn ThitOng XuySn vd phd tudng Trdn An ndn aijf chuydn bidn dfing k^ cua vflng dfi't<br />
Binh dem han 3.000 qudn vd hOn SO chiie trfldc dfiy vdn khfi hoang sd nfiy. My Tho<br />
thuyin de'n cdc cda biin Tu Dung vd Dd trd thfinh noi nhpn nhjp, vi^c giao Iflu buon<br />
Ndng, tu trdn Id bd thdn nhd Minh, nghia bfin vdi thfldng nhfin nfldc ngofii trd nen<br />
khdng chiu ldm tdi nhd Thanh ndn din xin thjnh vflpng, thu hut si^ quan tfim eua cfie<br />
ldm tdi td' (1). 'finh th^ nfiy da d$t chfla thfldng thuydn Trung Hoa, Nh^t Ban, Tfiy<br />
NguySn Phflc Tfin diing trfldc su Ifla ebon Dfldng vfi Bd Dfio Nha. "My Tho dgi phd" Id<br />
thdng minh, cudi eflng chua dfi quyS't dinh: mdt thUOng cdng xudt nhdp khdu hdng<br />
"Nay ddt Ddng Phd (ten cd Gia Dinh) nUdc hod. Ndm dge theo sdng Tien, ndi ndo cd<br />
Chdn Lap dong rudng phi nhiiu nghin ddng cU ddn la cd nhdng khu thi td ve tinh<br />
ddm, triiu dinh chUa rdi md kinh ly, chi nhu Cha Ggo, Bin Chiia, Cdi Bi Long Ho,<br />
bang lay sdc cua hg cho din khai khdn de Sa Dec, Cdi Tdu ThUpng, Cdi Tdu Hg, Tdn<br />
d, ldm mgt viic md ldi ba diiu" (2). Chua Chdu, Tdn Ddc vd kin tdn cdc khu thi td<br />
mpt mfit ban cho cac tfldng nhfi Minh ciia Chdn Lap. Nhdng khu thi td ndy ldm<br />
nhflng ehfle nhfl cfl, phong them chflc quan nhiem vu eung cdp nhdng mdt kdng ndng<br />
mdi, mfit khac giii thfl cho vua Chfin Lap sdn, tho sdn cho My Tho dgi phd xudt<br />
yeu cfiu chia cfi'p dfi't dai cho hp. Luc nfiy, khdu, dong thdi cung nhdn hdng hod cua<br />
bien gidi Vipt - Champa ve phia Nam cdn nUde ngodi di phdn phdi vd bdn cho ngUdi<br />
dijfng lai d sdng Phan Rang nen phfldng fin tieu diing " (3).<br />
dfla dofin ngfldi di dfin ngfldi Hoa vflpt bien<br />
Lflc Ifldng ngfldi Hoa ddn vflng dfit My<br />
vfio dfit Chan L^ip lfi mpt each flng xtf linh<br />
Tho cfing ngfiy cfing da dang hdn, ngoai cac<br />
boat vfi khdn ngoan, ddng thdi, cung th^<br />
di thfin nhfi Minh, binh linh, thfldng gia<br />
hi§n uy th^ eiia mdt nfldc ldn doi vdi phidn<br />
edn c6 cac tri thfle Nho gifio, cac nhfi sfl. Da<br />
thfin cua minh.<br />
sd ngfldi Hoa ddn dfiy deu lfi nhflng cfl dan<br />
Binh thuyen cua Dfldng Ng^n Dich tid^n d cac vflng duyfin hai phfa Nam Trung<br />
vao ciia Ldi Lap, theo ciia Dai, cfla Ti^u Qudc nen c6 hieu bidt vfi bifin, gidi vfi giao<br />
ddn dinh cfl d My Tho. Cng ehia qufin thfldng tren bifin, ky thufit ddng thuyen,<br />
thfinh hai nhdm, m^t nhdm do fing dfin dfiu thfinh thao thuy ehifi'n, c6 kinh nghidm<br />
dfla thuyen ch^y vfio cfla Xofii R^P. sau dd trong vide giao lifu, tiep xfle, kifim ke hfing<br />
djnh cfl d dfi't Phien Trfi'n, mpt nhdm do hofi d eac cang bifin. Vdi dia thd vflng dfi't<br />
Hofing Tieh chi huy tieh vfio D ^ Ti^u hai My Tho thu^n lpi cho giao thfldng, budn<br />
khfiu len dinh cfl d M^ Tho. Nhfl v^y, bfin, ngfldi Hoa d vflng dfi't nfiy sdng chii<br />
Dfldng Ng?ui Djch vdi danh nghia lfi m^t ydu bfing nghd budn ban, san xufit thudc<br />
Bflhifln cmi Lich siSr. sg 4.2011<br />
<br />
ddng y, tidu thu cdng nghidp. Dd'n thd ky cfic tfldng Long Mdn vfi cd nhidm vy thu<br />
XVII, My Tho trd thfinh m^t trong hai nhfin sd' dfin cfl qufi ddng dfl^c chuydn tfl<br />
trung tfim thfldng m^i ldn nhfi't Nam Bd luc Trfi'n Bidn vfi Phidn Trfi'n xud'ng. Ngfldi dfln<br />
bfi'y gid (4). d dfiy dfl^c t^o didu ki^n lfim fin, sinh sd'ng<br />
thoai mfii hdn so vdi dfin d Ddng Nam Bp,<br />
Cflng vdi nhflng ho^it d^ng thfldng m^ii,<br />
do nhflng quy djnh edn chfla chfit chd vfi<br />
ddi B^ng tinh thfin ciia ngfldi Hoa cung<br />
chii trfldng khuydn khich ciia ehua NguySn<br />
tha'm dfin vfio manh dfi't nfiy. Ngfldi Hoa da<br />
ndn hp dfl^ tfl do lfim fin vfi khai khfin dfit<br />
du nhfip vfio vflng dfi't nfiy vfin hoa Trung<br />
dai. Thud dfl^ thu theo san phfim nghl<br />
Hoa. hofi cflng vdi vfin hofi Khmer, Vi^t,<br />
nghifip ciia tflng ngfldi; ngfldi lfim rufing thi<br />
Chfim t^o nfin si^ phong phu vd vfin hofi cho<br />
ndp Ifla, ngfldi danh ca thi ndp cfi, ngfldi<br />
manh dfi't nfiy.<br />
lfim rflng thi ndp go ... Dfi thu thud dfin d<br />
Tuy vfiy, ehi 9 nfim sau (1688), s^ tranh My Tho, chua NguySn cung da cho Ifip 9<br />
chfi'p quydn li^c khidn ndi bd lyc dye dfin kho rieng (Quy An, Quy Hda, Canh Dfldng,<br />
ddn v i ^ Dfldng Ng^n Dich bi phd tfldng Thidn Mu, Quan Thao, Hofing L^p, Tam<br />
Hofing Tidn gifit chdt: L^ch, Ba Canh, Tan Thjnh) dfi nhfin dfin b<br />
"Thdng 6, phd tUdng Long Mdn Hodng gfin kho nfio thi dem thud" ddn nap kho dd<br />
TUn giet chit chii tUdng Id DU(Jng Nggn cho tidn.<br />
Dich d eda biin My Tho, tU xUng Id Phdn<br />
Nhfl vfiy tren thfle te, chfla Nguyen da<br />
dUng Ho oai tUdng qudn, thdng linh dU<br />
ed sy khai thae nhfi't djnh ddi vdi My Tho,<br />
chung Long Mdn, ddi don sang Nam KM<br />
nhflng vfi m$t ehlnh danh thi vflng dfi't nfiy<br />
(nay thudc huyen Kiin Hda, tinh Dinh<br />
vfin chfla thupc vfi sfl quan ly cua chfla<br />
Tudng) (5), thu hiim ddp ldy, due dgi bdc,<br />
NguySn. Tuy nhifin, dfiy dflpc xem lfi bfldc<br />
ddng chlin thuyin, thd qudn di cUdp bdc"<br />
ehufin bj quan trpng cho si^ anh hfldng sfiu<br />
(6).<br />
rpng cua cfic chua NguySn trfin vflng dfit<br />
Chua NguySn Phue Trfin sai qufin vfio Tfly Nam Bp trong qufi trinh thidt l^p<br />
danh, nfim 1689 tfldng Mai Van Long da dp ehinh quydn eiia Phien trfin dfldi thdi chiia<br />
dflpc Tien. Hofing Tie'n vfi vp eon deu hi giet NguySn Phue Chu vfio nfim 1698. Cho dfiii<br />
(7). khi dflpc M^c Ciiu dfing phfin dfi't Hfi Tifin<br />
Nhfl vfiy, khdng gidng vdi nhflng thfinh (1708) mfi dng da khai phfl trfldc dd thi<br />
qua mfi Trfin Thflpng Xuyfin da lfim dflpc d chua NguySn mdi bfit dfiu vdi tay tdi midn<br />
Cfl Lao Phd, nhflng no lflc ciia Dfldng Ng^n Tfiy Nam Bp m^t cfich thfle sfl,<br />
Dieh d My Tho bi gifin doan khidn My Tho<br />
rdi vfio eanh dieu tfin. II. CHUA NGUYtN \