Có một dòng sông Văn chương như thế

Đào Thủy Nguyên<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 65(03): 67 - 72<br /> <br /> CÓ MỘT DÕNG SÔNG VĂN CHƯƠNG NHƯ THẾ!<br /> Đào Thủy Nguyên<br /> Trường Đại học Sư phạm – ĐH Thái Nguyên<br /> TÓM TẮT<br /> Có một dòng sông văn chương đêm ngày thao thiết chảy giữa hai bờ buồn vui của đời sống. Đó là<br /> dòng sông văn chương của nhà văn Tô Hoài. Chín mươi năm đời người với bảy mươi năm đời<br /> viết, Tô Hoài đó để lại cho nền văn học nước nhà một khối lượng tác phẩm đồ sộ: trên 160 đầu<br /> sách và hàng nghìn bài báo. Tô Hoài được coi là "cây bút hàng đầu của nền văn học thiếu nhi Việt<br /> Nam", ông cũng là "cây đại thụ" của làng văn Việt Nam hiện đại. Với ý thức "chuyên sâu vào<br /> những thực tế nhất định", Tô Hoài đó "thâm canh" và gặt hái được nhiều thành công ở nhiều mảng<br /> sáng tác lớn: truyện viết cho thiếu nhi, truyện về làng quê, truyện về miền núi, truyện hồi ức kỷ<br /> niệm. Dòng sông văn chương Tô Hoài đó và sẽ còn đem phù sa bồi đắp tâm hồn các thế hệ bạn<br /> đọc hôm nay và mai sau.<br /> Từ khóa: Tô Hoài, đời văn, đóng góp, truyện viết cho thiếu nhi, truyện viết cho người lớn.<br /> <br /> Trong đời sống văn học Việt Nam hiện đại<br /> có một dòng sông văn chương đêm ngày thao<br /> thiết chảy giữa hai bờ buồn vui của cuộc đời.<br /> Dòng sông ấy lặng lẽ đem phù sa bồi đắp cho<br /> bờ bãi, đem nước mát tưới tắm cho cây trái,<br /> đem trải nghiệm của đời sống làm giàu có và<br /> phong phú cho đời sống tinh thần con người<br /> thời đại. Ấy là dòng sông văn chương của nhà<br /> văn Tô Hoài. Chín mươi năm đời người với<br /> bảy mươi năm đời viết, Tô Hoài đã đi qua thế<br /> kỷ XX đầy biến động bằng tài năng và bản<br /> lĩnh riêng, và rồi lại ung dung tự tại bước vào<br /> thế kỷ XXI. Không lạc thời, không yếm thế,<br /> không cạn nguồn văn, ông vẫn múa bút trên<br /> văn đàn với những trang viết bậc thầy làm<br /> sững sờ người đọc. Chữ nghĩa cứ nhẹ nhõm,<br /> giản dị như không mà sức nặng văn chương<br /> thì chưa hẳn đã dễ bề cân đo, đong đếm.<br /> Tuổi đời của nhà văn Tô Hoài là của "trời<br /> cho" nhưng tuổi viết thì một phần quan trọng<br /> là do sự luyện rèn, sự cần mẫn chi chút của<br /> ông trong nghề nghiệp mà có. Với Tô Hoài,<br /> sống và viết là cuộc song hành không ngừng<br /> nghỉ. Sống để viết và còn viết là còn sống.<br /> Viết để tham dự vào cuộc đời, viết để một lần<br /> nữa được sống hết mình, được sẻ chia với<br /> những buồn vui của con người thời đại... Viết<br /> trở thành một nhu cầu tự thân, thành nghiệp<br /> *<br /> <br /> *<br /> <br /> Tel: 0915 954 188;<br /> <br /> Email: thuynguyen_tn2007@yahoo.com.vn<br /> <br /> dĩ đeo đuổi Tô Hoài từng ngày từng giờ. Giấc<br /> ngủ chưa thể chế ngự được ông nếu như ngày<br /> hôm ấy nhà văn chưa thêm vào gia tài văn<br /> chương của mình một vài trang viết nhỏ. Sự<br /> dẻo dai, bền bỉ và ý thức lao động nghệ thuật<br /> nghiêm túc đã đem đến cho Tô Hoài một khối<br /> lượng tác phẩm đồ sộ với trên 160 đầu sách<br /> và hàng nghìn bài báo. Cho đến nay, chưa có<br /> một nhà văn Việt Nam nào vượt qua được Tô<br /> Hoài về con số kỷ lục này. Nhưng điều đáng<br /> nói là: Những trang viết của ông đã đến và ở<br /> lại trong lòng độc giả. Bạn đọc yêu mến Tô<br /> Hoài không chỉ bởi số lượng trang viết dầy<br /> dặn mà còn bởi cái chất văn, giọng văn và<br /> cảm quan nghệ thuật đặc sắc của ông. Văn<br /> chương Tô Hoài như một dòng sông. Dòng<br /> sông ấy có cái ban sơ trong lành của tuổi ấu<br /> thơ hồn nhiên, mộng ảo; có cái thi vị, lắm<br /> đam mê, nhiều khát vọng của tuổi trẻ và tình<br /> yêu. Và giờ đây, nhiều hơn cả là cái gập<br /> ghềnh, trăn trở của những trải đời, trải người,<br /> thông tỏ mọi lẽ hay - dở, được -mất trong cõi<br /> đời nhiều bất trắc này. Đọc văn Tô Hoài, ta sẽ<br /> gặp một con người, sẽ hiểu một cuộc đời và<br /> từ đó ta sẽ gặp nhiều con người, nhiều cuộc<br /> đời khác, sẽ hiểu thêm, sẽ thương hơn, buồn<br /> hơn và cũng tự hào hơn về một thời đại với<br /> nhiều thăng trầm biến đổi, nhiều hạnh phúc<br /> và cả đớn đau. Lịch sử dân tộc Việt Nam, lịch<br /> sử tâm hồn con người Việt Nam trong thế kỷ<br /> XX đầy biến động được Tô Hoài ghi lại bằng<br /> cái nhìn vừa tỉnh táo vừa say mê, bằng một<br /> trái tim vừa nhiệt thành vừa đau đáu những<br /> <br /> 67<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.Lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Đào Thủy Nguyên<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> suy tư khắc khoải... vì thế, nó tìm được đông<br /> đảo người tri ngộ.<br /> Văn Tô Hoài hướng tới cả hai đối tượng: trẻ<br /> em và người lớn. Khác với nhiều cây bút xem<br /> việc viết cho trẻ em chỉ là công việc "tay<br /> trái". Với Tô Hoài, viết cho thiếu nhi là một<br /> niềm say mê không hề nản mỏi. Tô Hoài viết<br /> cho thiếu nhi từ tuổi hai mươi, đến nay đã<br /> chín mươi mùa xuân ông vẫn miệt mài với<br /> những trang cổ tích dành cho tuổi nhỏ.<br /> Trước Cách mạng, Tô Hoài đã có nhiều<br /> truyện đồng thoại hấp dẫn và có nội dung tiến<br /> bộ viết cho trẻ em: Dế mèn phiêu lưu ký, Võ<br /> sĩ bọ ngựa, Đám cưới chuột, Ngọn cờ<br /> lau...Tô Hoài thường viết về những loài vật<br /> nhỏ bé, gần gũi và gắn bó với sinh hoạt của<br /> người dân quê. Đó là những hình ảnh ẩn dụ<br /> về người nông dân Việt Nam. Những cá trê,<br /> cá chép, những gà ri, gà chọi, những mèo,<br /> chó, chuột, rồi dế mèn, dế trũi... trong sáng<br /> tác của Tô Hoài thường làm cho người đọc<br /> liên tưởng đến chuyện của con người. Không<br /> cao giọng lên gân, không màu mè kiểu cách,<br /> giản dị mà thấm thía, truyện loài vật của Tô<br /> Hoài gợi cho các em những liên tưởng kín đáo<br /> mà sâu xa về nhiều vấn đề của xã hội loài<br /> người: về thân phận con người, về hạnh phúc<br /> cá nhân, về nhân sinh nhân thế... Truyện cho<br /> trẻ em, vì thế, mà cũng vô cùng hấp dẫn đối<br /> với người lớn.<br /> Sau hoà bình, Tô Hoài vẫn hóm hỉnh và tinh<br /> tế khi viết truyện loài vật, nhưng ông còn bộc<br /> lộ thêm những tài năng mới khi khai thác nội<br /> dung những câu chuyện thần thoại, truyền<br /> thuyết làm đề tài cho những tác phẩm dài hơi<br /> của mình. Bộ ba tiểu thuyết: Đảo hoang,<br /> Chuyện nỏ thần, Nhà Chử là những đóng<br /> góp mới của Tô Hoài cho nền văn học thiếu<br /> nhi Việt Nam. Sáng tạo lại truyện cổ tích là<br /> một xu hướng mới của văn học Việt Nam từ<br /> sau 1975. Đây là hướng đi cần thiết đáp ứng<br /> nhu cầu tinh thần của lứa tuổi thiếu niên - lứa<br /> tuổi đang khao khát vén tấm màn huyền thoại<br /> để hiểu biết sự thật về cuộc sống của cha ông<br /> ta ngày xưa. Trên cơ sở các sự kiện đã được<br /> tái hiện trong tích cổ, Tô Hoài đã phát huy<br /> cao độ trí tưởng tượng phong phú và huy<br /> động một cách tài tình nhiều vốn sống tiềm ẩn<br /> của mình làm sống lại cả một thời kỳ dựng<br /> <br /> 65(03): 67 - 72<br /> <br /> nước của dân tộc với những nhân vật đã đi<br /> vào huyền thoại như An Dương Vương, Mị<br /> Châu, Trọng Thuỷ... Ở tuổi ngoài 80, tâm hồn<br /> Tô Hoài vẫn còn rất trẻ. Năm 2004, ông trình<br /> làng tập sách 101 truyện ngày xưa, rồi sau đó<br /> tách, in thành 10 cuốn truyện tranh đẹp mắt.<br /> Giữa lúc truyện tranh nước ngoài đang chiếm<br /> ưu thế trên giá sách thiếu nhi, những truyện<br /> cổ tích được sáng tạo lại của Tô Hoài vẫn tạo<br /> được sức hút riêng với lứa tuổi măng non.<br /> Truyện thiếu nhi của Tô Hoài quả là món quà<br /> quý cho lứa tuổi măng non. Chúng giúp cho<br /> các em có thêm những hiểu biết mới mẻ và<br /> thú vị về nhiều lĩnh vực của đời sống, góp<br /> phần bồi đắp cho trí tưởng tượng của các em<br /> bay cao bay xa, mang đến cho các em những<br /> bài học giản dị mà sâu sắc về nhiều vấn đề<br /> quan trọng của cuộc sống và con người.<br /> Tô Hoài được coi là cây bút hàng đầu của nền<br /> văn học thiếu nhi Việt Nam, ông cũng là "cây<br /> đại thụ" của làng văn Việt Nam hiện đại. Với<br /> ý thức "chuyên sâu vào những thực tế nhất<br /> định"(1), Tô Hoài đã thâm canh và gặt hái<br /> được nhiều thành công ở nhiều mảng sáng tác<br /> lớn: truyện về làng quê, truyện về miền núi,<br /> truyện hồi ức kỷ niệm.<br /> Tô Hoài sinh ra, lớn lên và gắn bó thân thiết<br /> với một làng quê nghèo có nghề dệt lụa thủ<br /> công truyền thống. Những con người cần lao<br /> chất phác và những mảnh đời khốn cùng, tang<br /> thương đã trở thành một phần máu thịt và tâm<br /> hồn ông. Rất tự nhiên, ông viết về làng quê<br /> mình như một nhu cầu tự thân, như một khát<br /> khao hối thúc.<br /> Trong sáng tác của Tô Hoài trước Cách mạng<br /> (các tiểu thuyết: Quê người, Giăng thề và<br /> nhiều truyện ngắn như: Nhà nghèo, Buổi<br /> chiều ở trong nhà, Nhà có ma, Mùa ăn chơi,<br /> Khách nợ, Một người đi xa về, Một chuyến<br /> định đi xa, Lá thư tình đầu tiên, Ông giăng<br /> không biết nó...), làng quê không hiện lên với<br /> những xung đột xã hội gay gắt như trong sáng<br /> tác của Ngô Tất Tố, Nguyễn Công Hoan hay<br /> Nam Cao. Làng quê trong sáng tác của Tô<br /> Hoài được miêu tả chân thực như nó vốn có<br /> giữa hai bờ buồn - vui của cuộc đời thường<br /> nhật. ở đó có cả nỗi buồn và niềm vui, có<br /> những số phận hẩm hiu nhưng cũng có những<br /> điều may mắn, có những "mùa ăn chơi" vui<br /> <br /> 68<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.Lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Đào Thủy Nguyên<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> vẻ và đáng tự hào, có những phong tục tập<br /> quán đẹp, những phong cảnh nên thơ trữ tình,<br /> những ước mơ và khát vọng của tuổi trẻ...<br /> nhưng nhiều hơn cả trong những năm tháng tối<br /> tăm nhất của lịch sử dân tộc vẫn là những cảnh<br /> đời điêu đứng, những số phận bất hạnh, những<br /> chuyện đau buồn lỡ dở, cùng túng xót xa ...<br /> Ngòi bút Tô Hoài thiên về những cảnh đời<br /> thường, những buồn vui đời thường của<br /> những con người bé nhỏ. Trong thời kỳ văn<br /> học được đánh giá theo quan điểm giai cấp,<br /> cách viết này bị xem là thiếu tính chiến đấu.<br /> Giờ đây, theo cách nhìn khách quan, toàn<br /> diện ta có thể nhận ra chiều sâu tư tưởng từ<br /> những câu chuyện đời thường vụn vặt của Tô<br /> Hoài. Biết bao vấn đề về thân phận con người,<br /> về vận mệnh đất nước, về tương lai dân tộc và<br /> nhân loại được đặt ra một cách kín đáo thông<br /> qua những nghiền ngẫm suy tư của nhà văn<br /> trên nền tảng những câu chuyện đời thường.<br /> Trong những năm kháng chiến chống Pháp,<br /> do bận rộn với công tác đoàn thể và có<br /> những chuyển hướng mới trong sáng tạo<br /> nghệ thuật, Tô Hoài phải tạm gác lại mảng<br /> sáng tác này. Từ hoà bình lập lại, ông có<br /> điều kiện trở về với đề tài cũ và lại có những<br /> khám phá, những sáng tạo không ngừng trên<br /> một hiện thực không còn mới với ông và các<br /> bạn văn cùng thời.<br /> Tiểu thuyết Mười năm ra đời năm 1958 với<br /> những cố gắng mới của Tô Hoài nhưng không<br /> ngờ lại bị phê phán gay gắt, bị liệt vào loạt tác<br /> phẩm "có vấn đề". Vậy "vấn đề" là ở chỗ nào?<br /> Mười năm bộc lộ cả chỗ mạnh và chỗ yếu<br /> của ngòi bút Tô Hoài. Tác phẩm khái quát cả<br /> một thời kỳ lịch sử quan trọng của một vùng<br /> quê dệt lụa từ thời kỳ mặt trận dân chủ cho<br /> đến khi cách mạng thành công. Từ đó, tác giả<br /> muốn chỉ ra con đường vận động cách mạng<br /> của những người dân nghèo vùng ven thành.<br /> Nhưng ý đồ đó của ông chưa được thể hiện<br /> bằng những trang viết có sức thuyết phục.<br /> Quá trình chuyển biến cách mạng của một<br /> làng quê nghèo với những mâu thuẫn, những<br /> biến cố, những quá trình hợp quy luật của sự<br /> vận động cách mạng chưa được phản ánh sâu<br /> sắc, còn nông cạn và thiếu sót nhiều mặt.<br /> Nguyên nhân của những non yếu này có lẽ là<br /> ở vấn đề vốn sống, ở sự hiểu biết chưa thật<br /> <br /> 65(03): 67 - 72<br /> <br /> đầy đủ của Tô Hoài về thực tiễn đấu tranh<br /> cách mạng. Tuy nhiên, Tô Hoài lại có những<br /> trang viết đầy sinh sắc khi viết về những buồn<br /> vui thường nhật của người dân quê trong<br /> những chuyển động của đời sống xã hội. Rõ<br /> ràng là ở mảng sống Tô Hoài đã "thuộc", đã<br /> trải, luôn luôn nhà văn tìm được những cảm<br /> hứng sáng tạo mới, giàu sức thuyết phục.<br /> Năm 1978, tiểu thuyết Quê nhà ra đời tiếp<br /> tục mạch sáng tác về đề tài làng quê. Tác<br /> phẩm dựng lại không khí lịch sử khi thực dân<br /> Pháp bắt đầu đặt chân lên đất Hà thành. Như<br /> một cuốn phim quay chậm, người đọc được<br /> chứng kiến những phản ứng nhạy bén và<br /> quyết liệt, những biện pháp chống phá kẻ thù<br /> giản đơn mà có hiệu quả của những người dân<br /> nghèo vùng ven thành.<br /> Với bộ ba tiểu thuyết: Quê nhà, Quê người,<br /> Mười năm và những truyện ngắn xuất sắc về<br /> đề tài làng quê, Tô Hoài đã giúp người đọc có<br /> cái nhìn chân thực và đầy đủ hơn về cuộc<br /> sống và con người nơi thôn quê Việt Nam<br /> trong những năm tháng dân tộc ta phải chịu<br /> ách áp bức bóc lột nặng nề nhất của cả đế<br /> quốc, thực dân và phong kiến.<br /> Trong khi Tô Hoài tự đánh giá mặt mạnh của<br /> mình là ở mảng sáng tác về đề tài làng quê thì<br /> lại có nhiều ý kiến cho rằng: Phần đóng góp<br /> quan trọng và thành công nhất trong sáng tạo<br /> nghệ thuật của Tô Hoài là những tác phẩm<br /> viết về miền núi. Tô Hoài được coi là người<br /> có công đầu trong việc "khai khẩn vùng đất<br /> mới" này và đã có được những thành tựu<br /> quan trọng. Tuy nhiên, để có được những<br /> trang viết sinh động và giàu chất hiện thực,<br /> Tô Hoài đã phải trải qua một quá trình phấn<br /> đấu, rèn luyện trên nhiều mặt.<br /> Trong hai tập truyện ngắn viết những năm<br /> đầu kháng chiến chống Pháp (Núi cứu quốc 1948 và Xuống làng - 1951), ta bắt gặp<br /> những trang văn đẹp và khá chân thực về đất<br /> nước và con người miền núi: Khung cảnh núi<br /> rừng Việt Bắc tuy hoang sơ, khó khăn còn<br /> nhiều nhưng không hiếm nét thi vị, thơ mộng;<br /> Con người Việt Bắc còn lạc hậu, tăm tối<br /> nhưng hồn nhiên, nghĩa tình, chân thành và<br /> chung thuỷ... Tuy nhiên, sau này nhìn lại<br /> những trang viết ấy, Tô Hoài cũng nhận thấy:<br /> <br /> 69<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.Lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Đào Thủy Nguyên<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> nhiều chỗ ông còn biểu hiện thái độ "quá<br /> chuộng lạ, thích lạ, thích khoe chữ"(2)<br /> Trong quá trình thâm nhập thực tế, Tô Hoài<br /> ngày càng có ý thức gắn bó với miền núi. Ông<br /> "ba cùng" với đồng bào các dân tộc miền núi<br /> để học tiếng của họ, học cách nghĩ của họ.<br /> Ông còn nhận thêm những công tác đoàn thể<br /> thích hợp ở các địa phương. Phương pháp làm<br /> việc ấy dần tạo điều kiện cho ông đi sâu vào<br /> bản chất của các sự việc và con người, tránh<br /> được những cảm xúc vội vã và những quan<br /> sát chủ quan. Cuối những năm kháng chiến<br /> chống Pháp, sau chuyến đi thực tế dài ngày<br /> lên vùng đồng bào các dân tộc miền Tây, Tô<br /> Hoài trả "món nợ lòng" với miền núi bằng tập<br /> Truyện Tây Bắc (1953). Tác phẩm được trao<br /> giải nhất Giải thưởng của Hội Văn nghệ Việt<br /> Nam 1954 - 1955 này đã đánh dấu bước<br /> chuyển quan trọng trong sáng tạo nghệ thuật<br /> của Tô Hoài. Tác phẩm được đánh giá cao trên<br /> cả hai phương diện: nội dung và nghệ thuật.<br /> Truyện Tây Bắc là bản cáo trạng chứa chất<br /> hờn căm đối với bọn chúa đất phong kiến,<br /> bọn thực dân xâm lược - những kẻ bạo tàn đã<br /> vùi dập sắc đẹp, phá nát tình yêu, hạnh phúc<br /> và cướp đoạt sức lao động của nhân dân bằng<br /> mọi thủ đoạn hiểm độc. Tác phẩm cũng thể<br /> hiện một cách thuyết phục bằng hình tượng<br /> nghệ thuật quá trình thức tỉnh cách mạng của<br /> đồng bào miền núi dưới sự lãnh đạo của<br /> Đảng. Đứng về phía khát vọng hạnh phúc của<br /> con người, nhà văn đã tố cáo xã hội bất công<br /> và tàn bạo; đã cảm thông và bênh vực những<br /> số phận bất hạnh trong cuộc đời. Nhà văn<br /> cũng thể hiện thái độ trân trọng, nâng niu vẻ<br /> đẹp tâm hồn của những con người bị áp bức,<br /> niềm tin vào sức sống bất diệt của con người,<br /> vào khả năng phản kháng lại thực tại đen tối<br /> để thực hiện khát vọng hạnh phúc của những<br /> người dân lao động miền núi.<br /> Truyện Tây Bắc hấp dẫn người đọc bởi những<br /> khám phá sâu sắc và tinh tế về thế giới tâm hồn<br /> nhân vật. Đặc biệt, tác phẩm lôi cuốn người đọc<br /> bởi chất thơ đậm đà trong sáng toát ra từ nội<br /> dung tác phẩm, từ khát vọng tự do hạnh phúc<br /> của nhân dân lao động miền núi, từ tâm hồn<br /> trong sáng hồn hậu của các nhân vật, và từ<br /> những bức tranh về thiên nhiên, về sinh hoạt<br /> phong tục của đồng bào miền núi Tây Bắc.<br /> <br /> 65(03): 67 - 72<br /> <br /> Nếu Truyện Tây Bắc miêu tả thành công quá<br /> trình vận động cách mạng của đồng bào miền<br /> núi Tây Bắc trong cách mạng dân tộc dân chủ<br /> thì Miền Tây (xuất bản năm 1967, nhận giải<br /> thưởng "Hoa sen" của Hội nhà văn Á - Phi<br /> năm 1972) lại đặt ra được nhiều vấn đề quan<br /> trọng của các dân tộc vùng cao trong những<br /> năm đầu của cuộc cách mạng xã hội chủ nghĩa.<br /> Miền Tây thêm một lần nữa khẳng định thành<br /> công của Tô Hoài ở đề tài miền núi.<br /> Với tình cảm yêu mến thiết tha và gắn bó<br /> chân thành với đất nước và con người miền<br /> núi, với tài năng ngày thêm chín muồi, Tô<br /> Hoài đã tạo nên những trang viết vừa giàu<br /> chất lãng mạn vừa đậm chất hiện thực về một<br /> vùng đất giàu đẹp nhưng còn ít được khai phá<br /> và về những con người hiền lành, chất phác,<br /> chân thành, chung thuỷ. Tô Hoài đã đem đến<br /> cho người đọc những hiểu biết mới mẻ về<br /> miền núi. Ông truyền cho chúng ta niềm<br /> yêu thương, sự cảm thông, cảm phục và trân<br /> trọng trước vẻ đẹp của đất nước và con<br /> người vùng cao.<br /> Tô Hoài bắt đầu viết hồi ký từ tuổi 20. Từ<br /> Cỏ dại (1944) đến nay ông còn có thêm<br /> nhiều tập hồi ký đặc sắc khác như: Tự<br /> truyện (1978), Cát bụi chân ai (1992),<br /> Chiều chiều (1999)...<br /> Cỏ dại là những trang ký ức buồn về một<br /> tuổi thơ tẻ nhạt và lam lũ trong dòng chảy trôi<br /> chậm chạp và tù đọng của xã hội Việt Nam<br /> những năm tiền cách mạng. Tự truyện viết<br /> tiếp những hồi ức về tuổi học trò nghịch<br /> ngợm nhưng đã sớm thấm thía nỗi buồn<br /> chung của thế hệ, của dân tộc. Tiếp theo là<br /> những trang viết về tuổi thanh niên lăn lóc<br /> kiếm sống, rồi những ngày thất nghiệp ê chề<br /> và sau đó là những tháng năm say sưa với<br /> công tác đoàn thể khi đã tìm thấy lý tưởng<br /> cho cuộc đời mình.<br /> Hai tác phẩm ra đời những năm 90 của thế kỷ<br /> XX tập trung vào những kỷ niệm gắn bó với<br /> bạn bè đồng nghiệp trên những hành trình của<br /> đường đời Tô Hoài (Tô Hoài công dân và Tô<br /> Hoài nhà văn). Đó là những giọt sống của một<br /> con người đã từng gắn bó tha thiết với cuộc<br /> đời, với thời đại... Ba người khác (2007)<br /> tiếng là tiểu thuyết nhưng "có thể coi là một<br /> <br /> 70<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.Lrc-tnu.edu.vn<br /> <br /> Đào Thủy Nguyên<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> mảng ký ức trong cuộc đời nhà văn Tô<br /> Hoài"(3). Qua cái nhìn của người trong cuộc,<br /> hiện thực đến tàn nhẫn về những sai lầm của<br /> Cải cách ruộng đất đã được phơi bày. "Chính<br /> những giày vò, trăn trở, khổ tâm từ những<br /> thảm trạng kinh hồn của Cải cách ruộng đất<br /> thuở nào vẫn âm ỉ, dền réo ngày một nặng<br /> hơn qua chặng đường dài - là dưỡng chất tạo<br /> nên tác phẩm này"(4).<br /> Hồi ký Tô Hoài hấp dẫn người đọc bởi sự<br /> chân thật của một ngòi bút có bản lĩnh. Nó thể<br /> hiện một khả năng ghi nhận cuộc sống vừa rõ<br /> nét vừa sâu sắc, thể hiện một cách nhìn cuộc<br /> đời vừa giản dị vừa thâm thuý...Viết hồi ký,<br /> Tô Hoài luôn tôn trọng sự thật khách quan.<br /> Không chỉ nói cái hay, cái tốt, ông không<br /> ngần ngại "lộn trái" tất cả để người đọc thấy<br /> rõ hơn cả cái xấu, cái dở, cái sa sút... đã từng<br /> có lúc xuýt đẩy ông và một số bạn bè xuống<br /> bùn đen ô trọc. Ông kể lại từng bước cuộc vật<br /> lộn để vượt lên chính mình, để ngày càng đến<br /> gần hơn cái "chất người" chân chính và chất<br /> nghệ sĩ chân chính của ông và của những<br /> người thuộc thế hệ ông. Cũng với cách nhìn<br /> đó, Tô Hoài giúp người đọc có được cái nhìn<br /> thật hơn, gần hơn và đầy đủ hơn về nhiều<br /> "cây đại thụ" của văn chương Việt Nam hiện<br /> đại như Nam Cao, Ngô Tất Tố, Nguyễn Tuân,<br /> Nguyên Hồng, Xuân Diệu...Với những cá tính<br /> rất riêng và những tài năng khác nhau, họ<br /> thực sự là những "nhân vật lớn" làm nên lịch<br /> sử văn học dân tộc trong một thời kỳ nhiều<br /> thử thách nhưng họ cũng thật nhỏ nhoi với<br /> những số phận riêng, với những buồn vui lận<br /> đận đời thường của "những mảnh đời" nhiều<br /> gian truân vất vả.<br /> Hồi ký của Tô Hoài chiêm nghiệm lại những<br /> hay - dở, được - mất của một thời đã qua<br /> trong những thăng trầm của dòng chảy lịch sử<br /> bằng một thứ văn đan xen nhiều giọng: khi<br /> khách quan lạnh lùng, khi nồng ấm tình<br /> nghĩa, khi xót xa trầm lắng, khi hài hước<br /> châm biếm... Nhưng, ôn hoà và trầm tĩnh là<br /> giọng điệu chủ của các tác phẩm. Giọng điệu<br /> ấy cùng với tài chọn lọc chi tiết để dựng cảnh,<br /> dựng không khí và tài thiết kế những cuộc đối<br /> thoại ngắn nhưng lại có khả năng mở ra rất<br /> rộng trường liên tưởng cho người đọc... đã<br /> <br /> 65(03): 67 - 72<br /> <br /> khiến cho hồi ký của Tô Hoài đi được vào<br /> những mạch ngầm của đời sống. Người đọc<br /> có thể tìm hiểu và nắm bắt được không chỉ là<br /> tính cách, là sở trường sở đoản của những<br /> nhân vật tầm cỡ trong làng văn - những con<br /> người "thuộc về một thế hệ đặc biệt, đứng<br /> chân trên hai thời kỳ lịch sử"... mà còn hình<br /> dung được khá đầy đủ diện mạo, không khí<br /> (chính trị và xã hội) với những tiếng khóc<br /> tiếng cười, những suy nghĩ, những quan niệm,<br /> những ràng buộc, những cách hành xử đúng sai "vừa ngây thơ vừa nghiệt ngã" của một<br /> thời quá khứ "hiu hắt và vất vả".<br /> Ở vào "cái tuổi triền núi bên này" - theo cách<br /> nói của Tô Hoài, từng là người chứng kiến,<br /> cũng là người trực tiếp tham dự vào những<br /> biến động chính trị quan trọng của lịch sử dân<br /> tộc suốt già nửa thế kỷ, hồi ký của Tô Hoài<br /> được viết ra như một lời nhắn gửi tha thiết,<br /> một lời tâm sự chân thành, hay là những<br /> chiêm nghiệm, những sám hối xót xa về biết<br /> bao vấn đề nhân sinh và thế sự... của một nhà<br /> <br /> 71<br /> <br /> Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên<br /> <br /> http://www.Lrc-tnu.edu.vn<br /> <br />