GIÁO TRÌNH CÁ & BỆNH CÁ

Chia sẻ: Phung Anh | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:68

Thêm vào BST

Báo xấu

95
lượt xem 30
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

ngày nay nuôi cá nói riêng và nuôi trồng thủy sản nói chung đang có sự chú ý và quan tâm của các ban nghành Muốn nuôi cá đạt năng suất cao yêu cầu phải nắm được và tìm cách khắc phục các yếu tố môi trường ảnh hưởng xáu đến đời sống cá, đảm bảo các yếu tố kỹ thuật tổng hợp như môi trường nước sạch số lượng chất lượng con giống tốt, thức ăn đầy đủ...

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: GIÁO TRÌNH CÁ & BỆNH CÁ

TRƯ NG ð I H C TÂY NGUYÊN KHOA CHĂN NUÔI THÚ Y TS. NGUY N TH THU HÈ GIÁO TRÌNH CÁ & B NH CÁ (Tài li u lưu hành n i b ) Student:………………………………. Class:…………………… BUÔN MA THU T, NĂM 2008
L I NÓI ð U Ngày nay, nuôi cá nói riêng và nuôi tr ng th y s n nói chung ñang có s chú ý và quan tâm c a các ban ngành. nhi u d án, phát tri n nuôi cá là m t h p ph n r t quan tr ng, góp ph n ñáng k trong vi c c i thi n ñ i s ng ngư i dân. Trong lĩnh v c nuôi cá không th không quan tâm ñ n vi c phòng tr b nh cá, nh t là trong các ao nuôi thâm canh, m t ñ quá dày, s d ng nhi u th c ăn, phân bón. Nghiên c u các y u t môi trư ng nh hư ng t i ñ i s ng, năng su t th y v c và phòng, tr b nh cho cá là nh ng v n ñ cơ b n c a môn h c “Cá và b nh cá” - môn h c cho sinh viên ngành Thú y, trư ng ð i h c Tây Nguyên. Giáo trình này nh m trang b nh ng hi u bi t cơ b n v các y u t nh hư ng ñ n nuôi cá, phòng tr b nh cá, nâng cao năng su t cá nuôi trong các th y v c. Khi h c xong ngư i h c có th ch ñ o, hư ng d n k thu t và tr c ti p th c hi n các ho t ñ ng nuôi cá. ðây là giáo trình ñư c c u t o phù h p v i trình ñ c a sinh viên ngành thú y và k ho ch, th i gian phân b c a Trư ng. Nó d a trên thành t u c a nhi u môn h c, g n nh t là môn Nuôi tr ng th y s n. Sau khi h c, yêu c u ngư i h c nh n th c ñư c nh ng v n ñ sau: Hi u ñư c nh ng v n ñ cơ b n nh t c a giáo trình, cách b c c gi a các chương và tính lôgich c a chương trình. Bi t áp d ng nh ng ki n th c ñã h c ñ gi i thích nh ng hi n tư ng b nh lý c a cá x y ra trong các ao nuôi, bi t phòng và tr b nh cá, không ng ng nâng cao trình ñ k thu t ñ góp ph n gi i quy t và nâng cao năng su t cá nuôi. Môn h c này t i các trư ng khác bao g m hai môn: Sinh thái h c c a cá và B nh h c cá. C hai môn hi n nay ñư c gi ng nhi u trư ng trên th gi i. Vi t Nam môn h c ñư c gi ng Trư ng ð i h c Th y s n, Khoa Th y s n trong các trư ng ð i h c Nông nghi p trên c nư c, các Trư ng Trung c p và cao ñ ng th y s n, các Vi n Nuôi tr ng th y s n và m t s ban ngành có liên quan. T i Trư ng ð i h c Tây Nguyên, giáo trình Cá và b nh cá ñư c so n theo m t k t c u riêng, phù h p v i yêu c u môn h c và phù h p v i s phát tri n c a ngành th y s n trong giai ño n hi n nay. Giáo trình ch c ch n có nh ng thi u sót, chúng tôi mong có s góp ý c a t t c nh ng ngư i quan tâm ñ n nuôi tr ng th y s n nói chung và phòng tr b nh cá nói riêng ñ giáo trình ñư c ngày càng hoàn thi n. Tác gi TS. Nguy n Th Thu Hè 1
CHƯƠNG M ð U 1. ð t v n ñ Mu n nuôi cá ñ t năng su t cao yêu c u ph i n m ñư c và tìm cách kh c ph c các y u t môi trư ng nh hư ng x u ñ n ñ i s ng cá, ñ m b o các y u t k thu t t ng h p như môi trư ng nư c s ch, s lư ng, ch t lư ng con gi ng t t, th c ăn ñ y ñ , phòng b nh và ñ ch h i cho cá k p th i. Trong ñi u ki n ao nuôi do m t ñ cá dày, th c ăn cho cá nhi u, phân bón dư th a d gây ô nhi m cho ao nuôi, vì v y cá nuôi d b m c b nh hơn cá ngoài các th y v c t nhiên. Trong th i gian qua b nh cá liên ti p x y ra trong các ao nuôi c a các h gia ñình gây ra nh ng t n th t l n trong s n xu t ngh cá. ð giúp cho ngư i nuôi cá tránh ñư c nh ng r i ro v b nh, c n ph i trang b ki n th c phòng và ch a b nh cá cho ngư i nuôi. ðây là các ki n th c ñư c ñúc k t t nh ng kinh nghi m s n xu t và các k t qu nghiên c u trong m t th i gian dài, hy v ng s giúp cho nh ng ngư i quan tâm có ñư c nh ng hi u bi t cơ b n v cá và các b nh cá ñang xu t hi n trong các thu v c, t ñó có nh ng bi n pháp h u hi u ñ phòng tr . ðây là môn khoa h c t ng h p k th a thành t u c a nhi u môn h c khác: Môn gi i ph u, phân lo i, t ch c mô phôi, sinh lý, sinh thái h c c a cá ñ làm cơ s ñi sâu nghiên c u phát hi n b nh cá chính xác. Môn h c th y lý, th y hóa, vi sinh v t, ñ c ñi m sinh h c c a cá s cung c p ñư c nh ng ki n th c ñ xác ñ nh nguyên nhân gây b nh cá. Hi u sâu ñ c tính lý hóa h c c a thu c s có cơ s s d ng thu c t t hơn. K thu t nuôi cũng là căn c ñ ch a b nh cá có hi u qu cao. Vì th mu n nghiên c u b nh cá cũng c n ph i tham kh o các môn h c khác và hi u sâu v chúng. 2. L ch s phát tri n c a khoa h c cá và b nh cá Trên th gi i, ngh nuôi cá ñã có t lâu ñ i. Khi con ngư i bi t nuôi cá ñã chú ý ñ n năng su t cũng như s n lư ng cá nuôi. Tuy nhiên ngư i ta ch chú ý ñ n th c ăn và chăm sóc cá khi nuôi, ít ngư i suy nghĩ ñ n vi c phòng và tr b nh cá. Khoa h c b nh cá còn r t tr , cu i th k 18 m i b t ñ u phát tri n. ð u tiên các nhà khoa h c ch phát hi n ra b nh cá và mô t phân lo i ký sinh trùng ký sinh trên cơ th cá, mãi cu i th k 19 vi khu n gây b nh cá m i b t ñ u ñư c nghiên c u. Th k 20 ñ i ngũ cán b khoa h c k thu t l n m nh d n, các k t qu nghiên c u v b nh ký sinh trùng, b nh truy n nhi m cá ñư c công b ngày càng nhi u. K t qu nghiên c u ñã thu ñư c nh ng thành t u ñáng k , ñã tìm ra nguyên nhân gây b nh cho cá và có các bi n pháp phòng tr h u hi u góp ph n nâng cao năng su t cá nuôi. Cu i th k 20 m t s công trình nghiên c u b nh cá, tôm do vi rút, vi khu n gây ra ñã ñư c công b . Vi t Nam, trư c hòa bình l p l i mi n B c 1954, m t s nông dân ñã bi t nuôi cá và phòng tr b nh m t cách ñơn gi n như d n t y ao nuôi trư c khi th cá, v t cá b t v nuôi ph i l c cá d cá t p. Sau 1954, ñ t nư c b chia làm hai mi n, mi n B c phát tri n nuôi tr ng th y s n, ñ i ngũ cán b ñư c ñào t o c trong và ngoài nư c. Năm 1960, t nghiên c u b nh cá ñ u tiên ñư c thành l p Vi t Nam. Công tác nghiên c u b nh cá phát hi n ra b nh ký sinh trùng m neo và b nh n m th y mi b t ñ u vào năm 1961 t i các ao nuôi thu c thành ph Hà N i. Năm 1968, công trình nghiên c u b nh cá ñ u tiên 2
nư c ta ñư c công b v i lu n án PTS c a Hà Ký, tác gi ñã mô t 120 loài ký sinh trùng ký sinh trên cá trong các th y v c nư c ng t mi n B c Vi t Nam. Sau khi ñ t nư c hoàn toàn th ng nh t, công tác nghiên c u B nh cá d n d n ti n vào trong Nam, Trư ng ð i h c Th y s n chuy n t H i phòng vào thành ph Nha trang ñã ñào t o m t ñ i ngũ cán b khoa h c k thu t ngh cá cho các t nh phía Nam, trong ñó có cán b khoa h c k thu t nghiên c u v phòng và ch a b nh th y s n. Các cơ quan Th y s n, Vi n nghiên c u nuôi th y s n ñư c xây d ng và tri n khai nhi u ñ tài nghiên c u b nh th y s n. Trư ng ð i h c Th y s n ñã có các công trình công b v ñi u tra khu h k sinh trùng cá nư c ng t, cá bi n m t s t nh Tây Nguyên và các t nh duyên h i mi n Trung. Vi n nghiên c u Nuôi tr ng th y s n I (B c Ninh) và Vi n nghiên c u nuôi tr ng th y s n II (Thành ph H Chí Minh) nghiên c u khu h ký sinh trùng ký sinh cá nuôi t i các th y v c nư c ng t ñ ng b ng sông C u long. Cu i th k 20, do yêu c u c a công tác nuôi tr ng th y s n, các nghiên c u hư ng v b nh th y s n do vi rút, vi khu n gây ra, các nghiên c u ñã thu ñư c nh ng k t qu kh quan ban ñ u, tuy nhiên v n chưa ñáp ng ñư c nh ng nhu c u c p bách hi n nay. 3. Nhi m v c a môn h c -Ph c v s n xu t ngh nuôi tr ng th y s n. Trư c ñây v i nh ng hình th c nuôi qu ng canh, m t ñ cá thưa, s lư ng phân bón và th c ăn dư th a trong các ao nuôi không nhi u, s ô nhi m nư c chưa ñ n m c ñ báo ñ ng, cá ít m c b nh. Hi n nay, v i s phát tri n nhanh chóng c a khoa h c k thu t, vi c nuôi thâm canh s xu t hi n ngày càng nhi u, v n ñ ô nhi m môi trư ng th y v c ngày càng ph i quan tâm, d ch b nh th y s n s ngày càng nghiêm tr ng. Nh ng hi n tư ng m t mùa cá nuôi do d ch b nh di n ra khá nhi u nơi. Vì v y phòng và tr b nh th y s n ngày càng là công vi c c p thi t và quan tr ng. -T ng k t các công trình nghiên c u, áp d ng vào phòng và tr b nh cho cá ñ ñáp ng yêu c u ngày càng cao c a s n xu t ñ ng th i nâng cao trình ñ môn h c k p v i các ngành khoa h c khác. 3
CHƯƠNG 1: Y U T MÔI TRƯ NG NH HƯ NG T I ð I S NG CÁ VÀ M T S ð C ðI M SINH H C C A CÁC LOÀI CÁ NUÔI BÀI 1: M T S Y UT VÔ SINH TRONG NƯ C 1.1 ð c ñi m c a ho t ñ ng nuôi cá 1.1.1 Tiêu chí ñ i v i các loài cá nuôi: Cá chóng l n, th t ngon, ñư c nhân dân ưa chu ng, giá r , có s c ch u ñ ng v i b nh t t. Cá sinh s n t nhiên ho c có th ñ nhân t o ñư c, thích nghi v i ñi u ki n c a ñ a phương v ñi u ki n khí h u, v ñi u ki n môi trư ng nư c và ñi u ki n kinh t , xã h i. Th c ăn ñơn gi n, r ti n, phù h p ñ a phương. T n d ng các m t nư c hoang hoá ñ nuôi cá và chuy n bi n t p quán th cá c a dân sang nuôi theo quy trình k thu t, áp d ng các bi n pháp k thu t ñ không ng ng nâng cao năng su t, t o nhi u th c ph m tươi s ng cho ngư i dân t i ch , tăng thu nh p cho h . 1.1.2 Các công vi c ch y u: Chu n b ao nuôi. Thao tác v n chuy n cá gi ng. Qu n lý, chăm sóc. Thu ho ch. Phòng và tr b nh cá có t t c các công vi c trên. 1.1.3 Công c lao ñ ng: Lư i, v t, cu c, x ng, ñăng, giai, l ng, bè, xô, ch u, li m, quang, s t, máy bơm nư c, d ng c ño pH. 1.1.4 ði u ki n lao ñ ng: Yêu thích ngh nuôi cá. Có mong mu n thành th o ngh nuôi cá, có tính kiên trì, c n th n. 1.2 Nư c, các y u t môi trư ng nư c, quan h c a chúng v i th y sinh v t M i cơ th , qu n th loài sinh v t b t kỳ, k c con ngư i ñ u s ng d a vào môi trư ng ñ c trưng c a mình, ngoài m i tương tác ñó sinh v t không th t n t i ñư c. Môi trư ng n ñ nh, sinh v t s ng n ñ nh và phát tri n hưng th nh, khi môi trư ng suy thoái sinh v t gi m c v s lư ng l n ch t lư ng. N u môi trư ng b phá h y thì sinh v t cũng b phá h y theo. Có nghĩa là sinh v t s ng trong môi trư ng ph i ch u nh hư ng c a môi trư ng, khi có m t y u t c a môi trư ng thay ñ i thì sinh v t trong môi trư ng s ch u nh hư ng c a s thay ñ i ñó. Theo b n ch t c a tác nhân trong môi trư ng có th chia thành ba lo i: Tác nhân vô sinh: tác ñ ng lý hóa h c c a môi trư ng vô sinh như nhi t ñ , ánh sáng, n ng ñ mu i... Tác nhân h u sinh: tác ñ ng c a các sinh v t v i nhau nh hư ng c a con ngư i ñ n sinh v t: k thu t nuôi, khai thác, thu n hóa... Các tác nhân khác nhau thích nghi v i môi trư ng khác nhau. Có loài thích ng r ng, có loài thích ng h p. M i sinh v t có m t ki u trao ñ i ch t ñ c trưng và xác ñ nh, không có trao ñ i ch t thì sinh v t không th t n t i. N u như m t nhân t môi trư ng thay ñ i phá v s cân b ng c a trao ñ i ch t thì sinh v t ñó ho c là 4
ph i t ghép mình vào nh ng ñi u ki n thu n l i nh t c a môi trư ng hay ph i thay ñ i tính ch t trao ñ i ch t. (Thí d : ch nhái hình thành t l p cá khi khô c n). Tuy nhiên các y u t môi trư ng nh hư ng ñ n sinh v t không gi ng nhau t t c m i ñi u ki n thay ñ i, chúng ta l n lư t xét m t vài y u t chính. Trư c h t ph i nói ñ n môi trư ng c a th y sinh v t, ñó là nư c. 1.2.1 Nư c-môi trư ng s ng c a th y sinh v t Tr ng lư ng riêng c a băng nguyên ch t 00C là 0,9168 nh hơn nư c cùng nhi t ñ (0,99987) kho ng 8,5%. ði u này gi i thích s trôi c a các t ng băng trên nư c, th y sinh v t có kh năng sinh s ng t ng dư i băng vì nư c có kh năng thu nhi t và t a nhi t. Tr ng lư ng riêng c a nư c ñ t c c ñ i là 1 3,980C, vư t quá nhi t ñ ñó, nư c n ra và t tr ng c a nư c gi m ñi m t cách tuy n tính v i s tăng nhi t. T tr ng c a nư c còn tăng g n như tuy n tính theo s gia tăng c a hàm lư ng các mu i hòa tan. ð mu i c a ph n l n các v c nư c ng t n m trong kho ng 0,01-1,00g/l, thư ng gi a 0,1-0,5g/l. ð mu i cũng làm gi m nhi t ñ c a nư c. Càng xu ng sâu áp l c c a nư c càng tăng, m i loài th y sinh v t ch thích ng v i m t áp l c nh t ñ nh. Thí d : cá Chép 100atm cá s ng bình thư ng, 200atm cá b t ñ ng và 300 atm cá ch t. Áp l c còn gây bi n ñ i h th ng sol và gen, trong thí nghi m ngư i ta còn th y nó có th thay ñ i gi i tính. B ng 1: S bi n ñ i c a t tr ng (g/ml) c a nư c ch a mu i ð mu i(‰) T tr ng c a nư c 40C 0 1.00000 1 1.00085 2 1.00169 3 1.00251 10 1.00818 35 1.02822 Nhi t riêng (Specific heat: lư ng nhi t tính b ng Calo c n thi t ñ nâng nhi t ñ c a m t ñơn v kh i lư ng v t ch t lên 10C): Nư c có nhi t riêng r t l n (1). Nó như ch t ñ m ñ i v i s giao ñ ng nhi t, ñ kh năng c i thi n ñi u ki n khí h u c a m t vùng ñ t n m k các v c nư c l n. T c ñ l nh ñi hay nóng lên c a nư c bao gi cũng ch m hơn trên c n, vì th mùa th y văn bao gi cũng ch m hơn mùa khí h u. Nư c còn là m t dung môi hòa tan nhi u ch t h u cơ và vô cơ thành m t môi trư ng dinh dư ng cung c p cho th y sinh v t. Nư c có ñ d n ñi n và truy n âm cao. Nư c là m t ch t ñi n ly l n nên cân b ng áp su t th m th u c a th y sinh v t v i môi trư ng nư c d dàng. Nư c luôn trong tr ng thái v n ñ ng theo c chi u th ng ñ ng và chi u n m ngang, mang theo th c ăn tr c ti p và gián ti p cho th y sinh v t, cung c p nhu c u ôxy, ñi u hòa nhi t ñ , ñ m n, khí hòa tan trong nư c,..Ngoài ra dòng ch y còn nh hư ng t i di cư dinh dư ng và di cư ki m m i, nh t là nh ng loài cá sinh s n c n có dòng ch y. Bên c nh nh ng tính ch t c a nư c có ý nghĩa r t quan tr ng t i ñ i s ng th y sinh v t thì n n ñáy cùng v i nư c là tác nhân xác ñ nh hay chuy n ñ ng sinh v t trong th y v c. N u n n ñáy không n ñ nh gây nên s xáo tr n th y sinh v t ñáy v dinh dư ng, v sinh trư ng, m t s loài cá sinh s n vùi trong ñáy n u n n ñáy không n ñ nh d làm tr ng b phá h y ho c lơ l ng trong nư c. 5
Tính ch t c a n n ñáy còn nh hư ng t i s chuy n ñ ng c a sinh v t ñáy, kh năng bám, ki m m i c a chúng, song ch t ñáy không nh ng nh hư ng t i sinh v t ñáy mà còn nh hư ng t i các th y sinh v t s ng trong các t ng nư c khác, thí d : n n ñáy b xáo tr n các loài cá ăn trôi n i d b n i ñ u do thi u ôxy. Ch t ñáy còn nh hư ng t i kh năng cung c p th c ăn cho các loài cá ăn th c v t c l n. Tính ch t quan tr ng c a n n ñáy là kích thư c các h t, ñ ñ m ñ c và b n v ng trong s s p x p c a chúng, kh năng gi các ch t l ng ñ ng, s bào mòn b i dòng ch y. 1.2.2 Nhi t ñ nư c Ngu n nhi t l n nh t nư c nh n ñư c là t m t tr i, sau ñó là s phân h y các h p ch t h u cơ có trong nư c. Trên hành tinh kho ng nhi t t n t i là 10000C, song s s ng ch có m t t - 20 ñ n 1000C. ða s các loài th y sinh v t h p nhi t (0 -500C), m t s vi sinh v t và t o su i nư c nóng có kh năng ch u ñư c kho ng 80-880C, m t vài loài côn trùng s ng 520C. Nhi t ñ nư c n ñ nh hơn nhi t ñ không khí và thư ng th p hơn do ñó th y sinh v t h p nhi t hơn sinh v t trên c n. Nhi t ñ trong hành tinh phân b trong các v c nư c khác nhau do nguyên nhân v y u t ñ a lý (vĩ ñ ), khí h u (ngày ñêm, mùa, năm). Nhi t ñ trong th y v c còn phân b theo t ng do nguyên nhân s truy n nhi t c a nư c kém. Do s xáo tr n c a các kh i nư c mà m i nơi, m i th i ñi m...có s phân b ñ c trưng, có loài ưa m, có loài ưa l nh, có loài r ng nhi t, có loài h p nhi t. các vùng ôn ñ i và nhi t ñ i l p nư c sâu nhi t ñ th p và n ñ nh hơn l p m t., gi i h n -1,7 ñ n -20C. Nhi t ñ t ng m t bi n ñ i theo nhi u y u t : nhi t ñ i 26-270C, ôn ñ i 13-140C, c c 00C. vùng c c s phân b nhi t ñ theo t ng ngư c v i hai vùng trên. Như v y vùng ôn ñ i s giao ñ ng nhi t t ng m t l n hơn. Trong gi i h n sinh thái c a mình, nh ng loài ưa l nh các quá trình sinh lý ñư c ñ y m nh trong ñi u ki n nhi t ñ th p, khi nhi t ñ nư c nâng cao, các quá trình ñó gi m và ñi t i ñình ch , nh ng loài ưa m b c tranh trên ngư c l i. Riêng cá là loài bi n nhi t nên quá trình hình thành nhi t hay tích t (th i nhi t) th p hơn so v i các loài sinh v t ñ ng nhi t và nhi t ñ phát tri n liên quan ch t ch ñ n môi trư ng. Thí d : cá chép 1,05kg trong m t ngày ñêm th i ra 10,2 kgCal/kg cơ th dư i d ng nhi t, con sáo 0,75kg trong m t ngày ñêm th i ra 240 kgCal/kg cơ th . Nhi t ñ nư c c n thi t cho s phát tri n c a th y sinh v t, trao ñ i ch t ñư c tăng cư ng khi nhi t ñ tăng song ñ n m t nhi t ñ nào ñó quá gi i h n cho phép th y sinh v t l i ng ng trao ñ i ch t và ngoài gi i h n cho phép th y sinh v t b ch t. Như v y m i loài có m t gi i h n nhi t ñ nào ñó (ngư ng nhi t ñ ) và có m t nhi t ñ c c thu n cho th y sinh v t phát tri n, quá nóng cá men b phá h y, quá l nh d ch b ñông và th y sinh v t s ch t. Khi cá ñ có m t nhi t ñ c c thu n, ngoài gi i h n sinh thái tr ng s b ung ho c cá n s b d hình. Như v y nhi t ñ nh hư ng ñ n s chín mùi c a t bào sinh d c, không nh ng ñ y nhanh quá trình chín mùi c a th y sinh v t mà còn nh hư ng ñ n c u trúc hi n vi và thành ph n hóa h c c a tr ng cá. 6
S thích nghi v i s bi n ñ i c a nhi t ñ còn ñư c th hi n nh ng d u hi u hình thái c a th y sinh v t như các d ng hình c a ñ ng v t n i trong mùa ñông và mùa hè ho c s di cư c a th y sinh v t. T t nhiên s bi n ñ i nhi t ñ nư c còn nh hư ng t i các ñi u ki n v t lý, hóa h c c a nư c mà nh ng y u t này tác ñ ng tr c ti p ñ n ñ i s ng sinh v t. S thay ñ i nhi t ñ nh hư ng ñ n cư ng ñ trao ñ i ch t c a cá liên quan ñ n tác d ng ñ c c a c a các ch t lên cơ th cá. Nói chung nhi t ñ nh hư ng r t l n ñ n ñ i s ng th y sinh v t, nó có tính ch t quy t ñ nh ñ n ñ i s ng c a th y sinh v t, ch ñ c a nư c quy t ñ nh ñ n s phân b c a sinh v t theo ñ sâu, theo vĩ ñ , theo mùa, nh hư ng ñ n sinh trư ng, sinh s n c a t t c các loài th y sinh v t. 1.2.3 Ánh sáng Ánh sáng trong nư c là ánh sáng m t tr i cung c p cùng v i s phát quang c a th y sinh v t S ph n x Các tia ñơn s c chi u xu ng hành tinh b h p th các m c ñ khác nhau, nó ph thu c vào thành ph n các ch t trong khí quy n (O3, O2, H2O, b i...). t ng Ô zôn h p th 90% các tia c c tím. Khi chi u xu ng m t ñ t s suy gi m cư ng ñ áng sáng bi n ñ ng v i các tia có bư c sóng dài, tương ñ i n ñ nh v i nh ng tia có bư c sóng ng n. B c x m t tr i tác ñ ng th y v c không hòan tòan xâm nh p vào nư c mà ph n x l i khí quy n m t cách ñáng k . M c ph n x (R) c a ánh sáng tr c ti p không phân c c ñư c bi u di n b i phương trình: 1 sin2(i - r) tg2(i - r) R= { + } 2 sin2(i + r) tg2(i + r) Trong ñó: i là góc tia t i, r là góc khúc x Hàm này ch ra r ng m c ñ ph n x ph thu c vào ñ nghiêng c a m t tr i so v i m t ñ t. Ví d : khi m t tr i lên cao kh i ñư ng chân tr i 100 so v i m t ñ t thì lư ng ph n x tăng t 10 - 40%, ngư c l i m t tr i lên cao 400 thì lư ng ph n x ch còn 8- 10%, vùng xích ñ o tia chi u th ng góc ñã cung c p ngu n b c x l n và tương ñ i n ñ nh, ra kh i vùng này b c x thay ñ i luân phiên theo vùng khí h u, ñ nh c c c a trái ñ t năng lư ng tr c ti p c a m t tr i gi m ñ n s 0 quá 1/3 th i gian trong năm. Do v y các th y v c vùng c c ch nh n ñư c ngu n b c x t các ngu n gián ti p. B c x gián ti p t b u tr i xu ng m t nư c cũng b ph n x l i khí quy n nhưng m c ñ nh hơn, nó ph thu c vào ñi u ki n b u tr i, ví d tr i u ám lư ng áng sáng ph n x l i khí quy n tà th y v c gi m, giá tr trung bình m t ñi do ph n x gián ti p kh ang 6,5%, lư ng này có th th p ñi do ñ a hình. Khi m t nư c b xáo tr n s ph n x ánh sáng tăng lên, khi góc tia t i th p vào kho ng 50 thì ph n x 20%, góc tia t i l n hơn 50 ñ n 100 thì ph n x 10% song ph n x l i nh ñi khi tia t i l n hơn 150. Sóng l n s ph n x ch gi m ñi ñôi chút vì áng sáng chi u vào g n vuông góc v i thành sóng. Ánh sáng ph n ñ c a quang ph ph n x l n hơn so v i các tia có t n s cao nh t là góc chi u th p. S tán x trong nư c S tán x trong nư c làm nư c m t ñi m t năng lư ng ñáng k , các v c nư c trong, khi ánh sáng chi u xu ng th ng góc, t c là lo i tr ánh sáng ph n x thì m t b ph n c a nó b các ch t lơ l ng trong nư c h p th , còn b ph n khác b tán 7
x . S tán x năng lư ng ánh sáng cũng có th xem xét ñơn gi n như s ph n x t ng h p t c u trúc dày ñ c c a góc chi u ngay trong th y v c. Năng lư ng tán x thay ñ i theo s lư ng các ph n t các ch t h u cơ lơ l ng và nh ng ñ c tính quang h c c a chúng, bi n ñ ng theo ñ sâu, theo mùa. Thí d : các v t li u Silic gây tán x kém hơn so v i các ch t lơ l ng ñ c. nh ng nơi giàu ch t lơ l ng g m c Phytoplankton, m c ñ tán x tăng. Trong nư c r t s ch, ánh sáng tán x xu t hi n d i xanh c a quang ph nhìn th y. Khi nư c giàu ch t lơ l ng và kích thư c c a chúng tăng lên thì b c x sóng dài b tán x nhi u hơn, còn ánh sáng có bư c sóng ng n l i b h p th nhi u hơn. nơi nư c c ng, giàu CaCO3 thì ánh sáng tán x là ánh sáng lam, còn các vùng nư c giàu ch t h u cơ thì ánh sáng tán x thu c d i lam vàng l i chi m ưu th . S tán x ánh sáng ñư c coi như là ngu n năng lư ng b sung cho quá trình quang h p c a t o và các ho t ñ ng c n ánh sáng khác c a sinh v t. S lư ng ánh sáng tán x có th ñ t ñ n 25% lư ng ánh sáng ñư c h p th . M t b ph n l n ánh sáng tán x cũng quay tr l i m t nư c và có ñ n 80-90% t ng lư ng b c x tr l i khí quy n. S truy n ánh sáng và h p th ánh sáng trong nư c T ng năng lư ng b c x chi u xu ng nư c thì 97% ph n x l i khí quy n, ph n r t nh xâm nh p vào nư c và b h p th nên tán x gi m ñi r t nhanh theo ñ sâu r i t t h n. S h p th ñư c coi như s gi m c a năng lư ng do bi n ñ i thành nhi t. Nói chung l p nư c dày 1m thì có t i 53% t ng năng lư ng ánh sáng bi n ñ i thành nhi t. H s suy gi m chung bao g m s suy gi m gây ra do nư c, s h p th c a các phân t lơ l ng, ñ c bi t là các phân t mang màu. nơi nư c s ch nh ng phân t lơ l ng ít nh hư ng lên s h p th . Nơi nư c xáo tr n s h p th cũng tăng r t ñáng k . Nư c t nhiên giàu ch t h u cơ, nh t là a xit humic, chúng gây nh hư ng l n ñ n s h p th chung c a nư c. Thư ng ánh sáng c a ph n h ng ngo i và ñ b h p th m nh t o nên hi u su t nhi t cao l p nư c b m t sâu 1m. nư c c t tia c c tím b h p th nhi u lên ñáng k S truy n và h p th ánh sáng trong nư c có th ti p c n b ng nhi u cách: ñơn gi n là phương pháp c a EA. Birge, liên quan ñ n cư ng ñ chi u sáng trên cơ s công th c: (I0 - Iz)/I0 x 100 Trong ñó: I0 là cư ng ñ ánh sáng trên m t nư c Iz là cư ng ñ ánh sáng ñ sâu z mét Màu nư c và ñ trong Màu quan sát ñư c c a nư c là k t qu c a s tán x c a nư c lên phía trên sau khi ñã ñi qua nh ng ñ sâu khác nhau và qua s h p th có ch n l c trên ñư ng ñi. Nh ng tia sáng có bư c sóng ng n chi m ưu th khi quan sát, vì v y ánh sáng chúng ta quan sát ñư c thư ng th y là màu lam. Keo CaCO3 r t ph bi n v c nư c c ng, gây tán x ánh sáng l c và lam làm cho nư c có màu xanh lam ñ c trưng. S lư ng l n các ch t vô cơ có trong nư c phát ra màu nâu. Màu ñư c ño b ng các thang màu tiêu chu n. ð trong c a nư c ð xác ñ nh ñ trong c a nư c ngư i ta dùng ñĩa Secxi do nhà khoa h c Ý Secchi ñ xu t. Theo phương pháp này ngư i ta quan sát b ng m t thư ng t i m t 8
ñi m mà ñó m t ñĩa tr ng m t kh i t m nhìn khi cho ñĩa chìm xu ng hay ñĩa b t ñ u xu t hi n khi ta kéo ñĩa t t ng sâu không nhìn th y lên. Tuy nhiên vi c ño ñ trong b ng ñĩa secxi không cho ta kh năng xét ñ n s phân b ánh sáng trong nư c và th hi n nó v m t s lư ng. ð trong Secxi chính là hàm c a s ph n x ánh sáng t m t ñĩa nên b nh hư ng do ñ c tính h p th c a nư c. nh hư ng c a ánh sáng ñ n cá ð i v i cá, th c ăn trong th y v c (c th là th c v t phù du) sinh s n và phát tri n ñư c ch y u do quá trình quang h p dư i tác ñ ng c a ánh sáng m t tr i. N u không có ánh sáng m t tr i nh ng lo i th c ăn có di p l c không th t n t i và sinh s n. Như v y trong quá trình t o h p ch t h u cơ trong th y v c ánh sáng có vai trò r t l n. Aïnh sáng nh hư ng ñ n tăng trư ng ñ ng v t ít hơn th c v t song ngư i ta ñã quan sát th y cá Ng nh Canaña ho t ñ ng tích c c vào ban ñêm và sinh trư ng t t nh t trong ñi u ki n t i hoàn toàn, s l t xác c a cua Gecacinus x y ra khi ánh sáng liên t c. Cơ quan c m giác ánh sáng là m t. Ánh sáng nh hư ng t i s di ñ ng, phân b c a th y sinh v t theo ñ sâu, ñ c bi t v i th c v t quang h p. Chính vì có hi n tư ng quang h p mà ô xi trong th y v c ñư c cung c p khá nhi u. S phân chia các lo i th c v t theo t ng nư c kéo theo s phân chia t ng dinh dư ng c a ñ ng v t trong nư c. cá ánh sáng c n thi t cho ho t ñ ng b t m i, tr n tránh k thù, tìm hư ng chuy n ñ ng. Như trên ñã nói cơ quan c m giác ánh sáng c a cá là m t nên t ng ñáy không có ánh sáng chi u m t cá không phát tri n. Nh ng loài s ng trong hang t i, m t có th chuy n t tr ng thái phát tri n sang mù. Ngoài tác ñ ng lên m t cá, ánh sáng còn có nh ng tác ñ ng khác lên ñ i s ng c a cá như thi u ánh sáng thì có hi n tư ng thi u sinh t . Ánh sáng còn có tác ñ ng lên kh năng sinh s n c a các loài cá. Ánh sáng ñ y nhanh quá trình phát tri n và nh hư ng ñ n quá trình chín s n ph m sinh d c. Nh ng cá th ñư c chi u sáng liên t c thì s n ph m sinh d c chín nhanh hơn nh ng cá không ñư c chi u sáng liên t c. Ánh sáng còn là tín hi u tìm m i, ho t ñ ng sinh s n. Di ñ ng ngày ñêm c a cá cũng g n li n v i ñi u ki n ánh sáng. Aïnh sáng có liên quan ñ n s bi n ñ i màu s c c a cá, hư ng v n ñ ng c a cá.Ph n l n sinh v t có tính hư ng quan, th y ánh sáng là t i, vì tính hư ng quan này nên trong khai thác cá ngư i ta ñã l i d ng ñ thu ho ch. Khi xét ñ n ánh sáng chúng ta không th b qua m t hi n tư ng c a sinh v t. ðó là s phát quang. bi n hi n tư ng này th y rõ, song nư c ng t hi n tư ng phát quang r t ít g p, ch có c Lania và m t vài vi khu n khác. ñ sâu trên 40m ña s sinh v t phát quang. Ánh sáng do sinh v t phát quang là ánh sáng l nh vì năng lư ng là quang năng, ña s các lo i ánh sáng do sinh v t phát quang có màu xanh lá cây. Ý nghĩa sinh h c c a hi n tư ng này v n chưa ñư c gi i thích chính xác. ða s phát quang ñ báo hi u cho sinh v t khác gi i trong th i gian phát d c hay ñ b t m i ho c ñ t v . M t s loài phát quang ch là hi n tư ng ph trong quá trình ô xi hóa. 1.2.4 Mu i hòa tan trong nư c Trong t nhiên không có môi trư ng nào không có mu i hòa tan. Nư c trư c khi ñ í vào th y v c ñã ñi qua các l p ñ t hòa tan m t s mu i trong ñ t. Do có lư ng mu i hòa tan này nên s s ng c a sinh v t trong th y v c ñư c ñ m b o. 9
Ngư i ta chia mu i hòa tan trong nư c thành hai nhóm l n: mu i dinh dư ng và mu i m n. Mu i dinh dư ng g m các mu i ch a nitơ, ph tpho, lưu huỳnh và m t s ion Ca++, Mg++...có ý nghĩa quan tr ng trong vi c xây d ng cơ th và phát tri n c a th y sinh v t. Trong nư c m n ion Cl- chi m 88,8% trong t ng s các mu i hòa tan trong nư c, trong nư c ng t lư ng mu i m n này ch chi m 6,9‰. ð m n bi u th b ng ‰ (ph n nghìn: s gam mu i trong 1 lít nư c). Theo ñ m n chia nư c ra 4 nhóm: nư c ng t 0,2 - 0,5‰; nư c l 0,5 - 30‰; nư c m n 30 - 40‰; nư c quá m n trên 40‰. Các vùng g n bi n có th có hai khu h cá nư c ng t, nư c bi n và có c khu h cá nư c l . Ngư c l i vùng nư c ng t r t ít th y sinh v t nư c ng t ra sinh s ng. Nh ng loài th y sinh v t ch u ñư c s giao ñ ng n ng ñ mu i l n g i là th y sinh v t r ng mu i và ngư c l i nh ng loài ch ch u ñư c s giao ñ ng n ng ñ mu i nh g i là th y sinh v t h p mu i. Nhi u loài cá nư c ng t thu c b cá Chép h p mu i, không ch u ñư c n ng ñ mu i bi n. Cá rô phi là b n r ng mu i, cúng s ng ñư c c nư c ng t, l và m n. M t s loài th y sinh v t có t ng giai ño n s ng các vùng m n, ng t khác nhau, thí d cá Mòi, cá Cháy s ng bi n nhưng vào c a sông ho c nư c ng t khi sinh s n. Các mu i khoáng hòa tan trong nư c ñư c th m qua màng mang, xoang mi ng và ñư ng tiêu hóa vào cơ th . Song n ng ñ mu i khoáng hòa tan trong nư c ch m t gi i h n nh t ñ nh nào ñó thì cơ th th y sinh v tï sinh trư ng m i t t ñư c, n u tăng n ng ñ mu i lên quá cao thì sinh trư ng c a th y sinh v t l i không tăng n a ho c ng ng l i, ñó chính là ngư ng mu i c a th y sinh v t. Mu i hòa tan trong nư c làm th c ăn cho các lo i sinh v t làm th c ăn cho cá, tôm và các ñ ng v t là ñ i tư ng nuôi. Do ñó khi n ng ñ mu i hòa tan trong nư c tăng lên th c ăn cho cá phát tri n thì kh i lư ng cá s tăng lên tương ng. Tuy nhiên m i quan h này không ph i lúc nào cũng t l thu n, nó ph thu c vào quan h th c ăn trong th y v c. Trong th c t các ao nuôi ngư i ta thư ng bón phân ñ tăng lư ng mu i dinh dư ng hòa tan trong nư c ho c làm th c ăn tr c ti p cho các ñ i tư ng nuôi. T i các h không bón phân ð k L k hàm lư ng mu i dinh dư ng là 1mg/l, trong khi ñó các ao ương do ñư c bón phân nên ch có n ng ñ NH4+ ñã ñ t 0,8mg/l, PO4- - - ñ t 0,8mg/l (Nguy n Tr ng Nho). N ng ñ mu i khoáng có ý nghĩa kích thích ho c kìm hãm s phát tri n và tăng trư ng c a th y sinh v t. Thí d : n ng ñ s t 0,1mg/l kích thích s phát tri n c a cá, n ng ñ 0,2mg/l kìm hãm s sinh trư ng. Nhi t ñ càng cao tác h i c a mu i càng tăng; khi cá b ñ c s t t c là toàn b mang cá b m t màng s t dày ñ c bao ph , cá hô h p r t khó. Ngày nay ngư i ta tìm ra 100 ch t hòa tan trong nư c có th gây ñ c cho th y sinh v t các n ng ñ nh t ñ nh nào ñó tùy theo t ng ch t và t ng loài th y sinh v t. Tác ñ ng ñ c ñ i v i th y sinh v t ph thu c vào th i gian, th i ñi m, thư ng vào mùa hè th y sinh v t sinh trư ng t t là mùa các ch t ñ c có tác h i nhi u hơn. Các ion SO4- - có nh hư ng m nh m ñ n s phân c t tr ng, làm m t cân b ng trao ñ i ch t bình thư ng. Phênol làm tê li t h th n kinh c a cá và gây hi n tư ng tiêu huy t. Ngư i ta ñã xây m t h th ng l c sau các công trình công nghi p có nư c th i ñ ngăn ch n các ch t ñ c làm ô nhi m môi trư ng nh hư ng ñ n ñ i s ng cá. 1.2.5 Các ch t khí hòa tan trong nư c Trong nư c các ch t khí hòa tan có nh hư ng r t l n ñ n ñ i s ng th y sinh v t. Ngu n g c c a các ch t khí hòa tan trong nư c bao g m: 10
-T không khí hòa tan vào (CO2, O2, N2), thông thư ng trong không khí có ch t gì thì trong nư c có ch t y nhưng n ng ñ khác nhau. -Sinh ra trong quá trình chuy ún hóa v t ch t trong th y v c (CO2, CH2) -Sinh ra t l p ñ t sâu trong quá trình phân gi i các ch t khí do nhi t ñ cao và áp l c l n (CO2, NH3, H2S, HCl...) Các ch t khí hòa tan trong nư c ph thu c vào nhi u y u t : nhi t ñ , h s h p ph và m t s y u t khác. ð hòa tan ñư c xác ñ nh theo công th c: 1000.P.k V= 760 V: th tích khí hòa tan trong nư c k: h s h p ph . P: áp su t không khí trên b m t ti p xúc Trong nư c có nhi u ch t khí hòa tan nhưng nh hư ng chính ñ n th y sinh v t có m t s ch t, trong gi i h n chương trình chúng ta c n xét ñ n các ch t: O2, CO2, CH4, H2S. 1.2.5.1 Khí O2 Ôxy là m t trong nh ng ch t có ý nghĩa sinh thái l n ñ i v i th y sinh v t. "Cu c ñ u tranh giành sinh t n trong th y quy n là cu c ñ u tranh giành ôxy". ðó là l i nói c a vi n s hàn lâm khoa h c Liên xô V.I.Vrenatski (1960). ðúng th , ôxy trong nư c ít hơn nhi u so v i trong không khí. Ngu n cung c p ôxy vào nư c là do s xâm nh p c a ôxy trong khí quy n và s quang h p c a th c v t có di p l c dư i ánh sáng m t tr i. Ngoài ra ôxy ñư c tăng cư ng do gió, do dòng ch y... S hao h t ôxy trong nư c do chính các ñ ng v t trong nư c th c hi n qúa trình hô h p, do sư khu ch tán vào khí quy n và s ôxy hóa các ch t. H s h p th ôxy b i nư c 00C là 0,04898. Do v y hàm lư ng chu n c a nó trong khí quy n (210ml/l) thì trong 1lít nư c s hòa tan ñư c: 210 x 0,04898 = 10,29 mgO2. Hàm lư ng ôxy trong nư c thay ñ i theo s hô h p c a ñ ng v t, s quang h p c a th y sinh v t, ñ mu i và nhi t ñ trong nưóc, s xáo tr n các dòng nư c. Vì v y nên có s phân t ng ôxy trong các th y v c nư c sâu vào ngày có ánh sáng, t ng sâu ôxy ít và thư ng thi u hơn t ng trên m t nư c, s gi m ôxy vào các gi không có ánh sáng m t tr i: 5-7 gi sáng và s giàu ôxy vào các gi : 15-15 gi . Khi ñô ümu i và nhi t ñ tăng hàm lư ng ôxy gi m ñi rõ r t. Khi có s xáo tr n nưóc ôxy tăng. B ng 2: ð hòa tan c a ôxy khi thay ñ i nhi t ñ và ñ mu i Nhi t ñ ð mu i (‰) 0 1 2 3 4 0 10,29 9,65 9,01 8,36 7,71 10 8,02 7,56 7,10 6,63 6,17 20 6,57 6,22 5,88 5,53 5,18 30 5,57 5,27 4,96 4,65 4,35 Ôxy nh hư ng r t l n ñ n ñ i s ng th y sinh v t. Trong các ao nuôi, thi u ôxy gây ra hi n tư ng n i ñ u cá vào các bu i sáng s m, thi u nghiêm tr ng cá có th b ch t. M i loài cá ñòi h i m t lư ng ôxy khác nhau, cá chép 0,5mg/l, rô, trê c n ít hơn. Theo nhu c u ôxy ngư i ta chia cá ra b n nhóm sinh thái khác nhau: Nhóm ñòi h i nhi u ôxy: 7-11cm3/l, ñ i di n là cá B ng Cottus gobio Nhóm ñòi h i ôxy khá l n: 5-7cm3/l, ñ i di n là cá B ng Gobio gobio Nhóm ñòi h i ôxy tương ñ i ít: 4cm3/l, ñ i di n là cá Vư c Perca perca 11
Nhóm ñòi h i ôxy ít: 0,5cm3/l, ñ i di n là cá Chép Cyprinus carpio. Nhu c u ôxy c a cá thay ñ i theo t ng giai ño n s ng và tình tr ng sinh lý cơ th , thí d th i kỳ phôi thai nhu c u ôxy là l n nh t so v i các nhu c u khác, cá v n ñ ng c n nhi u ôxy. 1.2.5.2 Khí Carbonic CO2 Trong th y vưc khí carbonic hòa tan t t hơn ôxy, t t c các y u t làm gi m khí carbonic ñ u làm tăng ôxy và ngư c l i. Ngu n cung c p khí carbonic cho th y v c là do hô h p c a sinh v t, do hòa tan t trên c n vào, còn s gi m khí carbonic là do quang h p c a sinh v t và do s t o thành các mu i CO3- -. trong nư c m t lư ng không nhi u phân t CO2 ph n ng v i nư c t o thành H2CO3 và có s phân ly như sau: H2CO3 H+ + HCO3- HCO3- H+ + CO3- - CO2 + H2O H2CO3 HCO3- + CO3- + T l các ph n trên ph thu c vào H . Các g c HCO3- và CO3- - trong nư c thư ng liên k t v i các kim lo i t o thành các mu i MnCO3, CaCO3, Mn(HCO3)... r t có ý nghĩa trong th y v c. Carbonic là ch t dinh dư ng cho th c v t và nó cũng c n m t lư ng nh cho ñ ng v t ñ ñi u hòa quá trình trao ñ i ch t và ñ t ng h p các ch t h u cơ khác. Trong các ph n ng cacboxin hóa hydrat cacbon c a các h p ch t h u cơ khác nhau tham gia vào vi c hình thành Protit, lipit, gluxit, các axit nucleic và các ch t khác. Song v i hàm lư ng CO2 t do cao trong nư c thì chúng có h i cho cá và các ñ ng v t khác s ng trong nư c. 1.2.5.3. Khí H2S Khí Sulfuar hydro trong nư c ñư c hình thành ch y u b ng con ñư ng sinh h c nh ho t ñ ng c a các vi sinh v t. Chúng có h i cho sinh v t trong th y v c vì làm gi m khí Ôxy khi b ôxy hóa ñ n S và gây ñ c tr c ti p. Ngoài ra còn làm c n tr s di chuy n c a sinh v t trong th y v c. H2S r t giàu nh ng nơi nư c th i, nó gi m trong quá trình làm s ch nư c thiên nhiên nh s ôxy hóa. 1.2.5.4. Khí CH4 Khí Mêtan ñ c ñ i v i sinh v t trong nư c. Chúng hình thành do s phân h y các h p ch t h u cơ và thư ng ñáy các th y v c. T c ñ hình thành chúng ph thu c vào ñ ñ m ñ c c a ch t b phân h y và nhi t ñ trong nư c. CH4 cũng khu ch tán vào không khí m t ph n còn m t ph n b ôxy hóa do vi khu n hi u khí Pseudomonas cho ñ n CO2. Khi có m t c a CH4 sinh v t b c n tr ho t ñ ng cơ h c do các ch t phân h y trong th y v c có n ng ñ cao. 1.2.6 Các ch t h u cơ hòa tan trong nư c Các ch t này ch y u là humic bao g m các a xit humic khó phân gi i, các lo i ñư ng, a xit amino, vitamin cũng như d n xu t linh ñ ng c a các h p ch t h u cơ khác ñư c s n sinh trong quá trình trao ñ i ch t c a th y sinh v t. Có kho ng 2- 10% t ng lư ng ch t h u cơ có trong cơ th và d ng c n v n. ð ño hàm lư ng các ch t h u cơ trong nư c ngư i ta dùng ch s ôxy hóa t c là s lư ng O2 c n ñ ôxy hóa các ch t h u cơ b ng Permanganat. Các ch t h u cơ hòa tan vì tính b n v ng v hóa h c nên m t kh i lư ng ñáng k không ñư c ph n l n các sinh v t trong nư c s d ng, tr loài n m và vi sinh v t. T c ñ phân gi i các ch t humic tăng cao khi nhi t ñ tăng nh t là có tác 12
ñ ng c a tia t ngo i. Nhi u loài th y sinh v t s d ng các ch t như ñư ng, vitamin, a xit amino và nh ng ch t h u cơ có trong nư c ñ ñ ng hóa. Các ch t h u cơ thư ng k t thành kh i lư ng l n thu n l i cho dinh dư ng c a sinh v t. Thích nghi v i vi c tìm ki m các ch t h u cơ các cơ quan c m nh n c a sinh v t r t phát tri n như cá Chình có th c m nh n ñư c rư u v i hàm lư ng 1g/6000km3 nư c còn cá chép v i hàm lư ng nitrobanzol 1g/100km3 nư c. ------------------------------------------------ BÀI 2: CƠ S TH C ĂN T NHIÊN C A CÁ 2.1 Các khái ni m v qu n th , qu n xã, h sinh thái nư c 2.1.1 Qu n th : Qu n th là m t nhóm cá th c a m t loài, khác nhau v kích thư c, v tu i và gi i tính nhưng có kh năng giao ph i v i nhau ñ tái s n xu t s lư ng và phân b trong vùng phân b c a loài, nó là m t h th ng h và t ñi u ch nh. Ý nghĩa sinh h c c a qu n th là s d ng h p lý ngu n s ng, trư c h t là năng lư ng. T i ưu hóa v năng lư ng là khuynh hư ng ch y u ñ xác l p và phát tri n c u trúc qu n th . Nhi u sinh v t n i và neiston r t khó ho c không có kh năng tách bi t thành các qu n th riêng bi t do s thay ñ i ch m t cách th ñ ng do dòng nư c ch y. Vì v y trong th y v c t nhiên còn xu t hi n qu n th gi (không có kh năng tái s n xu t cá th m i cho mình mà ph i nh n m t b ph n cá th c a qu n th ñ c l p). 2.1.2 Qu n xã: Qu n xã là m t h th ng sinh h c, bao g m các qu n th c a m t s loài, phân b trong m t sinh c nh xác ñ nh ñ t o nên s th ng nh t v ch c năng và n m trong m i tương tác v i môi trư ng, ñưa ñ n s chu chuy n v t ch t và bi n ñ i v năng lư ng. Thí d v qu n xã: Qu n xã sinh v t n i, qu n xã sinh v t ñáy... Qu n xã không ph i là s c ng ñơn thu n mà là m t t h p các m i quan h tương tác. Các y u t c a m t qu n xã này thư ng xâm nh p vào nh ng qu n xã bên c nh và ngư c l i, làm cho ranh gi i các qu n xã không rõ ràng, kèm theo là s 13
xu t hi n m t s vùng chuy n ti p, ñây thư ng ña d ng hơn, phong phú hơn qu n xã bên c nh. 2.1.3 H sinh thái nư c H sinh thái nư c là m t s t h p c a m t qu n xã sinh v t v i môi trư ng nư c mà ñó trong m i tương tác gi a các thành ph n c u t o nên h xu t hi n các chu trình v t ch t và s chuy n hóa năng lư ng xâm nh p t ngoài vào. C u trúc c a h sinh thái nư c ph c t p hơn so v i các h sinh thái trên c n, b i vì ph n không s ng c a nó không ch ñơn gi n ch có ñ t mà còn nư c, khí trong nư c, ñ sâu c a các l p nư c, nư c ñ ng, nư c ch y, nư c hang... Qu n xã sinh v t trong nư c cũng khác h n so v i trên c n. Sinh v t s n xu t (t o ñơn bào) có kích thư c r t nh song kh năng s n xu t l i r t l n. Nhóm ñ ng v t tiêu th có kích thư c tương d i nh so v i ñ ng v t tiêu th trên c n, t l gi a nhóm ñ ng v t tiêu th và s n xu t khác h n trên c n (ch ng h n ñ i dương t l ñ ng v t tiêu th v i sinh v t t dư ng là 7-10 ngàn l n thì c n ch chênh nhau có 1 con s ). Nhóm sinh v t phân h y trong nư c giàu có hơn nhi u so v i trên c n, vì v y trong nư c các ch t d phân h y hơn trên c n r t nhi u, trên c n có khi vài năm thì trong nư c ch vài ngày. 2.2 Các nhóm th y sinh v t (sinh v t s ng trong nư c) Các y u t t nhiên cũng như y u t con ngư i tác ñ ng lên ñ i s ng các sinh v t nư c khác h n v i các sinh v t trên c n. M t khác nh ng nh hư ng ñó ngoài vi c tuân theo m t quy lu t chung còn ph thu c vào t ng th y v c v m i m t. Thí d nh hư ng c a nhi t ñ tác ñ ng lên sinh v t vùng l nh khác h n vùng nóng. Vì v y khi nghiên c u các nhóm th y sinh v t c n ph i nghiên c u m t ph c h nhân t tác ñ ng lên nó và nh hư ng c a nó ñ n môi trư ng xung quanh. Tuy nhiên m i ho t ñ ng c a sinh v t không d ng l i m c cá th mà nó có m i quan h qua l i v i nhau và chúng s ng trong m t qu n th cho nên nghiên c u cho m t cá th là vô cùng khó ho c không th . Trong th y quy n có hai sinh c nh ñi n hình: s ng trong t ng nư c và s ng trong ñáy. Tính thích nghi v i môi trư ng c a các cá th l i chia các nhóm này thành các nhóm nh , theo kích thư c và t p tính s ng sinh v t n i chia thành 4 nhóm và sinh v t ñáy chia thành 2 nhóm: 2.2.1 Sinh v t n i 2.2.1.1 Phù du sinh v t Plankton Phù du sinh v t bao g m t t c các sinh v t s ng trong nư c, cơ quan v n ñ ng không có ho c r t y u, chúng di chuy n thư ng là th ñ ng, trôi theo dòng nư c ho c là bám vào v t khác ñ trôi ñi. Theo t p quán sinh s ng phù du sinh v t chia thành các nhóm nh : 14
Sinh v t hoàn toàn phù du Euplankton, c ñ i s ng trôi n i trong nư c, có th có m t s giai ño n s ng trong ñáy (giai ño n tr ng) Sinh v t bán phù du Meraplankton: trong vòng ñ i mình có m t s giai ño n s ng phù du, còn nh ng giai ño n khác s ng ñáy ho c các sinh c nh khác (giun nhi u tơ, c, giáp xác ñáy,...) Sinh v t t m th i phù du Pseudoplankton, ñây là nh ng sinh v t rơi vào tình tr ng phù du ng u nhiên như sóng, gió, thi u ôxy, b n thân nó l i không ph i s ng phù du (m t s giun c). Theo kích thư c Plankton chia thành các nhóm nh sau ñây: Ultraplankton: vài mm Nannoplankton: 0,05mm Microplankton: 0,05-1mm Mesoplankton: >1-10mm Macroplankton:>1-100cm Megaplankton: >100cm Phù du sinh v t còn chia ra các nhóm nh d a theo tính ch t các vùng nư c nơi chúng s ng: Phù du sinh v t h , phù du sinh v t sông, phù du sinh v t bi n,... Theo tính ch t phân b c a sinh v t phù du mà ngư i ta còn chia ra các nhóm nh khác như phù du sinh v t b m t, phù du sinh v t sâu và phù du sinh v t g n ñáy,...ngoài ra ngư i ta cũng còn chia phù du sinh v t ra các nhóm nh theo s phân b m t ph ng (phù du sinh v t phía B c, phù du sinh v t phía Nam,...) ñi u ki n ñ a lý t ng vùng (phù du sinh v t x l nh, phù du sinh v t x nóng,...). Phù du sinh v t là ngu n th c ăn r t d i dào và quan tr ng trong các vùng nư c ñ i v i các ñ i tư ng nuôi th y s n, song nó cũng có nh ng tác h i không th không nói ñ n, ñó là hi n tư ng ch t hàng lo t các ao cá hương mè khi có t o lam tràn ñ n làm th c ăn cho chúng. Ngư i làm công tác th y s n không th không chú ý ñ n v n ñ này. 15
2.2.1.2 Sinh v t t du Nekton Sinh v t t du là nh ng sinh v t có kích thư c l n, các cơ quan v n ñ ng phát tri n m nh, chúng có th bơi ngư c dòng nư c v i t c ñ l n (cá, thú có vú nư c), hình d ng c a các loài sinh v t t du thư ng là phù h p v i s chuy n ñ ng trong nư c như hình thoi, thon dài, doa ñ ng u n khúc, c u t o d ng th y ñ ng h c,...ñây là nh ng loài cho s n lư ng tr c ti p ph c v ñ i s ng con ngư i, nó có vai trò r t l n trong xu t kh u, cung c p th c ph m hàng ngày. Nekton và plankton không có ranh gi i rõ ràng, thí d : cá con không bi t x p vào nhóm nào. 2.2.1.3 Phù phiêu sinh v t Neuston Phù phiêu sinh v t là nhóm sinh v t s ng trong l p nư c b m t ho c ngay sát m t nư c như vi khu n, nguyên sinh ñ ng v t, côn trùng, ñ ng v t thân m m. Nh ng loài s ng ngay sát m t nư c có th s ng su t ñ i cũng có th chúng ch s ng m t th i gian nh t ñ nh nào ñó. Vì s ng trên m t nư c nên nh ng loài trong nhóm này có ñ c ñi m c u t o thích nhi như v không th m nư c, ít ch u tác ñ ng c a ánh sáng m t tr i, th c ăn là nh ng mùn bã h u cơ trên m t nư c. 2.2.1.4 Pleuston Pleuston là nhóm sinh v t có m t n a thân mình ngâm trong nư c, m t n a thân mình dư i nư c (bèo), t tr ng c a chúng thư ng nh hơn nư c. Chúng là nh ng giá th cho các loài cá ñ tr ng dính và là nơi trú n, nơi rình m i c a m t s loài thu c ñ i tư ng nuôi th y s n. Kh năng thích ng v i ñ i s ng trôi n i c a sinh v t n i Sinh v t có kh năng n i khi không b l c hút c a trái ñ t kéo xu ng ñáy th y v c. Mu n v y thì c n ph i gi m tr ng lư ng th a b (hi u s gi a tr ng lư ng ri ng c a sinh v t và nư c) tăng ñ ma sát d v i nư c theo công th c c a Ost - Vand: b a= c.d a là t c ñ l ng chìm b là tr ng lư ng th a (hi u s gi a tr ng lư ng riêng sinh v t và nư c) c là ñ nh t c a nư c (không ph thu c vào b n thân sinh v t và ph thu c vào môi trư ng) Như v y mu n gi m a c n ph i: -Gi m b: Tr ng lư ng riêng c a nư c ph thu c vào nhi t ñ và ñ mu i, khi nhi t ñ cao và ñ mu i th p thì tr ng lư ng riêng c a nư c gi m, vì v y khi ñó b s tăng và ñ n i c a sinh v t gi m xu ng, ñi u này cũng lý gi i vì sao bi n ngư i ta bơi d 16
hơn nư c ng t. Trong nư c ng t tr ng lư ng riêng c a sinh v t là 1,01-1,03, còn nư c bi n tr ng lư ng riêng c a chúng là 1,03-1,06. Ngoài ra mu n gi m tr ng lư ng riêng c a mình sinh v t cũng có nhi u ñ c ñi m c u t o thích nghi như gi m b xương n ng, tích lũy m , t o túi khí, tăng lư ng nư c trong cơ th . -Tăng d: d là di n tích riêng b m t c a sinh v t, hi n tư ng x y ra trong ñi u ki n nhi t ñ cao và ñ mu i th p (nư c ng t) là di n tích riêng b m t sinh v t (t s di n tích cơ th và th tích cơ th ) tăng. Như v y di n tích cơ th ph i tăng, ñ phù h p ñi u này cơ th sinh v t thư ng m c m u l i, chi ph , phân ñ t ho c là gi m th tích cơ th (kích thư c nh ). S l ng chìm c a Phytoplankton còn tính theo công th c sau: g d2 Vs = (pf -pw) 18 z Trong ñó: Vs là t c ñ l ng chìm g là gia t c tr ng trư ng (981cm/s) d là ñư ng kính c a Phytoplankton z là ñ nh t c a nư c pf là tr ng lư ng riêng c a sinh v t pw= là tr ng lư ng riêng c a nư c Rõ ràng t c ñ l ng chìm c a Phytoplankton cũng gi m khi pf - pw gi m ho c gi m kích thư cơ th , tăng ñ nh t c a nư c. Nh p ñi u l ng chìm B còn ph thu c vào các m i quan h sau: V B= f Z Z là ñ sâu l p nư c f b ng y u t th c nghi m, có giá tr 0,1-10 (khi ho t ñ ng xáo tr n thì f=1 và khi mưa và có s k t t a thì f >1). 2.2.2 Sinh v t ñáy 2.2.2.1 Các nhóm sinh v t ñáy Các nhóm sinh v t ñáy bao g m nhóm s ng trên b m t hay nhóm trong ñáy. Theo nơi s ng sinh v t ñáy ñư c chia ra hai nhóm nh : nhóm s ng trong t ng ñáy (Inphauna) và nhóm s ng trên b m t ñáy (Epiphauna). Theo kích thư c ngư i ta chia sinh v t ñáy ra các nhóm nh sau: -Macrobenthos: > 2mm -Mesobenthos: 0,1- 2mm -Microbenthos:
- Sinh v t s ng c ñ nh (bám, ñ nh cư): ñ i diên là nguyên sinh ñ ng v t, h i miên, nhuy n th ,...th c ăn c a chúng ñư c mang t i nh dòng nư c và ch t th i cũng ñư c dòng nư c mang ñi, b n này ñư c ñơn gi n hóa c u t o như không có chi ho c có chi nhưng chi không có ch c năng di chuy n mà chuy n sang ch c năng khác, thư ng là không có th giác, không có cơ quan thăng b ng, cơ quan c m giác và xúc giác phát tri n nhanh, c u t o h tiêu hóa phù h p (có ph u b t m i, ñáy ph u là mi ng). B n này s ng c ñ nh và t p trung thành t ng t ng ñoàn, bám vào các công trình c u c ng, thuy n bè gây nh ng tác h i r t l n, ñ i di n là h u, hà, trai,... - Sinh v t s ng ñ c khóet: nhóm này có hai nhóm nh bao g m sinh v t ñ c khóet ñá và sinh v t ñ c khóet g , chúng có kh năng chui vào các l p ñá ho c g nên kh năng b o v khá t t. Nhóm ñ c khóet ñá bao g m m t s t o lam, t o l c, chúng có kh năng ti t a xít h u cơ làm mòn ñá, màu s c thư ng là màu xanh. M t s h i miên, giun ñ c sâu vào ñá 1 cm ñ s ng và cũng ti t a xít làm mòn ñá. B n nhuy n th còn có c u t o v ngoài như m t lư i cưa ñ cưa mòn ñá. Nhóm này cũng có tác h i r t l n ñ n các công trình lâu ngày dư i nư c như c u, c ng bê tông... Nhóm ñ c khóet g bao g m ph n l n là giun và nhuy n th , có cơ th hình giun h p v i ñ i s ng chui trong g và ñ c khóet theo b m t. ð tránh b n này các công trình có th dùng các bi n pháp hóa h c, cơ h c, sinh h c. -Sinh v t s ng vùi trong ñáy: nhóm này bao g m m t s loài giun, nhuy n th hai v , chúng s ng thành t p ñoàn, r t ñông, bi n có th t i 90% sinh v t s ng vùi trong ñáy 5-6 cm, trong nư c ng t ñ i di n là u trùng mu i chiromonas, b n này chui sâu vào ñáy 25-40cm. -Sinh v t s ng n m trên ñáy: ñ i di n là sao bi n, chúng ít chuy n ñ ng, có l p v ngoài bao b c ñ b o v tránh k thù. -Sinh v t s ng bò theo ñáy: ñó là nh ng sinh v t có th di cchuy n trwn m t ñáy như cua, cáy, b n này có kh năng t b o v , c u t o cơ th phù h p v i ñi u ki n s ng, các chi ph m c m u l i, màu s c gi ng như màu ñ t ñáy, ñ c bi t v c ng r t phát tri n. -Sinh v t du ñ ng trong ñáy nư c: ñây là nh ng sinh v t có kh năng tách kh i ñáy ñ vào t ng nư c trên trong m t th i gian nh t ñ nh (tôm, cua,cá,..), chúng cũng có nh ng kh năng thích ng: c u t o cơ th v a có kh năng bơi l i, v a có kh năng bò, có v c ng ñ b o v cơ th . T t c các loài sinh v t ñáy ñ u có m t vai trò h t s c l n trong ngành th y s n, chúng là ngu n th c ăn cho m t s ñ i tư ng th y s n, là th c ph m quan tr ng ñưa năng su t th y v c lên cao và hi n nay chúng ñóng m t vai trò vô cùng quan tr ng trong vi c làm ch t ch th ñ quan tr c và ñánh giá ch t lư ng nư c trong th y v c. 18
2.2.3 Th c v t thư ng ñ ng Bao g m các loài rong, bèo, các lo i cây trang, súng, chúng có tác d ng quang h p và nh ôxy vào nư c, m t s làm th c ăn cho cá, m t s làm giá th ( ñ ) cho cá ñ tr ng dính. Tuy nhiên trong ao nuôi có quá nhi u th c v t thư ng ñ ng s không t t vì chúng s h p th m t ch t dinh dư ng ñ ng th i làm t o trong ao không quang h p ñư c. Như v y sinh v t trong nư c chính là cơ s th c ăn t nhiên c a các loài cá nuôi kinh t . ð gìn gi và phát tri n chúng, c n có nh ng bi n pháp nh t ñ nh. Nh ng bi n pháp b o v và phát tri n ngu n th c ăn t nhiên c a cá Các loài sinh v t s ng trong ao nuôi mu n phát tri n c n có th c ăn ñ y ñ , nh v y t t nh t là bón phân vào ao. Các lo i phân thư ng dùng là: a. Phân h u cơ: g m phân b c, phân chu ng, phân xanh, nư c th i. +Phân b c: phân chu ng trư c khi s d ng nuôi cá c n ph i k ñ phòng b nh cho cá. +Phân xanh: g m các lo i cây thân m m nhi u lá, d th i r a và không có ch t ñ c làm ch t cá như cây mu ng, cây ñi n thanh, cây h ñ u, cây c t l n, dây lang,…Khi bón vào ao nuôi bó thành t ng bó 15-20kg c m các góc ao. +Nư c th i sinh ho t: là ngu n nư c ñư c t o ra hàng ngày t các khu v c ñông dân cư và các nhà máy, xí nghi p, tr i chăn nuôi, công nông trư ng,…n u ngu n nư c th i có ch t ñ c thì c n ph i x lý trư c khi cho vào ao nuôi. b. Phân vô cơ: g m phân ñ m, phân lân. Nh ng tháng nóng s d ng phân vô cơ r t t t cho nuôi cá, t l ñ m/lân (N/P) là 4/1. Khi bón phân k t h p bón phân vô cơ v i phân h u cơ ñ ñáp ng nhu c u ña d ng c a t o và các sinh v t khác trong nư c phát tri n. Bón phân cho ao nuôi ngoài vi c tăng lư ng dinh dư ng cho các sinh v t th c ăn còn có tác d ng di t tr các ñ ch h i tranh giành th c ăn cho cá (b g o, b p cày,…) ------------------------------------------------ BÀI 3: ð C ðI M SINH H C C A CÁC LOÀI CÁ NUÔI 3.1 Vài ñ c ñi m chung 3.1.1 Sinh trư ng: Sinh trư ng t c là s tăng v chi u dài và cân n ng c a cá. ð c ñi m n i b t c a sinh trư ng c a cá là sinh trư ng liên t c, các cơ quan trong cơ th cá sinh trư ng v i t c ñ tương ng. Cá có các ñ c ñi m sinh trư ng như sau: -Sinh trư ng có tính chu kỳ: trong năm tư ng có th i kỳ sinh trư ng nhanh (nhi u th c ăn: mùa mưa) và th i kỳ sinh trư ng ch m (ít th c ăn, mùa khô). -Sinh trư ng có tính c n tranh ñàn: khi thi u th c ăn con nào kh e, ăn nhi u s l n vư t, con nào y u không ki m ñư c th c ăn s b còi c c. Sinh trư ng v chi u dài nhanh tu i thành th c, sau ñó l n nhanh v kh i lư ng. 19