Các biện pháp sử dụng đồ dùng trực quan quy ước kết hợp với tài liệu thành văn trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông

TẠP CHÍ KHOA HỌC, ðại học Huế, Số 66, 2011<br /> CÁC BIỆN PHÁP SỬ DỤNG ðỒ DÙNG TRỰC QUAN QUY ƯỚC<br /> KẾT HỢP VỚI TÀI LIỆU THÀNH VĂN TRONG DẠY HỌC LỊCH SỬ<br /> Ở TRƯỜNG TRUNG HỌC PHỔ THÔNG<br /> Nguyễn Tuấn Anh<br /> Trường ðại học Sư phạm, ðại học Huế<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Trong dạy học lịch sử ở Trường phổ thông, do ñặc trưng môn học, tài liệu nói chung và<br /> 1<br /> 2<br /> ñồ dùng trực quan quy ước cùng với tài liệu thành văn nói riêng ñóng vai trò rất quan trọng.<br /> Nó không chỉ phục vụ cho việc hình thành tri thức, mà còn góp phần giáo dục và rèn luyện kỹ<br /> năng học tập bộ môn. Trong phạm vi bài viết này, tác giả chỉ trình bày vắn tắt một số biện pháp<br /> sử dụng ñồ dùng trực quan quy ước kết hợp với tài liệu thành văn và lấy ví dụ qua dạy học lịch<br /> sử Việt Nam từ năm 1975 ñến 1986 (chương trình nâng cao).<br /> <br /> 1. ðặt vấn ñề<br /> Hiện nay, trong công cuộc ñổi mới ñất nước, khi mà “ñầu tư cho giáo dục là<br /> ñầu tư phát triển” và “giáo dục là quốc sách hàng ñầu” [1, trang 151], ðảng và Nhà<br /> nước ta ñã rất quan tâm ñến giáo dục. Tuy nhiên, trong thực tiễn chất lượng dạy và học<br /> lịch sử ở trường phổ thông chưa ñáp ứng ñược yêu cầu ñặt ra. Một trong những nguyên<br /> nhân dẫn ñến tình trạng này là do phương pháp dạy của giáo viên còn nặng về nhồi nhét<br /> kiến thức, chưa phát huy ñược tính tích cực, chủ ñộng, sáng tạo của học sinh. Vấn ñề ñặt<br /> ra là phải tìm ra phương pháp dạy học thích hợp hơn, tạo ñược say mê, hứng thú cho<br /> người học.<br /> Do ñặc ñiểm nhận thức của môn lịch sử là học sinh không thể trực tiếp quan sát<br /> ñối tượng vì tất cả ñã lùi về quá khứ. Việc học tập lịch sử cũng phải tuân thủ các nguyên<br /> tắc của con ñường biện chứng của việc nhận thức mà V.I. Lênin ñã nêu “từ trực quan<br /> sinh ñộng ñến tư duy trừu tượng và từ tư duy trừu tượng ñến thực tiễn” [4, trang 270].<br /> Vì vậy việc tạo biểu tượng, hình thành khái niệm, nêu quy luật và rút ra bài học lịch sử<br /> là yêu cầu cần thiết ñối với việc dạy học lịch sử. Và một biện pháp quan trọng ñể tạo<br /> biểu tượng, hình thành khái niệm lịch sử cho học sinh là sử dụng ñồ dùng trực quan quy<br /> ước kết hợp với tài liệu thành văn. Qua ñó giúp học sinh rút ra ñược quy luật và bài học<br /> <br /> 1<br /> <br /> ðồ dùng trực quan quy ước gồm các loại bản ñồ lịch sử, ñồ thị, sơ ñồ, niên biểu…<br /> Tài liệu thành văn ñược hiểu là những sử liệu cho ta những thông tin về các sự kiện ñã xảy ra ñược ghi<br /> lại bằng chữ viết qua các kênh thông tin khác nhau.<br /> <br /> 2<br /> <br /> 19<br /> <br /> lịch sử; nhận thức về lịch sử một cách sinh ñộng, sâu sắc; nhớ lâu nhớ kĩ các sự kiện,<br /> hiện tượng lịch sử và khắc phục tình trạng “hiện ñại hóa” lịch sử của học sinh.<br /> ðể góp phần vào việc ñổi mới phương pháp dạy học lịch sử ở Trường trung học<br /> phổ thông hiện nay, theo chúng tôi, giáo viên phải xem việc sử dụng ñồ dùng trực quan<br /> quy ước kết hợp với tài liệu thành văn trong dạy học lịch sử là cần thiết. Bài viết này sẽ<br /> ñề cập ñến biện pháp của việc sử dụng ñồ dùng trực quan quy ước kết hợp với tài liệu<br /> thành văn.<br /> 2. Các trường hợp và biện pháp sử dụng ñồ dùng trực quan quy ước kết hợp với<br /> tài liệu thành văn trong dạy học lịch sử ở trường trung học phổ thông<br /> 2.1. Sử dụng ñồ dùng trực quan quy ước kết hợp với tài liệu thành văn ñể cụ<br /> thể hóa các sự kiện, hiện tượng lịch sử<br /> Việc sử dụng ñồ dùng trực quan quy ước kết hợp với tài liệu thành văn hướng ñến<br /> cụ thể hóa về không gian, thời gian, ñặc ñiểm và bản chất… của sự kiện lịch sử sẽ góp<br /> phần kích thích hứng thú học tập của học sinh, giúp học sinh nhớ và khắc sâu, có ấn<br /> tượng mạnh về sự kiện và do ñó khó phai mờ những kiến thức lịch sử ñã ñược tiếp nhận.<br /> Ví dụ khi giảng bài 29: Việt Nam trong năm ñầu sau ñại thắng mùa xuân 1975,<br /> Mục I. Tình hình hai miền Bắc – Nam sau ñại thắng mùa xuân 1975. Giáo viên nên cho<br /> học sinh ñọc trước nội dung mục này và nêu câu hỏi: Phân tích những thuận lợi và khó<br /> khăn của hai miền sau 1975?. Sau khi học sinh suy nghĩ và trả lời, giáo viên chốt lại<br /> bằng cách ñưa: “Sơ ñồ những thuận lợi và khó khăn của hai miền sau năm 1975”.<br /> <br /> Thuận lợi<br /> <br /> Khó khăn<br /> <br /> Miền Nam hoàn toàn giải phóng, cả nước bước vào kỉ<br /> nguyên ñộc lập, thống nhất tiến lên chủ nghĩa xã hội.<br /> - Miền Bắc: Bị tàn phá nặng nề<br /> - Miền Nam: + Chính trị: Chính quyền Sài Gòn ở ñịa<br /> phương vẫn còn tồn tại<br /> + Cơ sở xã hội bị tàn phá nặng nề<br /> + Cơ sở kinh tế: Nhỏ bé, phân tán, lệ thuộc<br /> <br /> Kết hợp cung cấp cho các em một ñoạn tài liệu thành văn: “Chủ nghĩa thực dân<br /> mới của ñế quốc Mĩ tăng cường thống trị và sự lũng ñoạn của tư sản nước ngoài ñã tạo<br /> ra tầng lớp tư sản mại bản ở miền Nam nước ta… Ngày nay chúng là bọn ñầu sỏ ñầu cơ<br /> tích trữ phá rối thị trường, gây tác hại ñến ñời sống nhân dân… Tình hình chính trị xã<br /> hội ở miền Nam hiện nay còn phức tạp; bọn phản ñộng chưa bị quét sạch, vẫn tiếp tục<br /> hoạt ñộng phá hoại. Các tệ nạn xã hội do chế ñộ cũ ñể lại rất nặng nề” [2, trang 406407] ñể giúp các em lĩnh hội kiến thức một cách nhanh chóng và sâu sắc dung lượng<br /> kiến thức như ñã nêu ở sơ ñồ trên.<br /> 20<br /> <br /> Tiếp theo, giáo viên nêu thêm một câu hỏi: Từ những thuận lợi và khó khăn ñó,<br /> ñặt ra yêu cầu gì cho ðảng và nhân dân ta? Sau khi quan sát sơ ñồ kết hợp với nghe<br /> ñoạn tài liệu thành văn như ñã nêu ở trên cộng với tư duy của mình, học sinh sẽ trả lời<br /> ñược: Từ tình hình ñó, ñặt ra yêu cầu phải giải quyết những khó khăn ñể ñưa ñất nước<br /> tiến lên theo con ñường xã hội chủ nghĩa.<br /> Mặt khác, sách giáo khoa thường trình bày các sự kiện lịch sử rất cô ñọng, súc<br /> tích nên cần phải bổ sung tài liệu ñể giúp các em có cơ sở ñể nắm rõ hơn bài học. ðồng<br /> thời các sự kiện lịch sử khi ñược cụ thể hóa qua các sơ ñồ, niên biểu, lược ñồ… thì sẽ dễ<br /> dàng khắc sâu vào trí nhớ học sinh. Chính vì vậy mà việc sử dụng ñồ dùng trực quan<br /> quy ước kết hợp với tài liệu thành văn ñể cụ thể hóa các sự kiện, hiện tượng lịch sử sẽ<br /> góp phần nâng cao hiệu quả dạy học.<br /> 2.2. Sử dụng ñồ dùng trực quan quy ước kết hợp với tài liệu thành văn ñể tạo<br /> biểu tượng, hình thành khái niệm<br /> Biểu tượng lịch sử là hình ảnh về sự kiện, nhân vật lịch sử… ñược tạo nên trong<br /> ñầu học sinh. ðể có ñược biểu tượng, khái niệm chính xác, phong phú cần phải có tài<br /> liệu. Bởi vì, có những sự kiện, chỉ dựa vào tài liệu trong sách giáo khoa sẽ không ñủ ñể<br /> giúp học sinh hình dung lại, cho nên ñồ dùng trực quan quy ước, tài liệu thành văn là<br /> chỗ dựa ñể hiểu sâu sắc bản chất của sự kiện lịch sử, ñồng thời là phương tiện rất có<br /> hiệu lực ñể tạo biểu tượng, hình thành các khái niệm lịch sử quan trọng và giúp cho học<br /> sinh nắm vững các quy luật của sự phát triển xã hội.<br /> Ví dụ khi dạy bài 30: Việt Nam xây dựng chủ nghĩa xã hội và ñấu tranh bảo vệ<br /> tổ quốc (1976-1986), mục I.1. Cách mạng Việt Nam chuyển sang giai ñoạn mới, khi vào<br /> tiết dạy, giáo viên cho học sinh ñọc trước mục ñó, sau ñó giáo viên sẽ ñặt câu hỏi:<br /> Nhiệm vụ cách mạng giai ñoạn mới của cách mạng Việt Nam sau khi kết thúc thắng lợi<br /> cuộc kháng chiến chống Mĩ là gì?. Sau khi học sinh trả lời xong, giáo viên sẽ vẽ nhanh lên<br /> bảng “Sơ ñồ mối quan hệ giữa ñộc lập, thống nhất với chủ nghĩa xã hội”.<br /> Là ñiều kiện tiên quyết<br /> ðộc lập thống nhất<br /> <br /> Chủ nghĩa<br /> xã hội<br /> ðảm bảo thêm bền vững<br /> <br /> Là con ñường phát triển hợp quy luật<br /> của cách mạng nước ta<br /> Và kết hợp với việc sử dụng ñoạn tài liệu thành văn: “Ngày nay, nước nhà ñã<br /> hoàn toàn ñộc lập thì Tổ quốc và chủ nghĩa xã hội là một. Chỉ có chủ nghĩa xã hội mới<br /> làm cho nhân dân ta vĩnh viễn thoát khỏi nghèo nàn, lạc hậu, có cuộc sống văn minh,<br /> hạnh phúc. Chỉ có chủ nghĩa xã hội mới ñem lại cho nhân dân ta quyền làm chủ ñầy ñủ,<br /> 21<br /> <br /> mới làm cho Tổ quốc ta ñộc lập, tự do vững chắc và ngày càng giàu mạnh. Nước Cộng<br /> hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam, thành quả vĩ ñại của cuộc ñấu tranh lâu dài, gian khổ của<br /> nhân dân ta, có lịch sử hết sức vẻ vang, có tiềm lực dồi dào, có tiền ñồ xán lạn, là một<br /> tiền ñồ bất khả xâm phạm của hệ thống xã hội chủ nghĩa, là nhân tố quan trọng của hòa<br /> bình, ñộc lập dân tộc, dân chủ và tiến bộ xã hội ở ðông Nam châu Á và trên thế giới” [3,<br /> trang 917].<br /> Khi quan sát sơ ñồ kết hợp với ñoạn tài liệu thành văn như ñã nêu ở trên, giáo viên<br /> giúp học sinh hiểu ñược biểu tượng “Cách mạng Việt Nam chuyển sang giai ñoạn mới”.<br /> Trên cơ sở ñó sẽ hình thành các khái niệm “ðộc lập - thống nhất” và “Chủ nghĩa xã hội”.<br /> Như vậy, việc tạo biểu tạo biểu tượng, hình thành khái niệm trong dạy học lịch<br /> sử là vô cùng quan trọng, cần thiết. ðể tạo biểu tượng, hình thành khái niệm cho học<br /> sinh, giáo viên có thể sử dụng nhiều phương pháp dạy học khác nhau, trong ñó sử dụng<br /> ñồ dùng trực quan quy ước kết hợp với tài liệu thành văn là một phương pháp khá hiệu<br /> quả cần ñược triệt ñể khai thác.<br /> 2.3. Sử dụng ñồ dùng trực quan quy ước kết hợp với tài liệu thành văn ñể tổ<br /> chức cho học sinh thảo luận nhóm<br /> Phương pháp dạy học theo hướng thầy ñọc trò chép thực sự ñã lạc hậu ñối với sự<br /> phát triển của xã hội ngày nay. ðể phát huy tính tích cực của học sinh trong dạy học lịch<br /> sử thì có nhiều phương pháp, trong ñó phương pháp thảo luận nhóm là phương pháp quan<br /> trọng. Bởi, phương pháp này nhằm giúp học sinh bày tỏ ý kiến của mình ñể củng cố kiến<br /> thức khoa học, lòng tin về một vấn ñề lịch sử.<br /> Có nhiều cách ñể thảo luận nhóm và ñiều quan trọng là giáo viên phải ñưa ra<br /> vấn ñề thảo luận thích hợp, tức là vấn ñề ñó phải có tình huống, cần tới sự chia sẻ và<br /> hợp tác ñể giải quyết. ðối với học sinh, những giờ thảo luận nhóm không chỉ ñể ghi nhớ<br /> kiến thức, khơi dậy suy nghĩ ñộc lập của các em mà còn rèn luyện cách diễn ñạt trước<br /> ñám ñông, giúp các em tự tin hơn trong giao tiếp. Phương pháp này tiến hành bằng cách<br /> giáo viên ñưa ra câu hỏi và tổ chức các em trao ñổi, thảo luận. Các câu hỏi ñưa ra không<br /> quá khó cũng không nên quá dễ, cần ñưa ra các câu hỏi mang tính chất nhận thức. Việc<br /> trao ñổi, thảo luận có thể tiến hành trong phạm vi tiết học. Nó có thể tiến hành ngay ñầu<br /> giờ hoặc trong quá trình giảng dạy hay khi kết thúc bài học, chương hay khóa trình…<br /> Việc sử dụng ñồ dùng trực quan quy ước kết hợp với tài liệu thành văn ñể tổ<br /> chức cho học sinh thảo luận nhóm là một phương pháp hay nhằm phát huy tính tính tích<br /> cực của học sinh, ñem lại hiệu quả cao trong dạy học lịch sử.<br /> Ví dụ khi dạy bài 30: Việt Nam xây dựng chủ nghĩa xã hội và ñấu tranh bảo vệ<br /> tổ quốc (1976-1986), mục I – Việt Nam bước ñầu ñi lên CNXH (1976 – 1986). Khi vào<br /> tiết dạy, giáo viên có thể gộp mục I.2 và mục I.3 lại rồi cho học sinh tìm hiểu bằng cách<br /> ghi các tiêu mục và hướng dẫn cho học sinh thảo luận nhóm theo các nội dung sau:<br /> 22<br /> <br /> - Nhóm 1: Phân tích thành tựu của kế hoạch nhà nước 5 năm 1976 – 1980.<br /> - Nhóm 2: Phân tích những khó khăn và hạn chế của kế hoạch nhà nước 5 năm 1976 –<br /> 1980.<br /> - Nhóm 3: Phân tích thành tựu của kế hoạch nhà nước 5 năm 1981 – 1985.<br /> - Nhóm 4: Phân tích những khó khăn và hạn chế của kế hoạch nhà nước 5 năm 1981 –<br /> 1985.<br /> ðặc biệt trong quá trình thảo luận giáo viên ñưa ra các ñoạn tài liệu thành văn ñể<br /> chỉ những thành tựu cũng như hạn chế trong hai kế hoạch 5 năm, cụ thể như sau:<br /> <br /> ∗ Tài liệu thành văn ñể chỉ những thành tựu:<br /> Thời kì 1976-1980: “Công cuộc cải tạo công thương nghiệp tư bản tư doanh ở<br /> miền Nam tiến hành một cách mạnh mẽ. Các xí nghiệp của tư sản mại bản và tư sản bỏ<br /> ra nước ngoài ñều bị quốc hữu hóa và chuyển thành quốc doanh. Nhà nước nhanh<br /> chóng quốc hữu hóa vận tải ñường sắt, ñường biển, ñường hàng không, các ngân hàng<br /> tư nhân, ñộc quyền phát hành tiền tệ… Ngay từ năm 1976, tư sản mại bản và tư sản lớn<br /> ñã bị loại bỏ” [9, trang 50]. ðặc biệt “công nghiệp ñịa phương, nhất là tiểu thủ công<br /> nghiệp vẫn vươn lên ñược, hằng năm tăng 6,7%, nhờ có tiềm năng và khai thác ñược<br /> các thế mạnh trong nhân dân” [9, trang 84].<br /> Và “Thời kì 1981 – 1985, nhờ có Nghị quyết Hội nghị Trung ương lần thứ 6<br /> (khóa IV) năm 1979 với tinh thần ñể cho sản xuất “bung ra” nên không những ñã chặn<br /> ñược ñà giảm sút mà còn làm cho sản xuất tăng một cách ñều ñặn, năm sau cao hơn<br /> năm trước. ðến năm 1983, giá trị sản phẩm công nghiệp ñã vượt năm 1978, năm cao<br /> nhất của thời kì 1976 – 1985 và ñến năm 1984 ñã tăng hơn năm 1978 là 20%. ðến năm<br /> 1985 toàn bộ ngành công nghiệp ñã sản xuất ñược trên 105 tỉ ñồng giá trị sản lượng,<br /> tăng 61,3% so với năm 1976 và năm 57,4% so với năm 1980. Từ năm 1981 – 1985, tốc<br /> ñộ tăng trưởng hằng năm là 9,5%, trong ñó nhóm A tăng 6,4%, nhóm B tăng 11,2%,<br /> công nghiệp trung ương tăng 7,8%, công nghiệp ñịa phương tăng 10,4%” [7, trang 174]<br /> <br /> ∗ Tài liệu thành văn ñể chỉ những hạn chế:<br /> Thời kì 1976-1980: “Thời kì 1976 – 1980, sản xuất công nghiệp hóa phát triển<br /> ñều ñặn trong 3 năm ñầu, ñến năm 1978, phát triển cao nhất là 118,2% so với năm<br /> 1976. Sau ñó tụt xuống, năm 1980 chỉ bằng 102,5% năm 1976 và cả tính cả thời kì<br /> 1976 – 1980, tốc ñộ tăng thấp, bình quân hàng năm chỉ có 0,6%. Do vậy tất cả các mục<br /> tiêu do ðại hội IV ñề ra không ñạt. Cụ thể là cơ khí ñạt 80%, ñiện 70%, than 52%, gỗ<br /> tròn 45%, cá biển 40%, vải lụa 39%, giấy 37%, xi măng 32%, phân hóa học 28%”.<br /> Trong thời kì này, ñáng chú ý là nghành công nghiệp trung ương giảm sút nhiều, hằng<br /> năm giảm 4% do thiếu nguyên liệu [9, trang 84].<br /> Và thời kì 1981-1985: “Việc phân phối hàng thời ñó rất tùy tiện, tiếng là hàng<br /> 23<br /> <br />