Yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục kĩ năng sống cho học sinh khiếm thị ở các trường tiểu học hòa nhập

JOURNAL OF SCIENCE OF HNUE<br /> Educational Sci., 2016, Vol. 61, No. 6B, pp. 158-164<br /> This paper is available online at http://stdb.hnue.edu.vn<br /> <br /> DOI: 10.18173/2354-1075.2016-0112<br /> <br /> YẾU TỐ ẢNH HƯỞNG ĐẾN GIÁO DỤC KĨ NĂNG SỐNG CHO HỌC SINH<br /> KHIẾM THỊ Ở CÁC TRƯỜNG TIỂU HỌC HÒA NHẬP<br /> Nguyễn Thị Thắm<br /> <br /> Khoa Giáo dục Đặc biệt, Trường Đại học Sư phạm Hà Nội<br /> Tóm tắt. Khuyết tật thị giác không chỉ ảnh hưởng đến khả năng nhận thức, ngôn ngữ, giao<br /> tiếp, hành vi của học sinh khiếm thị mà còn ảnh hưởng đến kĩ năng sống của các em. Hiện<br /> nay, một số trường tiểu học hòa nhập đã bắt đầu quan tâm đến việc thực hiện giáo dục kĩ<br /> năng sống cho học sinh khiếm thị. Tuy nhiên, do nhiều yếu tố tác động nên hiệu quả giáo<br /> dục kĩ năng sống cho các em còn chưa cao. Bài viết này ngoài việc phân tích những kĩ<br /> năng sống cần giáo dục cho học sinh khiếm thị tiểu học còn nghiên cứu những yếu tố ảnh<br /> hưởng đến việc tiến hành giáo dục kĩ năng sống cho các em. Chính từ nghiên cứu yếu tố<br /> ảnh hưởng này sẽ giúp các trường có được những biện pháp điều chỉnh để giúp học sinh<br /> khiếm thị có những kĩ năng sống cần thiết nhất.<br /> Từ khóa: Trẻ khiếm thị, trường tiểu học hòa nhập, giáo dục hòa nhập, kĩ năng sống, yếu tố<br /> ảnh hưởng.<br /> <br /> 1.<br /> <br /> Mở đầu<br /> <br /> Giáo dục hòa nhập là xu thế của xã hội hiện nay. Ở Việt Nam, năm 2010 Luật người khuyết<br /> tật được ban hành đã khẳng định cam kết của Chính phủ trong việc cung cấp cơ hội giáo dục cho<br /> toàn xã hội, tiến hành giáo dục hòa nhập cho tất cả trẻ em khuyết tật nói chung, trẻ khiếm thị nói<br /> riêng [2]. Học sinh khiếm thị có cơ hội học tập, vui chơi, hòa nhập cùng các bạn học sinh sáng.<br /> Đối với học sinh khiếm thị tiểu học, mục tiêu của giáo dục kĩ năng sống (KNS) là tạo cơ<br /> hội cho các em có được sự độc lập [4]. Độc lập giúp học sinh khiếm thị phát triển cảm giác tự tin<br /> và tham gia và cộng đồng như một người chủ. Khi còn nhỏ, trẻ học các kĩ năng sống bằng cách<br /> quan sát ngẫu nhiên và bắt chước hành động của người khác [6]. Khoảng 80% kiến thức và kĩ năng<br /> học được thông qua kênh thị giác. Với học sinh sáng mắt, khi thành thạo kĩ năng này em có thể<br /> khái quát hóa những gì học được và phát triển các kĩ năng mới. Nhưng với học sinh khiếm thị, do<br /> hạn chế về khả năng thị giác nên khi học các kĩ năng sống khó khái quát hóa được từ tình huống<br /> này sang tình huống khác. Việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh khiếm thị cần phải có những<br /> phương pháp đặc biệt, hướng dẫn kĩ năng sống phù hợp với các em, tạo cơ hội để học sinh được<br /> thực hành, tự làm quen và khám phá [4].<br /> Kĩ năng sống là một phần quan trọng trong chương trình giáo dục cho học sinh khiếm thị<br /> tiểu học. Hiện nay, các trường tiểu học hòa nhập đã lồng ghép việc giáo dục kĩ năng sống cho học<br /> sinh vào các môn học cũng như các hoạt động ngoại khóa. Học sinh khiếm thị được học một số<br /> Ngày nhận bài: 5/4/2016. Ngày nhận đăng: 5/8/2016.<br /> Liên hệ: Nguyễn Thị Thắm, e-mail: Thamnguyencwd@gmail.com<br /> <br /> 158<br /> <br /> Yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục kĩ năng sống cho học sinh khiếm thị ở các trường...<br /> <br /> kĩ năng sống giống như học sinh sáng mắt. Bên cạnh đó, trong những tiết cá nhân học sinh khiếm<br /> thị cũng được giáo dục các kĩ năng khác như: kĩ năng định hướng di chuyển, kĩ năng đọc viết chữ<br /> Braille, âm nhạc. Trong quá trình thực hiện giáo dục kĩ năng sống cho học sinh khiếm thị tiểu học,<br /> giáo viên, các trường tiểu học hòa nhập đã gặp rất nhiều những khó khăn, thách thức ảnh hưởng<br /> đến kết quả giáo dục. Việc nghiên cứu những yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục kĩ năng sống cho học<br /> sinh khiếm thị tiểu học sẽ là cơ sở để các trường hòa nhập có các giải pháp điều chỉnh, nâng cao<br /> chất lượng giáo dục kĩ năng sống cho các em.<br /> <br /> 2.<br /> 2.1.<br /> <br /> Nội dung nghiên cứu<br /> Một số khái niệm cơ bản<br /> <br /> 2.1.1. Kĩ năng sống<br /> Năm 1960, thuật ngữ KNS (life skills) lần đầu tiên đã được đề cập đến bởi những nhà tâm<br /> lí thực hành, coi đó như là một khả năng quan trọng trong việc phát triển nhân cách. Ở Việt Nam,<br /> thuật ngữ KNS được biết đến bắt đầu từ năm 1996 cùng với chương trình của UNICEF “Giáo dục<br /> KNS để bảo vệ sức khỏe và phòng chống HIV/AIDS cho thanh thiếu niên trong và ngoài trường”<br /> do các chuyên gia Australia tập huấn [8]. Trong những năm gần đây, thuật ngữ KNS xuất hiện ngày<br /> càng nhiều ở khắp nơi trên thế giới và và được coi như một trong những vấn đề quan trọng, cấp<br /> bách cần hình thành và rèn luyện cho học sinh ở tất cả các cấp học, bậc học.<br /> Có nhiều quan niệm khác nhau về KNS:<br /> Theo quan điểm của UNESCO: KNS là năng lực cá nhân để thực hiện đầy đủ các chức năng<br /> và tham gia vào cuộc sống hàng ngày.<br /> Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO): KNS là năng lực đáp ứng hoặc những hành vi tích<br /> cực giúp cá nhân có thể giải quyết có hiệu quả những yêu cầu và thách thức của cuộc sống hàng<br /> ngày [8].<br /> Có quan niệm khác cho rằng: KNS là những khả năng tâm lí xã hội của con người để để<br /> tương tác với người khác và giải quyết những vấn đề, những tình huống của cuộc sống hàng ngày<br /> một cách tích cực và có hiệu quả [1].<br /> Tóm lại, KNS được hiểu theo các nghĩa khác nhau nhưng đều có đặc điểm chung là; “KNS<br /> nhằm giúp chúng ta chuyển dịch kiến thức (cái chung ta đã có) và thái độ, giái trị (cái chung ta đã<br /> nghĩ, cảm thấy, tin tưởng) thành hành động thực tế làm gì và làm cách nào là tính tích cực nhất và<br /> mang tính chất xây dựng” [3].<br /> <br /> 2.1.2. Khái niệm trẻ khiếm thị<br /> Trẻ khiếm thị là trẻ em dưới 16 tuổi có khuyết tật thị giác, sau khi đã có các phương tiện<br /> trợ thị vẫn gặp nhiều khó khăn trong các hoạt động (sinh hoạt, học tập, vui chơi,. . . ) cần sử dụng<br /> mắt [2].<br /> Trẻ khiếm thị được chia thành hai loại: trẻ mù và trẻ nhìn kém.<br /> <br /> 2.1.3. Yếu tố ảnh hưởng<br /> Yếu tố là một trong những bộ phận cấu thành nên các sự vật, hiện tượng, là những cái cần<br /> thiết hình thành và tạo nên cái khác (Từ điển Tiếng Việt).<br /> Yếu tố ảnh hưởng là những cái tác động lên một sự vật, hiện tượng làm thay đổi quá trình<br /> phát triển hoặc hiệu quả hoạt động của sự vật, hiện tượng đó.<br /> Yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục kĩ năng sống cho học sinh khiếm thị tiểu học hòa nhập là<br /> 159<br /> <br /> Nguyễn Thị Thắm<br /> <br /> những cái tác động đến quá trình giáo dục kĩ năng sống cho học sinh khiếm thị tiểu học học hòa<br /> nhập [3]. Đó là các yếu tố liên quan đến điều kiện trường học, giáo viên, cha mẹ, môi trường,. . .<br /> <br /> 2.2.<br /> <br /> Một số kĩ năng sống cần giáo dục cho học sinh khiếm thị tiểu học<br /> <br /> Cũng giống như học sinh sáng mắt, học sinh khiếm thị tiểu học cần phải được giáo dục<br /> những kĩ năng sống cơ bản. Nếu thiếu các kĩ năng sống này học sinh khiếm thị sẽ gặp khó khăn<br /> lớn trong việc tự chăm sóc bản thân, trong giao tiếp xã hội, hòa nhập với cộng đồng. Thành thạo<br /> các kĩ năng sống này sẽ tạo cho học sinh khiếm thị “tăng sự tự tin và cảm giác tự hào về bản thân<br /> – điều này rất quan trọng đối với phát triển tâm lí xã hội của học sinh khuyết tật thị giác” (Rosen,<br /> 1993). Một số kĩ năng sống cần giáo dục cho học sinh khiếm thị [6]:<br /> - Kĩ năng tự nhận thức [7]: Tự nhìn nhận đánh giá về bản thân để xác định được những mặt<br /> mạnh, mặt yếu của bản thân. Nhận thức được sự thay đổi về tâm sinh lí của bản thân khi bước vào<br /> tuổi vị thành niên để có thái độ và hành vi đúng đắn: không hoảng hốt, lo sợ khi có sự thay đổi về<br /> tâm lí, sinh lí, có ý thức giữ vệ sinh ở tuổi dậy thì, có lối sống lành mạnh về thể chất và tinh thần,<br /> hiểu rõ vị trí của mình trong các mối quan hệ ở nhà, ở trường học và ngoài xã hội thông qua các<br /> hoạt động giao tiếp hàng ngày với thầy cô, bè bạn và những người xung quanh. Đối với học sinh<br /> khiếm thị, việc nhận thức được bản thân sẽ giúp các em cảm thấy tự tin hơn, không mặc cảm, xấu<br /> hổ vì mình bị khuyết tật.<br /> - Kĩ năng tự phục vụ [4]: Đối với học sinh sáng mắt, việc học kĩ năng tự phục vụ chủ yếu<br /> qua bắt chước. Đối với học sinh khiếm thị, các em cần được hướng dẫn các kĩ năng tự phục vụ<br /> cụ thể, bằng những phương pháp đặc thù. Các kĩ năng tự phục vụ dạy cho học sinh khiếm thị bao<br /> gồm: kĩ năng đi vệ sinh, kĩ năng vệ sinh cá nhân (tắm, gội, rửa tay, rửa mặt, đánh răng,. . . ), kĩ năng<br /> mặc quần áo,. . .<br /> - Kĩ năng tự bảo vệ: Học sinh biết cách tự chăm sóc, bảo vệ sức khỏe của bản thân liên<br /> quan đến các vấn đề vệ sinh cá nhân, vệ sinh môi trường, dinh dưỡng, phòng bệnh, an toàn ở nhà,<br /> ở trường và ở nơi công cộng. Do khiếm khuyết về thị giác nên việc giữ an toàn, bảo vệ chăm sóc<br /> bản thân với học sinh khiếm thị là rất quan trọng. Các em cần được hướng dẫn cụ thể các kĩ thuật<br /> để đảm bảo sự an toàn khi tham gia vào các hoạt động ở trường hòa nhập. Với học sinh nhìn kém,<br /> các em còn cần biết cách chăm sóc và bảo vệ kính, đôi mắt của mình để tận dụng tối đa khả năng<br /> thị lực còn lại.<br /> - Kĩ năng giao tiếp [5]: Trong kĩ năng này học sinh khiếm thị cần hiểu được các qui tắc giao<br /> tiếp chung như: chào hỏi, cảm ơn, xin lỗi, nói lời yêu cầu, đề nghị, biết cách ứng xử phù hợp với<br /> một số người gần gũi quen thuộc với các em như: thầy cô giáo, bạn bè, người thân trong gia đình,<br /> phụ nữ có thai, người có hoàn cảnh khó khăn, người già. . . Biết cách giao tiếp trong các tình huống<br /> đặc biệt cần sự hỗ trợ của giáo viên, các bạn sáng mắt cùng trang lứa.<br /> - Kĩ năng kiên định và kĩ năng từ chối: Học sinh biết kiên quyết giữ vững lập trường và<br /> biết nói lời từ chối trước những chất gây nghiện, trước lời mời mọc, rủ rê của bạn bè và người xấu,<br /> không tham gia vào việc làm, hành vi mang tính tiêu cực.<br /> - Kĩ năng ứng phó với các tình huống căng thẳng [6]: Học sinh biết cách học tập, nghỉ ngơi,<br /> vui chơi, giải trí phù hợp để có tâm trạng thoải mái, lành mạnh, tránh các tình huống căng thẳng<br /> không cần thiết. Đồng thời, học sinh khiếm thị tiểu học cũng cần biết xác định rõ các mối quan<br /> hệ giữa bản thân với những người xung quanh để có thể chia sẻ, tâm sự, tìm kiếm sự giúp đỡ của<br /> người đáng tin cậy để tìm ra các giải pháp tối ưu khi gặp phải các tình huống căng thẳng trong<br /> cuộc sống hàng ngày. Ví dụ: khi bị các bạn sáng mắt trêu trọc học sinh khiếm thị phải biết cách<br /> giải quyết.<br /> - Kĩ năng ra quyết định: Học sinh khiếm thị tiểu học cũng cần biết cách đưa ra các quyết<br /> 160<br /> <br /> Yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục kĩ năng sống cho học sinh khiếm thị ở các trường...<br /> <br /> định nên và không nên làm gì để bảo vệ sức khỏe của bản thân, gia đình và cộng đồng, bảo vệ môi<br /> trường, để phòng tránh bị xâm hại, tránh các hành vi sai trái làm ảnh hưởng đến cuộc sống, học<br /> tập của bản thân và những người xung quanh.<br /> - Kĩ năng đặt mục tiêu và giải quyết các công việc [5]: Học sinh khiếm thị tiểu học cũng<br /> nên được học kĩ năng phân chia công việc thành các bước đơn giản (Fullwood, 1984). Trước tiên<br /> nên đặt ra cho học sinh khiếm thị các công việc đơn giản, dành cho trẻ để hoàn thành. Chấp nhận<br /> sự sai hỏng và khuyến khích các em kiên trì thực hiện mục tiêu. Điều này rất quan trọng với học<br /> sinh khiếm thị bởi rất nhiều em khi đi học hòa nhập vì không thể thực hiện được các nhiệm vụ đã<br /> phải bỏ học.<br /> <br /> 2.3.<br /> <br /> Thực trạng yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục KNS cho học sinh khiếm thị tiểu<br /> học ở các trường hòa nhập<br /> <br /> - Mục đích nghiên cứu: Tìm hiểu mức độ tác động của các yếu tố đến quá trình giáo dục<br /> KNS cho học sinh khiếm thị ở trường tiểu học hòa nhập.<br /> - Địa bàn, đối tượng nghiên cứu: Nghiên cứu trên 30 giáo viên đang dạy cho học sinh khiếm<br /> thị ở 2 trường tiểu học hòa nhập: Trường Nguyễn Đình Chiểu - Hà Nội và Trường Tiểu học Lê<br /> Hồng Phong – Thái Bình.<br /> - Tiến hành nghiên cứu:<br /> Bước 1: Phát phiếu điều tra cho 30 giáo viên<br /> Bước 2: Giáo viên tiến hành trả lời câu hỏi trong phiếu điều tra<br /> Bước 3: Thu thập phiếu điều tra, xử lí số liệu<br /> Bước 4: Phỏng vấn sâu một số giáo viên để thu thập thêm các thông tin liên quan đến nội<br /> dung nghiên cứu.<br /> Bước 5: Phân tích kết quả nghiên cứu<br /> - Xử lí số liệu: xử lí số liệu thu được theo quy trình sau<br /> + Cộng số điểm mức độ ảnh hưởng của mỗi yếu tố theo đánh giá của giáo viên: tác động<br /> nhiều (3 điểm), tác động bình thường (2 điểm), tác động ít (1 điểm), không tác động (0 điểm).<br /> + Sử dụng công thức tính X<br /> + Dựa vào X để xếp thứ bậc mức độ ảnh hưởng của các yếu tố<br /> Sau quá trình điều tra và xử lí số liệu chúng tôi thu được kết quả sau:<br /> Bảng 1. Các yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục KNS cho học sinh khiếm thị tiểu học<br /> Mức độ ảnh hưởng (số lượng)<br /> TT Các yếu tố ảnh hưởng<br /> Thứ bậc<br /> X<br /> Tác<br /> Không<br /> Bình<br /> Ít tác<br /> động<br /> tác<br /> thường động<br /> nhiều<br /> động<br /> 1<br /> Sự kì thị của học sinh sáng<br /> 25<br /> 4<br /> 1<br /> 0<br /> 2,8<br /> 5<br /> Học sinh khiếm thị không<br /> được can thiệp sớm trước khi<br /> 2<br /> 15<br /> 9<br /> 6<br /> 0<br /> 2,1<br /> 9<br /> vào học tiểu học<br /> Sự kì thị của phụ huynh học<br /> 3<br /> 13<br /> 12<br /> 5<br /> 0<br /> 2,25<br /> 8<br /> sinh sáng<br /> <br /> 161<br /> <br /> Nguyễn Thị Thắm<br /> <br /> 4<br /> 5<br /> 6<br /> 7<br /> <br /> 8<br /> 9<br /> <br /> Bố mẹ học sinh khiếm thị quá<br /> quan tâm, nuông chiều<br /> Bố mẹ học sinh khiếm thị ít<br /> quan tâm, chăm sóc, giáo dục<br /> Không có thời gian để dạy kĩ<br /> năng sống<br /> Giáo viên chưa có phương<br /> pháp để dạy kĩ năng sống cho<br /> học sinh khiếm thị<br /> Không có chương trình, nội<br /> dung cụ thể để dạy kĩ năng<br /> sống<br /> Lớp học hòa nhập quá đông<br /> X<br /> <br /> 20<br /> <br /> 7<br /> <br /> 3<br /> <br /> 0<br /> <br /> 2,55<br /> <br /> 7<br /> <br /> 24<br /> <br /> 6<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 2,8<br /> <br /> 5<br /> <br /> 25<br /> <br /> 5<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 2,83<br /> <br /> 4<br /> <br /> 30<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 3,0<br /> <br /> 1<br /> <br /> 29<br /> <br /> 1<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 2,95<br /> <br /> 2<br /> <br /> 26<br /> <br /> 4<br /> <br /> 0<br /> <br /> 0<br /> <br /> 2,87<br /> <br /> 3<br /> 2,68<br /> <br /> Nhận xét:<br /> Bảng kết quả trên cho thấy có rất nhiều yếu tố ảnh hưởng đến giáo dục kĩ năng sống cho<br /> học sinh khiếm thị ở các trường tiểu học hòa nhập. Mức độ tác động của các yếu tố là rất cao. Đa<br /> số giáo viên cho rằng các yếu tố tác động nhiều đến việc giáo dục kĩ năng sống cho học sinh khiếm<br /> thị (X = 2,68), không có ý kiến nào cho rằng các yếu tố trên không tác động. Nếu xét theo tiêu chí<br /> tác động nhiều để xếp thứ bậc thì thứ bậc về mức độ tác động của từng yếu tố là:<br /> Xếp ở vị trí thứ nhất là yếu tố “Giáo viên chưa có phương pháp để dạy kĩ năng sống” (X =<br /> 3,0). Mặc dù các giáo viên đều đã được tập huấn về dạy học hòa nhập nhưng dạy kĩ năng sống cho<br /> học sinh tiểu học nói chung, học sinh khiếm thị nói riêng thì các Cô chưa được học. Việc dạy kĩ<br /> năng sống cho học sinh trong lớp chỉ bằng kinh nghiệm cá nhân, chưa có những phương pháp đặc<br /> thù.<br /> Xếp ở vị trí thứ 2 là yếu tố “Không có chương trình, nội dung dạy kĩ năng sống” (X = 2,95).<br /> Qua điều tra giáo viên cho thấy các em học sinh tiểu học nói chung, học sinh khiếm thị nói riêng<br /> chưa được giáo dục KNS một cách chính thức, bài bản. Ở trường hòa nhập, giáo viên dạy kĩ năng<br /> sống chủ yếu mang tính cá nhân, không có một chương trình cụ thể. Đặc biệt với học sinh khiếm<br /> thị, qua phỏng vấn giáo viên chúng tôi nhận thấy rằng: giáo viên chủ yếu dạy kĩ năng sống cho<br /> các em bằng sự tâm huyết, yêu thương trẻ chứ không có chương trình, nội dung nào cụ thể. Ở mỗi<br /> lớp học, giáo viên hướng dẫn những kĩ năng khác nhau, chủ yếu là trong các tình huống học sinh<br /> khiếm thị chưa giải quyết được thì giáo viên sẽ hỗ trợ, hướng dẫn. Chính vì thế gần như học sinh<br /> khiếm thị chưa có được những kĩ năng sống đặc thù, trừ một số học sinh ở tại Hội người mù được<br /> các giáo viên đặc biệt hỗ trợ.<br /> Xếp ở vị trí tiếp theo là yếu tố “Lớp học quá đông” (X = 2,87), “Thiếu thời gian dạy kĩ năng<br /> sống” (X = 2,83). Theo các giáo viên, một lớp học tiểu học hòa nhập có khoảng 55-60 học sinh<br /> trong đó có 3-4 học sinh khiếm thị. Chương trình giáo dục tiểu học chủ yếu dành cho các môn văn<br /> hóa. Chính vì vậy giáo viên không có thời gian để dạy riêng các kĩ năng sống cho học sinh khiếm<br /> thị. Với một số học sinh khiếm thị, bên cạnh học văn hóa các em phải học thêm chữ nổi Braille để<br /> theo kịp học sinh sáng. Giáo viên chủ nhiệm khối lớp 4, lớp 5 – trường tiểu học Lê Hồng Phong –<br /> Thái Bình cho rằng họ vẫn kì vọng các trung tâm, hội người mù sẽ là nơi dạy kĩ năng sống cho các<br /> em khiếm thị. Giáo viên, trường hòa nhập chỉ dạy văn hóa vì lớp học quá đông, chương trình nội<br /> dung học văn hóa đã quá khó khăn đối với học sinh khiếm thị để đạt được mục tiêu theo yêu cầu.<br /> 162<br /> <br />