Giáo trình Giáo dục học đại cương: Phần 2 - PGS.TS Hà Thị Đức

Chia sẻ: Bin Bin | Ngày: | Loại File: PDF | Số trang:46

Thêm vào BST

Báo xấu

629
lượt xem 255
download

Download Vui lòng tải xuống để xem tài liệu đầy đủ

Tiếp nối phần 1, phần 2 của cuốn Giáo trình Giáo dục học đại cương có nội dung giới thiệu về Lí luận giáo dục, công tác quản lí giáo dục trong nhà trường với các nội dung cụ thể trình bày về: quá trình giáo dục, quy luật và nguyên tắc giáo dục, nội dung phương pháp và các con đường giáo dục, công tác của người giáo viên chủ nhiệm lớp, giáo dục tập thể học sinh.

Chủ đề:

Bình luận(0) Đăng nhập để gửi bình luận!

Lưu

Nội dung Text: Giáo trình Giáo dục học đại cương: Phần 2 - PGS.TS Hà Thị Đức

PhÇn thø ba LÝ luËn gi¸o dôc LÝ luËn gi¸o dôc lµ mét chuyªn ngµnh cña gi¸o dôc häc. §ã lµ mét hÖ thèng lÝ luËn vÒ tæ chøc qu¸ tr×nh gi¸o dôc (theo nghÜa hÑp) nh»m gãp phÇn quan träng vµo viÖc h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch toµn diÖn cho thÕ hÖ trÎ. HÖ thèng lÝ luËn nµy bao gåm nh÷ng vÊn ®Ò c¬ b¶n vÒ b¶n chÊt, quy luËt, c¸c ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc; vÒ nh÷ng nguyªn t¾c vµ ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc; vÒ néi dung vµ c¸c h×nh thøc tæ chøc c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó, ®a d¹ng nh»m ®¹t hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi −u. Sau ®©y, chóng ta sÏ lÇn l−ît nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò ®ã. Ch−¬ng X qu¸ tr×nh gi¸o dôc (theo nghÜa hÑp) I. Kh¸i niÖm vµ cÊu tróc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc 1. Kh¸i niÖm qu¸ tr×nh gi¸o dôc Gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng x héi ®Æc biÖt, gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh, trong ®ã: d−íi t¸c ®éng cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã ph−¬ng ph¸p cña ng−êi gi¸o viªn, víi t− c¸ch lµ nhµ gi¸o dôc, nhµ s− ph¹m, häc sinh tù gi¸c, tÝch cùc tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng, rÌn luyÖn nh»m h×nh thµnh thÕ giíi quan vµ nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch tèt ®Ñp cña ng−êi c«ng d©n t−¬ng lai. Nh− vËy, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, gi¸o viªn gi÷ vai trß chñ ®¹o trong viÖc tæ chøc, ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng gi¸o dôc ®èi víi häc sinh. Vai trß chñ ®¹o cña ng−êi gi¸o viªn thÓ hiÖn ®Ëm nÐt trong viÖc cô thÓ ho¸ môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc; x¸c ®Þnh néi dung cÇn ph¶i gi¸o dôc nh− thÕ nµo, b»ng nh÷ng ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn vµ nh÷ng h×nh thøc gi¸o dôc g× cho phï hîp. §iÒu ®ã cÇn ®−îc cô thÓ ho¸, chi tiÕt ho¸ trong ch−¬ng tr×nh kÕ ho¹ch, trong ho¹t ®éng tæ chøc gi¸o dôc häc sinh. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng chØ t¸c ®éng mét chiÒu mµ lµ t¸c ®éng hai chiÒu, t¸c ®éng song ph−¬ng. Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc ng−êi häc sinh kh«ng ph¶i chØ tiÕp thu ¶nh h−ëng, t¸c ®éng tõ phÝa gi¸o viªn mµ chÝnh b¶n th©n häc sinh th−êng xuyªn tiÕn hµnh ho¹t ®éng c¸ nh©n, tÝch cùc, chñ ®éng tù gi¸o dôc ®Ó tõng b−íc tù hoµn thiÖn phÈm chÊt nh©n c¸ch cña m×nh. Do ®ã, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc diÔn ra sù t¸c ®éng qua l¹i, th−êng xuyªn, tÝch cùc gi÷a chñ thÓ – nhµ gi¸o dôc vµ ®èi t−îng cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ häc sinh víi t− c¸ch võa lµ kh¸ch thÓ, võa lµ chñ thÓ tù gi¸o dôc. §ã lµ mèi quan hÖ t−¬ng t¸c ho¹t ®éng gi÷a thÇy vµ trß, gi÷a chñ thÓ vµ kh¸ch thÓ, gi÷a nhµ gi¸o dôc vµ ng−êi ®−îc gi¸o dôc. NÕu kh«ng cã sù t¸c ®éng qua l¹i ®ã th× chÝnh b¶n th©n qu¸ tr×nh gi¸o dôc sÏ kh«ng tån t¹i, kh«ng cã qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo ®óng nghÜa cña nã. Nãi c¸ch kh¸c, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc lu«n diÔn ra sù t¸c ®éng qua l¹i tÝch cùc vµ sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng tù gi¸o dôc. 2. CÊu tróc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc Theo c¸ch tiÕp cËn hÖ thèng – cÊu tróc, qu¸ tr×nh gi¸o dôc tån t¹i nh− lµ mét hÖ thèng toµn vÑn bao gåm c¸c nh©n tè c¬ b¶n sau: 2.1. Môc ®Ých vµ nhiÖm vô gi¸o dôc 83
Môc ®Ých vµ nhiÖm vô gi¸o dôc ph¶n ¸nh yªu cÇu cña sù tiÕn bé x héi vµ sù ph¸t triÓn cña khoa häc, kinh tÕ, chÝnh trÞ... Nã ®ßi hái sù nghiÖp gi¸o dôc ph¶i ®µo t¹o nh÷ng ng−êi c«ng d©n t−¬ng lai cã phÈm chÊt nh©n c¸ch, cã hµnh vi, thãi quen ®¸p øng yªu cÇu, chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc, lao ®éng, thÓ chÊt vµ thÈm mÜ do x héi quy ®Þnh, gióp hä cã kh¶ n¨ng hoµ nhËp vµ thÝch øng mét c¸ch n¨ng ®éng, s¸ng t¹o víi cuéc sèng ®ang ®æi míi toµn diÖn vµ s©u s¾c trong thêi k× c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc. V× thÕ môc ®Ých vµ nhiÖm vô gi¸o dôc cã vai trß ®Þnh h−íng cho tÊt c¶ c¸c nh©n tè kh¸c cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. §Ó thùc hiÖn tèt môc ®Ých gi¸o dôc, qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶i hoµn thµnh c¸c nhiÖm vô c¬ b¶n nh−: – Tæ chøc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ý thøc c¸ nh©n vÒ c¸c chuÈn mùc x héi nãi chung, c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc, ph¸p luËt nãi riªng ® ®−îc quy ®Þnh. ý thøc c¸ nh©n lµ mét thÓ thèng nhÊt gi÷a sù hiÓu biÕt cña c¸ nh©n vÒ c¸c chuÈn mùc x héi vµ niÒm tin ®èi víi nh÷ng chuÈn mùc ®ã; – Tæ chøc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë häc sinh nh÷ng xóc c¶m, t×nh c¶m tÝch cùc cã t¸c dông nh− lµ mét “chÊt men” ®Æc biÖt thóc ®Èy c¸ nh©n chuyÓn ho¸ ý thøc vÒ c¸c chuÈn mùc x héi thµnh hµnh vi vµ thãi quen t−¬ng øng; – Tæ chøc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ë häc sinh hÖ thèng hµnh vi phï hîp víi c¸c chuÈn mùc x héi ® ®−îc quy ®Þnh; mÆt kh¸c tæ chøc rÌn luyÖn ®Ó c¸c em cã thÓ tù lÆp l¹i hÖ thèng nh÷ng hµnh vi nµy thµnh thãi quen bÒn v÷ng, g¾n bã mËt thiÕt víi nhu cÇu ho¹t ®éng tÝch cùc cña c¸ nh©n. Nh©n tè môc ®Ých vµ nhiÖm vô gi¸o dôc lµ nh©n tè cã vÞ trÝ hµng ®Çu trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Nã cã chøc n¨ng ®Þnh h−íng cho sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña c¸c nh©n tè kh¸c trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ tõ ®ã ®Þnh h−íng cho sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña toµn bé qu¸ tr×nh gi¸o dôc. 2.2. Néi dung gi¸o dôc Néi dung gi¸o dôc quy ®Þnh hÖ thèng nh÷ng chuÈn mùc x héi cÇn ®−îc gi¸o dôc cho häc sinh vÒ c¸c mÆt gi¸o dôc t− t−ëng, ®¹o ®øc, lao ®éng, gi¸o dôc thÓ chÊt, thÈm mÜ, v.v... Néi dung gi¸o dôc t¹o nªn néi dung ho¹t ®éng cña nhµ gi¸o dôc còng nh− néi dung tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng cña ng−êi ®−îc gi¸o dôc. Néi dung gi¸o dôc chÞu sù chi phèi cña môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc, mÆt kh¸c, néi dung gi¸o dôc l¹i chi phèi viÖc lùa chän vµ vËn dông phèi hîp c¸c ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc. 2.3. Ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc Ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc lµ nh÷ng c¸ch thøc, nh÷ng ph−¬ng tiÖn ho¹t ®éng phèi hîp, thèng nhÊt cña nhµ gi¸o dôc vµ ®èi t−îng gi¸o dôc, cña thÇy vµ trß nh»m gióp häc sinh chuyÓn ho¸ dÇn nh÷ng chuÈn mùc x héi thµnh hµnh vi vµ thãi quen t−¬ng øng. Ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc chÞu sù chi phèi cña môc ®Ých, nhiÖm vô vµ néi dung gi¸o dôc. MÆt kh¸c, ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn l¹i lµ “h×nh thøc vÒ c¸ch thøc vËn ®éng bªn trong cña néi dung”, nã gióp cho néi dung gi¸o dôc ®−îc chuyÓn ho¸ thµnh vèn kinh nghiÖm riªng cña ng−êi ®−îc gi¸o dôc sao cho phï hîp víi môc ®Ých vµ c¸c nhiÖm vô gi¸o dôc. Nh− vËy gi÷a môc ®Ých, nhiÖm vô, néi dung vµ ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc cã mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau, nã chi phèi, ¶nh h−ëng, hç trî vµ phô thuéc lÉn nhau th«ng qua c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc. 84
2.4. Nhµ gi¸o dôc Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ng−êi gi¸o viªn vµ tËp thÓ gi¸o viªn, víi t− c¸ch lµ c¸c nhµ gi¸o dôc, c¸c nhµ s− ph¹m, nh÷ng ng−êi ®−îc chuÈn bÞ vÒ chuyªn m«n vµ nghiÖp vô s− ph¹m, cã ph−¬ng ph¸p vµ nghÖ thuËt gi¸o dôc, lu«n ph¸t huy vai trß chñ ®¹o, tæ chøc, ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña häc sinh mét c¸ch cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã ph−¬ng ph¸p, cã tæ chøc khoa häc, hîp lÝ. Qua ®ã, ®éng viªn, khuyÕn khÝch, lµm ph¸t triÓn ë häc sinh tÝnh tù gi¸c, thµnh tÝch cùc tù gi¸o dôc, tù hoµn thiÖn m×nh. 2.5. Ng−êi häc sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ng−êi häc sinh (vµ tËp thÓ häc sinh) võa lµ ®èi t−îng, lµ kh¸ch thÓ tiÕp nhËn sù t¸c ®éng cã ®Þnh h−íng cña nhµ gi¸o dôc. Nh−ng ng−êi häc sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng ph¶i lµ mét thùc thÓ thô ®éng, tr¸i l¹i hä ® tiÕp thu nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc tõ c¸c lùc l−îng gi¸o dôc kh¸c nhau mét c¸ch chñ ®éng tuú theo môc ®Ých tu d−ìng rÌn luyÖn, tù gi¸o dôc cña b¶n th©n hä. §iÒu ®ã còng cã nghÜa lµ, d−íi t¸c ®éng gi¸o dôc kh¸ch quan cña nhµ gi¸o dôc, cña gia ®×nh vµ x héi, mçi häc sinh ch¼ng nh÷ng lµ kh¸ch thÓ mµ cßn lµ chñ thÓ tiÕp nhËn nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc mét c¸ch cã chän läc, cã ý thøc, tù gi¸c, tÝch cùc nh»m biÕn nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan, nh÷ng chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc, vÒ lao ®éng, vÒ thÓ chÊt vµ thÈm mÜ do x héi quy ®Þnh thµnh hµnh vi, thãi quen, thµnh lèi sèng v¨n ho¸ bÒn v÷ng, æn ®Þnh cña c¸ nh©n hä. Nhê vËy, ng−êi häc sinh kh«ng ngõng vËn ®éng ph¸t triÓn ®i lªn vµ nh©n c¸ch cña c¸c em ngµy cµng hoµn thiÖn. Nh− vËy, víi vai trß võa lµ kh¸ch thÓ, lµ ®èi t−îng ®ång thêi l¹i lµ mét chñ thÓ tù gi¸o dôc, häc sinh tù tu d−ìng, tù rÌn luyÖn, tù m×nh biÕn nh÷ng yªu cÇu, nh÷ng chuÈn mùc do x héi quy ®Þnh thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan cña c¸ nh©n m×nh. Hai t− c¸ch ®èi t−îng gi¸o dôc vµ chñ thÓ tù gi¸o dôc thèng nhÊt, t¸c ®éng qua l¹i, ¶nh h−ëng, chi phèi lÉn nhau. Trong ®ã, ng−êi häc sinh víi tù c¸ch chñ thÓ gi¸o dôc lµ c¬ së cßn víi t− c¸ch ®èi t−îng gi¸o dôc sÏ lµ ®iÒu kiÖn cho sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch. 2.6. KÕt qu¶ qu¸ tr×nh gi¸o dôc ChÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶n ¸nh kÕt qu¶ vËn ®éng tæng hîp cña tÊt c¶ c¸c nh©n tè nªu trªn cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Cô thÓ lµ, víi sù ®Þnh h−íng cña môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc, víi nh÷ng yªu cÇu cña néi dung, víi sù vËn dông phèi hîp, khÐo lÐo c¸c ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn vµ nghÖ thuËt kÕt hîp c¸c h×nh thøc tæ chøc, c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng, nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch, nh÷ng hµnh vi, thãi quen vÒ ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng tèt ®Ñp sÏ dÇn dÇn h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn ë ng−êi ®−îc gi¸o dôc. KÕt qu¶ qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®−îc thÓ hiÖn ®Ëm nÐt ë sù biÕn ®æi vÒ chÊt trong nh©n c¸ch cña ng−êi ®−îc gi¸o dôc, ®Æc biÖt lµ ý thøc vÒ c¸c chuÈn mùc x héi; vÒ sù ph¸t triÓn cña t×nh c¶m, hµnh vi, thãi quen ®¹o ®øc, thÈm mÜ... Nh÷ng nh©n tè nªu trªn (môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc, néi dung, ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc, chñ thÓ, ®èi t−îng vµ kÕt qu¶ gi¸o dôc) lu«n tån t¹i vµ ph¸t triÓn trong mèi quan hÖ t−¬ng t¸c, biÖn chøng víi nhau. C¸c nh©n tè ®ã cßn cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi m«i tr−êng kinh tÕ – x héi, m«i tr−êng chÝnh trÞ – v¨n ho¸..., víi c¬ chÕ thÞ tr−êng. Sù ph¸t triÓn kh«ng 85
ngõng vÒ mäi lÜnh vùc ®êi sèng x héi, nh÷ng ®ßi hái ngµy cµng cao cña nÒn kinh tÕ tri thøc trong thêi k× c«ng nghiÖp ho¸, hiÖn ®¹i ho¸ ®Êt n−íc lu«n ®Æt ra nh÷ng yªu cÇu cao vµ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho c¸c nh©n tè vËn ®éng ph¸t triÓn vµ ng−îc l¹i, c¸c nh©n tè cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc l¹i ¶nh h−ëng, chi phèi, t¸c ®éng tÝch cùc trë l¹i m«i tr−êng kinh tÕ, v¨n ho¸, x héi... Tõ sù ph©n tÝch trªn ®©y, theo quan ®iÓm tiÕp cËn hÖ thèng – cÊu tróc th× qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo nghÜa hÑp nãi riªng, qu¸ tr×nh gi¸o dôc – ®µo t¹o nãi chung tån t¹i nh− lµ mét hÖ thèng bao gåm c¸c nh©n tè cÊu tróc cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau vµ cã quan hÖ t−¬ng t¸c víi m«i tr−êng. Sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña c¸c nh©n tè ®−îc ph¶n ¸nh trong kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Nh− vËy, qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc mét c¸ch cã kÕ ho¹ch, cã néi dung, ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn cña gi¸o viªn vµ häc sinh nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc. §ã lµ ho¹t ®éng phèi hîp, thèng nhÊt cña chñ thÓ vµ ®èi t−îng gi¸o dôc nh»m biÕn c¸c yªu cÇu kh¸ch quan cña x héi thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan cña mçi häc sinh. II. B¶n chÊt vµ ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc 1. B¶n chÊt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc Qu¸ tr×nh gi¸o dôc vÒ b¶n chÊt lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ tù gi¸c, tÝch cùc c¸c yªu cÇu cña nh÷ng chuÈn mùc x héi ® ®−îc quy ®Þnh thµnh hµnh vi vµ thãi quen t−¬ng øng cña häc sinh d−íi vai trß chñ ®¹o cña gi¸o viªn. Trong thùc tiÔn, nh©n c¸ch cña mçi c¸ nh©n tr−íc hÕt vµ chñ yÕu ph¶i ®−îc thÓ hiÖn b»ng lèi sèng qua nh÷ng hµnh vi, nh÷ng thãi quen ®øng ®¾n phï hîp víi c¸c chuÈn mùc x héi ® ®−îc quy ®Þnh. Bé mÆt nh©n c¸ch nµy kh«ng nh÷ng ®−îc thÓ hiÖn b»ng sù hiÓu biÕt vÒ nh÷ng yªu cÇu, nh÷ng chuÈn mùc x héi mµ quan träng h¬n lµ nh÷ng nÐt nh©n c¸ch tèt ®Ñp ®ã ph¶i ®−îc thÓ hiÖn th«ng qua hµnh ®éng thùc tiÔn. Bëi lÏ, trong cuéc sèng, nhiÒu khi ng−êi ta hiÓu râ vÒ c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng v¨n ho¸, thÈm mÜ,... nh−ng kh«ng thÓ hiÖn ®−îc nh÷ng hµnh vi t−¬ng øng, thËm chÝ cßn cã nh÷ng viÖc lµm, nh÷ng hµnh ®éng tr¸i ng−îc... MÆt kh¸c, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc lu«n diÔn ra sù t¸c ®éng qua l¹i tÝch cùc gi÷a ng−êi ®−îc gi¸o dôc vµ nhµ gi¸o dôc nh»m gióp cho ®èi t−îng gi¸o dôc lµ ng−êi häc sinh th−êng xuyªn cè g¾ng tu d−ìng, rÌn luyÖn, tù gi¸o dôc nh»m chuyÓn ho¸ ®−îc nh÷ng yªu cÇu, nh÷ng chuÈn mùc x héi ® ®−îc quy ®Þnh thµnh hÖ thèng hµnh vi vµ thãi quen t−¬ng øng. Qu¸ tr×nh ®ã ®−îc diÔn ra cã tæ chøc, cã kÕ ho¹ch, cã ph−¬ng ph¸p th«ng qua c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng do gi¸o viªn tæ chøc, ®iÒu khiÓn cßn häc sinh tham gia mét c¸ch tÝch cùc, chñ ®éng, s¸ng t¹o. Nh− vËy, qu¸ tr×nh gi¸o dôc vÒ b¶n chÊt lµ qu¸ tr×nh tæ chøc, ®iÒu khiÓn vµ tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng trong cuéc sèng nh»m chuyÓn ho¸ mét c¸ch tù gi¸c, tÝch cùc c¸c yªu cÇu vµ nh÷ng chuÈn mùc do x héi quy ®Þnh thµnh hµnh vi vµ thãi quen t−¬ng øng cña häc sinh d−íi vai trß chñ ®¹o cña nhµ gi¸o dôc. 2. Nh÷ng ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc Qu¸ tr×nh gi¸o dôc cã mét sè ®Æc ®iÓm c¬ b¶n sau: 86
2.1. Gi¸o dôc lµ mét qu¸ t×nh ho¹t ®éng cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã néi dung, cã ph−¬ng ph¸p ®−îc diÔn ra trong mét thêi gian dµi §ã lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan cña x héi thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan cña mçi c¸ nh©n, trong ®ã c¸c phÈm chÊt, c¸c nÐt tÝnh c¸ch, c¸c hµnh vi, thãi quen vÒ ®¹o ®øc, vÒ nÕp sèng v¨n ho¸, thÈm mÜ... cña häc sinh dÇn dÇn h×nh thµnh, ph¸t triÓn. Qu¸ tr×nh ®ã kh«ng thÓ diÔn ra trong chèc l¸t mµ ®ßi hái ph¶i cã thêi gian. Bëi lÏ, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, gi¸o viªn kh«ng thÓ chØ dõng l¹i ë chç lµm cho häc sinh hiÓu ®−îc nh÷ng yªu cÇu vµ chuÈn mùc cña x héi ®èi víi c¸ nh©n mµ quan träng h¬n lµ ph¶i h×nh thµnh nh÷ng niÒm tin, nh÷ng xóc c¶m tÝch cùc, ®Æc biÖt lµ ph¶i rÌn luyÖn nh÷ng hµnh vi vµ thãi quen t−¬ng øng. 2.2. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc diÔn ra víi nh÷ng t¸c ®éng phøc hîp Gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh tæ chøc c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ phøc t¹p nh»m h×nh thµnh nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch æn ®Þnh vµ bÒn v÷ng ë ng−êi ®−îc gi¸o dôc. §ã lµ c¶ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn vµ gi¶i quyÕt hµng lo¹t c¸c m©u thuÉn ®an xen nhau trong ®êi sèng néi t©m cña ®èi t−îng gi¸o dôc. §Ó h×nh thµnh mét nÐt tÝnh c¸ch, mét hµnh vi, mét thãi quen phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc cña x héi cÇn cã sù t¸c ®éng phèi hîp cña nhiÒu lùc l−îng gi¸o dôc nh− nhµ tr−êng, gia ®×nh vµ c¸c tæ chøc x héi. Ngay trong nhµ tr−êng, ë gia ®×nh hay ngoµi x héi, ng−êi häc sinh còng chÞu ¶nh h−ëng cña nhiÒu t¸c ®éng gi¸o dôc kh¸c nhau. Trong gia ®×nh, trÎ em th−êng xuyªn ®−îc cha mÑ, «ng bµ, anh, chÞ, em khuyªn b¶o, d¹y dç, ®éng viªn…, ë nhµ tr−êng th× thÇy, c«, c¸c tæ chøc ®oµn thÓ,... lu«n cã nh÷ng h×nh thøc gi¸o dôc phï hîp ®Ó h×nh thµnh thãi quen, hµnh vi ®¹o ®øc, nÕp sèng v¨n m×nh...; trong x héi còng th−êng xuyªn cã nh÷ng t¸c ®éng cña nh÷ng tæ chøc x héi, nh÷ng ¶nh h−ëng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp cña c¸c ph−¬ng tiÖn th«ng tin, phim ¶nh, s¸ch b¸o,... ®Õn mçi ng−êi. Nh÷ng ¶nh h−ëng, t¸c ®éng tõ nhiÒu phÝa ® ®an kÕt, xen kÏ, bæ sung, hç trî cho nhau thµnh mét thÓ thèng nhÊt h−íng tíi viÖc ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch. Trong nh÷ng t¸c ®éng phøc hîp ®ã, ho¹t ®éng gi¸o dôc cña nhµ tr−êng nãi chung, viÖc tæ chøc c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng gi¸o dôc tËp thÓ cña gi¸o viªn chñ nhiÖm líp nãi riªng gi÷ vai trß chñ ®¹o. Tuy nhiªn, trong thùc tiÔn gi¸o dôc, còng cã nh÷ng n¬i, nh÷ng lóc, trong c¸c t×nh huèng cô thÓ l¹i x¶y ra nh÷ng t¸c ®éng ng−îc chiÒu, t¹o ra nh÷ng “ph¶n øng nhiÔu” g©y khã kh¨n cho qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Nh÷ng t×nh huèng nh− vËy ®ßi hái ng−êi gi¸o viªn, víi t− c¸ch lµ nhµ gi¸o dôc, cÇn khÐo lÐo vËn dung c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc ®Ó h¹n chÕ tíi møc tèi thiÓu nh÷ng t¸c ®éng tiªu cùc, tù ph¸t vµ ph¸t huy cao ®é nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc ®èi víi qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc, tù rÌn luyÖn cña häc sinh. 2.3. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ qu¸ tr×nh ph¸t triÓn biÖn chøng Gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng x héi vµ ®ång thêi lµ mét qu¸ tr×nh nªn nã kh«ng ngõng vËn ®éng, ph¸t triÓn theo quy luËt phæ biÕn cña c¸c sù vËt, hiÖn t−îng trong thÕ giíi kh¸ch quan. Thùc chÊt cña ho¹t ®éng gi¸o dôc lµ qu¸ tr×nh liªn tôc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt nh÷ng t×nh huèng s− ph¹m n¶y sinh trong c¸c lÜnh vùc gi¸o dôc ®¹o ®øc, gi¸o dôc lèi sèng v¨n ho¸ thÈm mÜ cña häc sinh trong m«i tr−êng s− ph¹m cña nhµ tr−êng, trong gia ®×nh vµ x héi. ViÖc ph¸t hiÖn kÞp thêi c¸c t×nh huèng, vµ cã c¸c gi¶i ph¸p gi¶i quyÕt hîp lÝ phï hîp víi ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ cña häc sinh sÏ cã t¸c dông m¹nh mÏ thóc ®Èy, khuyÕn khÝch, ®éng viªn c¸c em tù gi¸c tÝch cùc phÊn ®Êu 87
rÌn luyÖn ®Ó dÇn dÇn tù hoµn thiÖn m×nh. Sù vËn ®éng vµ ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®−îc diÔn ra tu©n theo c¸c quy luËt phæ biÕn vµ ®Æc thï cña ho¹t ®éng gi¸o dôc. NghÖ thuËt s− ph¹m cña nhµ gi¸o dôc l¹i ph¶i kÞp thêi ph¸t hiÖn c¸c m©u thuÉn vµ cã c¸c ph−¬ng ¸n gi¶i quyÕt hîp lÝ, phï hîp víi quy luËt vµ tÝnh quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®Ó qu¸ tr×nh gi¸o dôc häc sinh cã thÓ ®¹t hiÖu qu¶ tèi −u. 2.4. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc cã tÝnh c¸ biÖt Trong thùc tiÔn cuéc sèng mu«n h×nh mu«n vÎ quanh ta còng nh− trong m«i tr−êng gi¸o dôc, mçi con ng−êi, mçi häc sinh lµ mét “thÕ giíi riªng” víi nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng vÒ t©m – sinh lÝ, vÒ nhËn thøc, t×nh c¶m..., mçi ng−êi ®Òu cã cuéc sèng vµ thÕ giíi néi t©m riªng. V× vËy, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, víi nh÷ng t¸c ®éng s− ph¹m nh− nhau, mçi c¸ nh©n cã hÓ lÜnh héi theo c¸ch riªng cña m×nh víi nh÷ng møc ®é kh¸c nhau. Do ®ã, nghÖ thuËt gi¸o dôc cña nhµ s− ph¹m lµ ph¶i thùc hiÖn c¸ biÖt ho¸ ho¹t ®éng gi¸o dôc, cïng víi nh÷ng biÖn ph¸p gi¸o dôc chung ®èi víi tËp thÓ, ph¶i cã nh÷ng t¸c ®éng riªng phï hîp víi ®Æc ®iÓm cña tõng c¸ nh©n häc sinh. C¸ biÖt ho¸ qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ mét xu h−íng ®æi míi ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc trong lÝ luËn gi¸o dôc hiÖn ®¹i. Nã ®ßi hái ph¶i tæ chøc c¸c lo¹i h×nh gi¸o dôc phong phó vµ ®a d¹ng phï hîp víi nhÞp ®é ph¸t triÓn nh©n c¸ch vµ ®Æc ®iÓm c¸ tÝnh, ®êi sèng néi t©m tõng häc sinh. V× thÕ, nhµ gi¸o dôc ph¶i hiÓu biÕt s©u s¾c ®èi t−îng gi¸o dôc cña m×nh, ph¶i ®ång c¶m vµ th−¬ng yªu häc sinh, ph¶i cã c¸i t©m trong s¸ng vµ sù bao dung,... 2.5. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc g¾n liÒn vµ thèng nhÊt víi qu¸ tr×nh d¹y häc Trong c¸c lo¹i h×nh tr−êng, ho¹t ®éng gi¸o dôc (theo nghÜa hÑp) vµ ho¹t ®éng d¹y häc lµ hai d¹ng ho¹t ®éng ®−îc tiÕn hµnh song song víi c¸c chøc n¨ng tréi ®Æc tr−ng riªng cña m×nh. Ho¹t ®éng d¹y häc nh»m tæ chøc, ®iÒu khiÓn ®Ó ng−êi häc chiÕm lÜnh cã chÊt l−îng, hiÖu qu¶ néi dung häc vÊn; ho¹t ®éng gi¸o dôc nh»m h×nh nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc, hµnh vi, thãi quen, lèi sèng, hµnh vi v¨n minh... Hai ho¹t ®éng ®ã kh«ng t¸ch biÖt mµ thèng nhÊt, bæ sung, hç trî cho nhau gãp phÇn h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch cho thÕ hÖ trÎ. Cô thÓ lµ: trªn c¬ së thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô d¹y häc th× thÕ giíi quan vµ c¸c phÈm chÊt nh©n c¸ch cña häc sinh ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn vµ ng−îc l¹i, kÕt qu¶ gi¸o dôc tèt c¸c phÈm chÊt, hµnh vi ®¹o ®øc, lèi sèng cã v¨n ho¸ l¹i lµ ®iÒu kiÖn, lµ tiÒn ®Ò, lµ ®éng lùc thóc ®Èy ho¹t ®éng d¹y häc ®¹t kÕt qu¶ cao h¬n. Nh− vËy, mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ qu¸ t×nh d¹y häc lµ mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng, nã ph¶n ¸nh tÝnh quy luËt ®Æc tr−ng cña qu¸ tr×nh s− ph¹m: ho¹t ®éng d¹y häc vµ ho¹t ®éng gi¸o dôc thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau. III. §éng lùc vµ l«gic cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc 1. §éng lùc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc Gi¸o dôc lµ mét hiÖn t−îng x héi ®Æc biÖt, gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh lu«n lu«n vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng, trong ®ã nh©n c¸ch cña ng−êi häc sinh ngµy cµng ®−îc ph¸t triÓn vµ kh«ng ngõng hoµn thiÖn. Nguyªn nh©n cña sù vËn ®éng, ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc chÝnh lµ sù gi¶i quyÕt cã hiÖu qu¶ c¸c lo¹i m©u thuÉn vµ t¹o nªn hÖ thèng ®éng lùc vµ c¸c ®iÒu kiÖn thuËn lîi thóc ®Èy qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®¹t kÕt qu¶ mong muèn. 88
Còng nh− c¸c hiÖn t−îng, c¸c qu¸ tr×nh, c¸c sù kiÖn trong thÕ giíi kh¸ch quan, qu¸ tr×nh s− ph¹m nãi chung, qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo nghÜa hÑp nãi riªng th−êng cã nh÷ng m©u thuÉn bªn ngoµi vµ c¸c m©u thuÉn bªn trong: * M©u thuÉn bªn ngoµi cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ m©u thuÉn gi÷a c¸c nh©n tè cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc víi c¸c yÕu tè cña m«i tr−êng, ®Æc biÖt lµ m«i tr−êng kinh tÕ – x héi – chÝnh trÞ,... VÝ dô: Sù nghiÖp c«ng nghÖ ho¸ ®Êt n−íc, c¬ chÕ thÞ tr−êng, nÒn kinh tÕ tri thøc,... lu«n yªu cÇu cao ®èi víi sù nghiÖp gi¸o dôc nh−ng phÈm chÊt ®¹o ®øc cña häc sinh l¹i ch−a ®¸p øng víi nh÷ng ®ßi hái cña x héi,... Nh÷ng m©u thuÉn bªn ngoµi nÕu ®−îc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt kÞp thêi, cã hiÖu qu¶ sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi thóc ®Èy qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¸t triÓn. Tuy nhiªn, trong nh÷ng hoµn c¶nh ®Æc biÖt vµo thêi ®iÓm nhÊt ®Þnh nµo ®ã, nh÷ng m©u thuÉn bªn ngoµi l¹i cã thÓ chuyÓn ho¸ thµnh m©u thuÉn bªn trong vµ cã t¸c dông quyÕt ®Þnh xu h−íng ph¸t triÓn cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. * M©u thuÉn bªn trong cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ m©u thuÉn gi÷a c¸c nh©n tè cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc víi nhau hoÆc m©u thuÉn gi÷a c¸c yÕu tè trong tõng nh©n tè. VÝ dô: c¸c m©u thuÉn gi÷a néi dung gi¸o dôc víi ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc kh«ng phï hîp; m©u thuÉn gi÷a ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc cña thÇy kh«ng phï hîp víi ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ cña trß... hoÆc m©u thuÉn n¶y sinh chÝnh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, tù gi¸o dôc, tù rÌn luyÖn cña b¶n th©n nhµ gi¸o dôc hay ng−êi ®−îc gi¸o dôc nh− m©u thuÉn gi÷a lêi nãi víi viÖc lµm, gi÷a t×nh c¶m víi lÝ trÝ cña häc sinh; gi÷a n¨ng lùc chuyªn m«n víi ph−¬ng ph¸p, nghÖ thuËt s− ph¹m cña gi¸o viªn, v.v... ViÖc ph¸t hiÖn kÞp thêi vµ gi¶i quyÕt cã hiÖu qu¶ c¸c m©u thuÉn bªn trong nµy sÏ t¹o nªn hÖ thèng ®éng lùc thóc ®Èy qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng ngõng vËn ®éng ph¸t triÓn. * Trong hµng lo¹t nh÷ng m©u thuÉn nãi trªn, cã mét m©u thuÉn c¬ b¶n. §ã lµ m©u thuÉn gi÷a mét bªn lµ nh÷ng yªu cÇu cao cña môc tiªu, nhiÖm vô gi¸o dôc vÒ ®¹o ®øc, hµnh vi, lèi sèng cã v¨n ho¸... ®èi víi häc sinh víi mét bªn lµ thùc tr¹ng suy gi¶m vÒ ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng... hiÖn nay cña mét sè häc sinh trong c¸c lo¹i h×nh tr−êng. §ã chÝnh lµ m©u thuÉn gi÷a yªu cÇu cao cña nh÷ng chuÈn mùc x héi vÒ gi¸o dôc ®¹o ®øc, lao ®éng, thÓ chÊt, thÈm mÜ víi mét bªn lµ tr×nh ®é ®−îc gi¸o dôc nãi riªng, tr×nh ®é ph¸t triÓn c¸c phÈm chÊt nh©n c¸ch nãi chung ë ®èi t−îng ®−îc gi¸o dôc cßn h¹n chÕ. M©u thuÉn c¬ b¶n nµy tån t¹i suèt c¶ qu¸ tr×nh gi¸o duc. NÕu ®−îc ph¸t hiÖn kÞp thêi vµ cã c¸c gi¶i ph¸p gi¶i quyÕt hîp lÝ, cã hiÖu qu¶ th× sÏ t¹o ®iÒu kiÖn thuËn lîi cho viÖc gi¶i quyÕt hµng lo¹t c¸c m©u thuÉn kh¸c. NghÜa lµ, khi m©u thuÉn n¶y sinh, d−íi vai trß, t¸c dông chñ ®¹o cña nhµ gi¸o dôc víi c¸c h×nh thøc tæ chøc c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó, ®a d¹ng, hÊp dÉn, phï hîp cã t¸c dông thu hót, l«i cuèn häc sinh tÝch cùc tham gia... Th«ng qua ho¹t ®éng häc sinh kh«ng ngõng phÊn ®Êu, rÌn luyÖn vµ tù hoµn thiÖn m×nh ®¸p øng nh÷ng yªu cÇu ngµy cµng cao cña nh÷ng chuÈn mùc x héi. Nh− vËy, cïng víi m©u thuÉn c¬ b¶n, hµng lo¹t c¸c m©u thuÉn kh¸c còng ®−îc gi¶i quyÕt t¹o ra ®éng lùc thóc ®Èy ng−êi häc sinh kh«ng ngõng ph¸t triÓn vµ tù hoµn thiÖn nh©n c¸ch cña m×nh. KÕt qu¶ cña viÖc gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn ®ã l¹i t¹o ra tiÒn ®Ò míi, c¬ së vµ ®iÒu kiÖn míi ®Ó tiÕp tôc n©ng cao h¬n n÷a nh÷ng yªu cÇu vµ chuÈn mùc x héi, vµ tõ ®ã m©u thuÉn c¬ b¶n míi l¹i xuÊt hiÖn, l¹i ®−îc gi¶i quyÕt vµ ng−êi häc sinh còng nh− toµn bé qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng ngõng vËn ®éng, ph¸t triÓn. VËy, ®éng lùc cña qu¸ t×nh gi¸o dôc chÝnh lµ viÖc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt cã hiÖu qu¶ c¸c m©u thuÉn, ®Æc biÖt lµ m©u thuÉn c¬ b¶n n¶y sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc nh»m gãp phÇn ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch cña häc sinh. 89
Còng nh− trong qu¸ tr×nh d¹y häc, c¸c m©u thuÉn chØ trë thµnh ®éng lùc khi cã c¸c ®iÒu kiÖn sau: – C¸c m©u thuÉn ph¶i n¶y sinh vµ tån t¹i trong tiÕn tr×nh gi¸o dôc; – ViÖc ph¸t hiÖn vµ gi¶i quyÕt m©u thuÉn ph¶i võa søc häc sinh (quan niÖm võa søc víi nh÷ng yªu cÇu cao nh»m kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng cña c¸ nh©n); – C¸c m©u thuÉn ph¶i ®−îc häc sinh ý thøc ®Çy ®ñ vµ quyÕt t©m t×m tßi biÖn ph¸p gi¶i quyÕt cã hiÖu qu¶. 2. L«gic cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc L«gic cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ tr×nh tù thùc hiÖn hîp lÝ c¸c kh©u cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc. Gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh tæ chøc c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng nh»m biÕn nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan cña ®èi t−îng gi¸o dôc. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc ®ã diÔn ra theo c¸c giai ®o¹n, c¸c b−íc hay c¸c kh©u mµ mçi kh©u nh»m gi¶i quyÕt t−¬ng ®èi trän vÑn mét nhiÖm vô cô thÓ tõ nhËn thøc ®Õn th¸i ®é, ®éng c¬, t×nh c¶m, niÒm tin ®Õn hµnh vi, thãi quen, nÕp sèng cã v¨n ho¸ cña b¶n th©n ng−êi ®−îc gi¸o dôc. Víi c¸ch hiÓu nh− vËy, qu¸ tr×nh gi¸o dôc cã thÓ diÔn ra theo ba kh©u c¬ b¶n sau: * Kh©u thø nhÊt: N©ng cao nhËn thøc vÒ c¸c yªu cÇu, chuÈn mùc ®¹o ®øc, c¸c gi¸ trÞ v¨n ho¸ thÈm mÜ... do x héi quy ®Þnh. Víi vai trß chñ ®¹o cña nhµ gi¸o dôc, tr−íc hÕt ph¶i lµm cho häc sinh nhËn thøc ®Çy ®ñ, s©u s¾c nh÷ng chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc, nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸, thÈm mÜ, nh÷ng lèi sèng, nÕp sèng v¨n minh,... C¸c chuÈn mùc do x héi quy ®Þnh nãi chung võa cã tÝnh chÊt ph¸p chÕ, b¾t buéc, võa mang tÝnh truyÒn thèng ®−îc lùa chän ®−a vµo néi dung gi¸o dôc nh− hÖ thèng c¸c chuÈn mùc vÒ ph¸p luËt, vÒ phong tôc tËp qu¸n, vÒ v¨n ho¸, thÈm mÜ,... Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, gi¸o viªn cÇn lµm cho häc sinh hiÓu s©u s¾c vÒ c¸c chuÈn mùc, gióp hä cã tri thøc c¬ b¶n vÒ c¸c chuÈn mùc x héi nh−: ý nghÜa x héi vµ ý nghÜa c¸ nh©n cña c¸c chuÈn mùc; néi dung cña chuÈn mùc bao gåm c¶ nh÷ng kh¸i niÖm t−¬ng øng; c¸ch thøc thùc hiÖn c¸c chuÈn mùc, v.v... §ã lµ nh÷ng ph−¬ng tiÖn cã gi¸ trÞ ®Þnh h−íng cho th¸i ®é, t×nh c¶m vµ niÒm tin; cã chøc n¨ng ®iÒu chØnh hµnh vi, thãi quen cña c¸ nh©n hay cña nhãm x héi trong nh÷ng hoµn c¶nh vµ ®iÒu kiÖn nhÊt ®Þnh. MÆt kh¸c, nhËn thøc vÒ c¸c chuÈn mùc do x héi quy ®Þnh cßn lµ ph−¬ng tiÖn ®Ó x héi ®¸nh gi¸ hµnh vi cña c¸ nh©n vµ mçi c¸ nh©n tù kiÓm tra, tù ®¸nh gi¸ hµnh vi, thãi quen cña chÝnh m×nh. * Kh©u thø hai: Tæ chøc, ®iÒu khiÓn häc sinh h×nh thµnh th¸i ®é, niÒm tin vµ t×nh c¶m tÝch cùc ®èi víi c¸c chuÈn mùc x héi ® quy ®Þnh. Trªn c¬ së nhËn thøc ®óng ®¾n vµ hiÓu biÕt s©u s¾c vÒ c¸c chuÈn mùc x héi, ë mçi häc sinh dÇn dÇn h×nh thµnh th¸i ®é, niÒm tin vµ t×nh c¶m trong s¸ng, ®óng ®¾n vÒ c¸c chuÈn mùc x héi. §ã lµ nh÷ng th¸i ®é ph¶n ¸nh c¸c quan ®iÓm cña c¸ nh©n vÒ c¸c chuÈn mùc x héi, ®Æc biÖt lµ nh÷ng t×nh c¶m, xóc c¶m ®¹o ®øc vµ thÈm mÜ. ChÝnh nh÷ng th¸i ®é, niÒm tin vµ t×nh c¶m tÝch cùc, ®óng ®¾n ®ã lµ c¬ së h×nh thµnh ®éng lùc néi sinh, lµ nguån gèc t¹o nªn ®éng c¬ th«i thóc tÝnh tÝch cùc ho¹t ®éng c¸ nh©n. Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, th«ng qua viÖc tæ chøc, ®iÒu khiÓn vµ tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn c¸c ho¹t ®éng néi kho¸ vµ ngo¹i kho¸ thuéc c¸c lÜnh vùc gi¸o dôc ®¹o ®øc, 90
v¨n ho¸, thÈm mÜ, x©y dùng nÕp sèng v¨n minh..., th¸i ®é vµ niÒm tin ®èi víi c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc dÇn dÇn h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn. Nh÷ng niÒm tin vÒ c¸c chuÈn mùc x héi ch¼ng nh÷ng ®−îc thÓ hiÖn trong lÝ thuyÕt mµ cßn ®i vµo thùc tiÔn víi tÝnh ch©n lÝ vµ søc thuyÕt phôc cña nã. ChÝnh nh÷ng niÒm tin vµ sù ý thøc s©u s¾c vÒ nh÷ng yªu cÇu vµ chuÈn mùc x héi lµ c¬ së ®Ó n¶y sinh hµng lo¹t xóc c¶m vµ dÇn dÇn h×nh thµnh nh÷ng t×nh c¶m tèt ®Ñp bÒn v÷ng vÒ ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng v¨n ho¸,... Nh÷ng xóc c¶m, t×nh c¶m ®ã chÝnh lµ ®éng c¬, lµ chÊt men th«i thóc cho hµnh ®éng, ý chÝ tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng, rÌn luyÖn vµ tù hoµn thiÖn m×nh, tr¸nh xa mäi ¶nh h−ëng xÊu trong cuéc sèng ®Çy biÕn ®éng vµ phøc t¹p hiÖn nay. Trªn c¬ së nhËn thøc ®óng ®¾n vÒ nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng v¨n ho¸ thÈm mÜ, ë mçi c¸ nh©n h×nh thµnh ®−îc nh÷ng th¸i ®é, niÒm tin vµ t×nh c¶m ®¹o ®øc, xóc c¶m thÈm mÜ..., tõ ®ã hä cã ®éng c¬ tu d−ìng, rÌn luyÖn hµnh vi, thãi quen t−¬ng øng. * Kh©u thø ba: Tæ chøc, ®iÒu khiÓn häc sinh rÌn luyÖn hµnh vi vµ thãi quen phï hîp vµ nh÷ng chuÈn mùc x héi ® quy ®inh. Môc ®Ých cuèi cïng cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh÷ng phÈm chÊt ®¹o ®øc, nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch, nh÷ng hµnh vi vµ thãi quen, nh÷ng lèi sèng cã v¨n ho¸ ë ng−êi ®−îc gi¸o dôc. Nh÷ng biÓu hiÖn trong lèi sèng, hµnh vi v¨n minh chÝnh lµ bé mÆt ®¹o ®øc, thÈm mÜ... cña mçi con ng−êi trong céng ®ång. V× vËy, vÊn ®Ò quan träng ®Æc biÖt trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ ph¶i tæ chøc c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng, hÊp dÉn, t¹o m«i tr−êng thuËn lîi ®Ó häc sinh tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng vµ rÌn luyÖn nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch, nh÷ng hµnh vi vµ thãi quen, nh÷ng nÕp sèng cã v¨n ho¸, nh÷ng gi¸ trÞ truyÒn thèng ® ®−îc x héi thõa nhËn. Nh÷ng hµnh vi, nh÷ng nÕp sèng v¨n minh vµ sù øng xö cã v¨n ho¸, cÇn ®−îc th−êng xuyªn luyÖn tËp, rÌn luyÖn, cñng cè trë thµnh kÜ x¶o, thµnh ®éng h×nh, thµnh thãi quen bÒn v÷ng. §ã lµ nhu cÇu kh«ng thÓ thiÕu ®−îc trong cuéc sèng cña mçi con ng−êi. C¸c kh©u cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng t¸ch biÖt nhau mµ cã mèi quan hÖ mËt thiÕt víi nhau, bëi lÏ gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh toµn vÑn, viÖc thùc hiÖn c¸c nhiÖm vô gi¸o dôc ®ßi hái ph¶i tiÕn hµnh ®ång bé c¶ ba kh©u trong mèi quan hÖ t−¬ng t¸c, bæ sung, hç trî cho nhau, thËm chÝ thËm nhËp vµo nhau th«ng qua c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc cô thÓ. §Ó ®¹t ®−îc chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi −u, nghÖ thuËt s− ph¹m cña nhµ gi¸o dôc lµ ph¶i biÕt kÕt hîp c¸c kh©u mét c¸ch hîp lÝ. Tuú theo ®Æc ®iÓm, tÝnh chÊt vµ néi dung c¸c t×nh huèng cô thÓ, c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm cña ®èi t−îng, vµo c¸c ®iÒu kiÖn vµ c¸c ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc,... mµ kÕt hîp c¸c kh©u cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc mét c¸ch linh ho¹t, s¸ng t¹o, kh«ng nhÊt thiÕt ph¶i tiÕn hµnh ®Çy ®ñ c¶ ba kh©u hoÆc b¾t buéc theo ®óng tr×nh tù c¸c kh©u mét c¸ch m¸y mãc. 91
C©u hái «n tËp 1. Tr×nh bµy kh¸i niÖm vµ cÊu tróc cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc theo quan ®iÓm tiÕp cËn hÖ thèng – cÊu tróc, cho vÝ dô minh ho¹. 2. Ph©n tÝch b¶n chÊt vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Cho mét vÝ dô thùc tiÔn gi¸o dôc ®Ó minh ho¹ cho mét trong nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã. 3. Anh (chÞ) h y so s¸nh b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc víi b¶n chÊt cña qu¸ tr×nh d¹y häc, liªn hÖ víi thùc tiÔn vµ rót ra kÕt luËn s− ph¹m. 5. Ph©n tÝch c¸c kh©u cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c kh©u ®ã, cho vÝ dô. 92
Ch−¬ng XI Quy luËt vµ nguyªn t¾c gi¸o dôc I. Nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc Qu¸ tr×nh gi¸o dôc lu«n vËn ®éng vµ ph¸t triÓn kh«ng ngõng theo nh÷ng quy luËt phæ biÕn vµ ®Æc thï vèn cã cña nã. Quy luËt gi¸o dôc ph¶n ¸nh c¸c mèi quan hÖ, liªn hÖ t−¬ng t¸c vµ bÒn v÷ng gi÷a c¸c nh©n tè, c¸c yÕu trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc víi nhau hoÆc mèi quan hÖ chi phèi cña c¸c m«i tr−êng tíi tõng nh©n tè cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Cho ®Õn nay, c¸c nhµ gi¸o dôc häc vÉn cßn cã nhiÒu ý kiÕn ch−a hoµn thµnh nhÊt trÝ vÒ c¸c quy luËt vµ tÝnh quy luËt trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc. 1. Mét sè quy luËt ®Æc tr−ng, ®iÓn h×nh cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc 1.1. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc thèng nhÊt biÖn chøng víi m«i tr−êng kinh tÕ – xX héi §©y lµ quy luËt phæ biÕn ph¶n ¸nh mèi quan hÖ chi phèi, ¶nh h−ëng th−êng xuyªn, trùc tiÕp hoÆc gi¸n tiÕp cña m«i tr−êng x héi tíi tõng nh©n tè cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. C¸c nh©n tè cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc chÞu ¶nh h−ëng t¸c ®éng tõ nhiÒu phÝa cña ®iÒu kiÖn kinh tÕ v¨n ho¸, x héi,... nh−ng hoµn toµn kh«ng thô ®éng mµ ng−îc l¹i, c¸c nh©n tè cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng ngõng ph¸t huy t¸c dông tÝch cùc trë l¹i m«i tr−êng, gãp phÇn c¶i t¹o m«i tr−êng. VÝ dô: ®iÒu kiÖn kinh tÕ, v¨n ho¸, x héi, c¬ chÕ thÞ tr−êng th−êng xuyªn ¶nh h−ëng tíi qu¸ tr×nh tæ chøc ®iÒu khiÓn, tù tæ chøc, tù ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng gi¸o dôc, tù gi¸o dôc cña thÇy vµ trß. Song chÝnh trong qu¸ tr×nh ®ã, thÇy vµ trß l¹i tham gia nhiÒu ho¹t ®éng gãp phÇn c¶i t¹o, n©ng cao chÊt l−îng cña m«i tr−êng. Trong t−¬ng lai ng−êi häc sinh sÏ lµ nh÷ng c¸n bé khoa häc, nh÷ng c¸n bé qu¶n lÝ giái, nh÷ng ng−êi c«ng d©n tèt, ch¾c ch¾n sÏ cã nh÷ng cèng hiÕn lín lao trong x©y dùng, ph¸t triÓn nÒn kinh tÕ v¨n ho¸ cña ®Êt n−íc... 1.2. Môc ®Ých gi¸o dôc, néi dung gi¸o dôc vµ c¸c ph−¬ng ph¸p gi¸o dôc thèng nhÊt biÖn chøc víi nhau Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, môc ®Ých, nhiÖm vô gi¸o dôc, néi dung gi¸o dôc vµ c¸c ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc lµ c¸c nh©n tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. C¸c nh©n tè ®ã cã mèi quan hÖ thèng nhÊt chÆt chÏ víi nhau. Môc ®Ých, nhiÖm vô, gi¸o dôc, chi phèi vµ ®Þnh h−íng viÖc x¸c ®Þnh néi dung gi¸o dôc. Ng−îc l¹i, néi dung gi¸o dôc lµ sù cô thÓ ho¸, chi tiÕt ho¸ môc ®Ých gi¸o dôc. Néi dung gi¸o dôc cã mèi quan hÖ chi phèi c¸c ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn vµ h×nh thøc gi¸o dôc. Ng−îc l¹i, ph−¬ng ph¸p lµ h×nh thøc vÒ c¸ch thøc vËn ®éng bªn trong cña néi dung, lµ c¸ch thøc tæ chøc c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých, néi dung gi¸o dôc. Mèi quan hÖ chi phèi chÆt chÏ, bÒn v÷ng gi÷a ba nh©n tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶n ¸nh tÝnh quy luËt ®Æc thï cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. 1.3. HiÖu qu¶ cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc phô thuéc vµo viÖc tæ chøc hîp lÝ c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng vµ giao l−u cña häc sinh Nh©n c¸ch con ng−êi chØ h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn th«ng qua c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng phong phó, ®a d¹ng vµ sù giao tiÕp gi÷a ng−êi víi ng−êi trong céng ®ång. ChÝnh v× vËy, nh÷ng phÈm 93
chÊt ®¹o ®øc, nh÷ng th¸i ®é, nh÷ng t×nh c¶m vµ niÒm tin, nh÷ng hµnh vi vµ thãi quen, nh÷ng lèi sèng cã v¨n ho¸,... chØ ®−îc h×nh thµnh, rÌn luyÖn, cñng cè vµ ph¸t triÓn th«ng qua ho¹t ®éng cña mçi c¸ nh©n, phô thuéc vµo c¸ch thøc tæ chøc c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng vµ giao l−u. ViÖc tæ chøc c¸c h×nh thøc ho¹t ®éng, giao l−u cµng khoa häc, hîp lÝ, cµng phong phó, hÊp dÉn, bæ Ých, cã tÝnh gi¸o dôc s©u s¾c th× cµng mang l¹i hiÖu qu¶ gi¸o dôc tèi −u. 1.4. T¸c ®éng s− ph¹m cña nhµ gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng tù gi¸o dôc cña häc sinh thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau Sù thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a ho¹t ®éng gi¸o dôc cña ng−êi gi¸o viªn vµ ho¹t ®éng tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng vµ rÌn luyÒn cña häc sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc cã mèi quan hÖ t−¬ng t¸c víi nhau, nã ph¶n ¸nh mèi quan hÖ biÖn chøng gi÷a chñ thÓ vµ ®èi t−îng – gi÷a hai nh©n tè ®Æc tr−ng cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc mµ thiÕu v¾ng mét trong hai nh©n tè th× qu¸ tr×nh ®ã kh«ng tån t¹i. V× vËy mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng gi÷a t¸c ®éng s− ph¹m cña nhµ gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng tÝch cùc tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng, rÌn luyÖn c¸c hµnh vi, thãi quen phï hîp víi c¸c chuÈn mùc x héi cña ng−êi ®−îc gi¸o dôc lµ quy luËt c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. 1.5. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ qu¸ tr×nh d¹y häc thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau Gi¸o dôc (theo nghÜa hÑp) vµ d¹y häc lµ hai ho¹t ®éng c¬ b¶n, ®Æc tr−ng nhÊt cña qu¸ tr×nh s− ph¹m nh»m thùc hiÖn môc ®Ých gi¸o dôc toµn diÖn. Hai ho¹t ®éng ®ã thèng nhÊt, bæ sung, hç trî cho nhau: d¹y häc lµ con ®−êng, lµ ph−¬ng tiÖn thùc hiÖn nhiÖm vô gi¸o dôc vµ ng−îc l¹i, nÕu häc sinh ®−îc gi¸o dôc tèt th× tÊt yÕu sÏ häc tËp tù gi¸c, tÝch cùc, cã hiÖu qu¶ cao h¬n. V× lÏ ®ã, chóng ta cã thÓ nãi: mèi quan hÖ gi÷a d¹y häc vµ gi¸o dôc lµ mèi quan hÖ gi÷a ph−¬ng tiÖn vµ môc ®Ých, ®ã lµ mét quy luËt. Trong thùc tiÔn gi¸o dôc, c¸c cÊp qu¶n lÝ, c¸c c¸n bé nghiªn cøu vµ gi¸o viªn cÇn ý thøc mét c¸ch ®Çy ®ñ vÒ quy luËt vµ tÝnh quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®Ó tæ chøc, ®iÒu khiÓn qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc ®¹t kÕt qu¶ tèi −u. Nh÷ng quy luËt vµ tÝnh quy luËt trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®−îc ph¶n ¸nh ®Ëm nÐt th«ng qua c¸c nguyªn t¾c gi¸o dôc. II. C¸c nguyªn t¾c gi¸o dôc 1. Kh¸i niÖm nguyªn t¾c gi¸o dôc Qu¸ tr×nh gi¸o dôc tån t¹i nh− lµ mét hÖ thèng lu«n vËn ®éng, ph¸t triÓn theo nh÷ng quy luËt vèn cã cña nã. Ho¹t ®éng gi¸o dôc muèn ®¹t ®−îc kÕt qu¶ mong muèn, nhµ gi¸o dôc ch¼ng nh÷ng n¾m ®−îc c¸c quy luËt gi¸o dôc mµ cßn ph¶i biÕt vËn dông mét c¸ch linh ho¹t, s¸ng t¹o c¸c quy luËt gi¸o dôc trong viÖc lùa chän néi dung, vËn dông phèi hîp c¸c ph−¬ng ph¸p, ph−¬ng tiÖn vµ c¸c h×nh thøc tæ chøc gi¸o dôc sao cho phï hîp víi ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ, ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch cña ng−êi ®−îc gi¸o dôc. Nh÷ng quy luËt gi¸o dôc ®−îc ph¶n ¸nh trong nh÷ng luËn ®iÓm chung, c¬ b¶n, ®ã lµ c¸c nguyªn t¾c gi¸o dôc. Nguyªn t¾c gi¸o dôc cã c¬ së kh¸ch quan lµ nh÷ng mèi liªn hÖ cã tÝnh quy luËt ®−îc n¶y sinh trong thùc tiÔn gi¸o dôc vµ ®−îc h×nh thµnh, ph¸t triÓn trªn c¬ së nhËn thøc, vËn dông linh ho¹t, s¸ng t¹o nh÷ng quy luËt kh¸ch quan ®ã trong thùc tiÔn gi¸o dôc. Nguyªn t¾c gi¸o dôc lµ nh÷ng luËn ®iÓm mang tÝnh chuÈn mùc, ®−îc kÕ thõa vµ tæng kÕt kinh nghiÖm thùc tiÔn trong lÞch sö ph¸t triÓn cña gi¸o dôc. 94
VËy, nguyªn t¾c gi¸o dôc lµ nh÷ng luËn ®iÓm c¬ b¶n cã tÝnh quy luËt cña lÝ luËn gi¸o dôc cã t¸c dông chØ ®¹o viÖc lùa chän vµ vËn dông néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ c¸c h×nh thøc tæ chøc gi¸o dôc nh»m thùc hiÖn tèt môc ®Ých vµ nhiÖm vô gi¸o dôc. 2. HÖ thèng c¸c nguyªn t¾c gi¸o dôc §Ó x¸c ®Þnh c¸c nguyªn t¾c gi¸o dôc trong nhµ tr−êng, cÇn c¨n cø vµo môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc vµ c¸c nhiÖm vô gi¸o dôc; c¨n cø vµo ®Æc ®iÓm ®èi t−îng ng−êi ®−îc gi¸o dôc, ®Æc biÖt lµ ph¶i dùa vµo c¸c quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc vµ th«ng qua kinh nghiÖm ho¹t ®éng thùc tiÔn gi¸o dôc. Qu¸ tr×nh gi¸o dôc cÇn thùc hiÖn tèt 7 nguyªn t¾c gi¸o dôc c¬ b¶n sau: 2.1. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o tÝnh môc ®Ých cña gi¸o dôc Gi¸o dôc vÒ thùc chÊt lµ qu¸ tr×nh tæ chøc c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng nh»m chuyÓn ho¸ nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan cña mçi c¸ nh©n ng−êi ®−îc gi¸o dôc. Trong thùc tiÔn, mäi lÜnh vùc ho¹t ®éng cña con ng−êi nãi chung, ho¹t ®éng gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc nãi riªng bao giê còng h−íng tíi môc ®Ých, môc tiªu nhÊt ®Þnh. Cô thÓ lµ, qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶i gãp phÇn thùc hiÖn môc tiªu n©ng cao d©n trÝ, ®µo t¹o nh©n lùc, båi d−ìng nh©n tµi cho ®Êt n−íc. Trong ph¹m vi nhµ tr−êng, ho¹t ®éng gi¸o dôc nh»m h−íng tíi môc ®Ých ®µo t¹o nh÷ng con ng−êi ph¸t triÓn toµn diÖn. §ã lµ mÉu ng−êi lÝ t−ëng mµ mäi ho¹t ®éng gi¸o dôc – ®µo t¹o ph¶i ®¹t tíi. Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, th«ng qua c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng néi kho¸ vµ ngo¹i kho¸ ph¶i nh»m môc ®Ých gi¸o dôc thÕ igíi quan vµ c¸c phÈm chÊt nh©n c¸ch cho häc sinh. Tr−íc hÕt lµ gi¸o dôc thÕ giíi quan vµ nh©n sinh quan khoa häc biÖn chøng; gi¸o dôc ý thøc vµ n¨ng lùc tham gia tÝch cùc c¸c ho¹t ®éng x héi. Qua c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng vµ giao l−u, häc sinh sÏ nhËn thøc ®−îc ý nghÜa vµ môc ®Ých cña cuéc sèng, cã th¸i ®é ®óng vµ rÌn luyÖn ®−îc nh÷ng hµnh vi, thãi quen v¨n minh h−íng tíi sù hoµn thiÖn nh©n c¸ch theo nh÷ng chuÈn mùc mµ x héi ® quy ®Þnh. Nh− vËy, nguyªn t¾c ®¶m b¶o tÝnh môc ®Ých trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ nguyªn t¾c rÊt quan träng, nã cã vai trß chØ ®¹o vµ ®Þnh h−íng cho mäi ho¹t ®éng gi¸o dôc th«ng qua viÖc x¸c ®Þnh c¸c nhiÖm vô gi¸o dôc cô thÓ; viÖc lùa chän vµ ®æi míi néi dung; th«ng qua viÖc vËn dông phèi hîp c¸c ph−¬ng ph¸p, c¸c h×nh thøc gi¸o dôc nh»m ®¹t kÕt qu¶ gi¸o dôc mong muèn. 2.2. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o gi¸o dôc ph¶i g¾n liÒn víi cuéc sèng, víi lao ®éng Gi¸o dôc lµ qu¸ tr×nh chuyÓn ho¸ nh÷ng gi¸ trÞ x héi thµnh nh÷ng thang gi¸ trÞ vµ th−íc ®o gi¸ trÞ cña tõng c¸ nh©n lµm cho mçi c¸ nh©n cã cuéc sèng phong phó c¶ vÒ thÓ chÊt vµ ®êi sèng t©m lÝ. Nh÷ng gi¸ trÞ cña nh©n c¸ch ph¶n ¸nh b¶n chÊt x héi cña c¸ nh©n chØ ®−îc h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn th«ng qua ho¹t ®éng vµ giao l−u, th«ng qua cuéc sèng thùc tiÔn mu«n mµu mu«n vÎ, ®Æc biÖt th«ng qua lao ®éng. Lao ®éng lµ mét lo¹i h×nh ho¹t ®éng c¬ b¶n, bëi lÏ nh÷ng mèi quan hÖ, nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch, nh÷ng t×nh c¶m nh÷ng thãi quen tèt ®−îc h×nh thµnh trong lao ®éng cã ý nghÜa s©u s¾c vµ lu«n gi÷ l¹i nh÷ng dÊu ©n ®Ëm nÐt trong cuéc sèng cña con ng−êi. V× vËy, qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶i g¾n liÒn víi cuéc sèng, g¾n liÒn víi lao ®éng vµ ho¹t ®éng x héi, th«ng qua 95
thùc tiÔn ho¹t ®éng vµ giao l−u, qua gi¸o dôc lao ®éng th× nh©n c¸ch cµng ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn. §Ó thùc hiÖn nguyªn t¾c gi¸o dôc g¾n liÒn víi thùc tiÔn cuéc sèng, g¾n liÒn lao ®äng, viÖc tæ chøc c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng nh»m gi¸o dôc nh©n c¸ch cho häc sinh, cÇn chó ý: – Tæ chøc cho häc sinh tham gia c¸c ho¹t ®éng x héi phong phó vµ ®a d¹ng ë ®Þa ph−¬ng nh»m g¾n liÒn ho¹t ®éng gi¸o dôc víi thùc tiÔn cuéc sèng. Th«ng qua ho¹t ®éng thùc tiÕn, qua giao tiÕp víi mäi ng−êi trong x héi, b¶n th©n mçi häc sinh nhËn thøc ®−îc tÝnh phøc t¹p trong mèi quan hÖ gi÷a ng−êi víi ng−êi, gi÷a c¸c nhãm x héi trong céng ®ång. Tõ ®ã b¶n th©n c¸c em cã th¸i ®éi ®óng ®¾n vµ tù nhËn thøc ®−îc nghÜa vô, tr¸ch nhiÖm cña b¶n th©n ®èi víi x héi. – Tæ chøc cho häc sinh tù gi¸c, tÝch cùc tham gia c¸c ho¹t ®éng lao ®éng gãp phÇn x©y dùng c¬ së vËt chÊt cho nhµ tr−êng, gãp phÇn t¹o ra nh÷ng gi¸ trÞ vËt chÊt vµ tinh thÇn cho b¶n th©n, cho gia ®×nh vµ phÇn nµo cã sù ®ãng gãp cho x héi. Th«ng qua lao ®éng, nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch tèt ®Ñp dÇn dÇn ®−îc h×nh thµnh vµ nh÷ng t×nh c¶m, niÒm tin, nh÷ng th¸i ®é ®óng ®¾n vÒ gi¸ trÞ, vÒ nh÷ng chuÈn mùc do x héi quy ®Þnh còng ph¸t triÓn vµ ®−îc cñng cè bÒn v÷ng. – Trong thùc tiÔn gi¸o dôc cÇn t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó häc sinh cã thÓ héi nhËp víi thùc tiÕn cuéc sèng, tr¸nh t×nh tr¹ng t¸ch rêi qu¸ tr×nh gi¸o dôc víi cuéc sèng, víi thùc tiÔn lao ®éng x©y dùng ®Êt n−íc. 2.3. Nguyªn t¾c gi¸o dôc trong tËp thÓ TËp thÓ lµ mét nhãm, mét céng ®ång ng−êi cïng chung ho¹t ®éng v× mét môc ®Ých nhÊt ®Þnh. TËp thÓ s− ph¹m lµ mét ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc, lµ m«i tr−êng ho¹t ®éng, giao l−u gi÷a c¸c thµnh viªn, lµ ph−¬ng thøc gi¸o dôc nh»m h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña mçi c¸ nh©n. Trong tËp thÓ, mçi c¸c nh©n ®Òu ý thøc vÒ vai trß, tr¸ch nhiÖm cña b¶n th©n m×nh; ®Òu tÝch cùc tu d−ìng, rÌn luyÖn vµ liªn kÕt víi nhau v× mét môc ®Ých chung ch©n chÝnh th«ng qua nh÷ng ho¹t ®éng chung cã kÕ ho¹ch, cã néi dung vµ ®−îc tæ chøc chÆt chÏ nh»m ®¹t kÕt qu¶ võa mang l¹i lîi Ých chung cho tËp thÓ vµ c¶ lîi Ých riªng cho mçi c¸ nh©n. V× vËy tËp thÓ võa lµ m«i tr−êng s− ph¹m, võa lµ ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc, rÌn luyÖn, h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch. Trong tËp thÓ, mçi c¸ nh©n, mét mÆt chÞu sù ¶nh h−ëng, t¸c ®éng cña b¹n bÌ, cña d− luËn chung mét c¸ch th−êng xuyªn ®Ó kh«ng ngõng tù gi¸o dôc, tù hoµn thiÖn m×nh vÒ phÈm chÊt, nh©n c¸ch, vÒ n¨ng lùc, vÒ t×nh c¶m, hµnh vi, thãi quen,... MÆt kh¸c, mçi thµnh viªn trong tËp thÓ l¹i cã ¶nh h−ëng t¸c ®éng tÝch cùc trë l¹i gãp phÇn x©y dùng, cñng cè tËp thÓ vµ qua ®ã hä kh«ng ngõng v−¬n lªn, tr−ëng thµnh cïng víi sù ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña tËp thÓ. §Ó tËp thÓ häc sinh võa lµ ®èi t−îng, lµ ph−¬ng tiÖn gi¸o dôc cña nhµ s− ph¹m, võa lµ m«i tr−êng tù gi¸o dôc, tù rÌn luyÖn cã hiÖu qu¶ cña häc sinh, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, chóng ta cÇn chó ý mét sè biÖn ph¸p chÝnh sau ®©y: – CÇn tæ chøc x©y dùng tËp thÓ häc sinh (tËp thÓ s− ph¹m) theo ®óng nghÜa cña nã: mét tËp thÓ bao gåm c¸c c¸ nh©n cã cïng chung nh÷ng ho¹t ®éng nh»m thu hót, l«i cuèn mçi thµnh viªn trong tËp thÓ cïng tÝch cùc tham gia vµ h−íng tíi môc ®Ých gi¸o dôc toµn diÖn; 96
– Trong tËp thÓ cÇn t¹o ra ®−îc nh÷ng d− luËn lµnh m¹nh nh»m cã ¶nh h−ëng tíi mäi c¸ nh©n, ®éng viªn, khuyÕn khÝch h−ëng øng d− luËn tèt vµ cã th¸i ®é phª ph¸n, ®Êu tranh víi nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc, nh÷ng lèi sèng bu«ng th¶, nh÷ng hµnh vi, thãi quen thiÕu v¨n ho¸,... – CÇn ph¸t huy nh÷ng ¶nh h−ëng, t¸c ®éng tÝch cùc cña mçi c¸ nh©n ®èi víi sù ph¸t triÓn kh«ng ngõng cña tËp thÓ; ph¸t huy vai trß cña c¸ nh©n trong viÖc ®Êu tranh chèng nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc, nh÷ng lèi sèng, nh÷ng hµnh vi, nh÷ng thãi quen kh«ng phï hîp víi c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc, thÈm mÜ,... cña x héi. – CÇn coi träng ®óng møc lîi Ých cña c¸ nh©n trong sù thèng nhÊt víi lîi Ých chung cña tËp thÓ: lîi Ých c¸ nh©n ch©n chÝnh sÏ lµ ®éng lùc thóc ®Èy trùc tiÕp sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn vµ hoµn thiÖn nh©n c¸ch. Tuy nhiªn trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, nhµ s− ph¹m còng kh«ng nªn “cùc ®oan ho¸”: qu¸ ®Ò cao lîi Ých cña c¸ nh©n hoÆc qu¸ coi träng lîi Ých cña tËp thÓ t¹o ra sù ®èi lËp, m©u thuÉn gi÷a c¸ nh©n vµ tËp thÓ. 2.4. Nguyªn t¾c t«n träng nh©n c¸ch cña häc sinh kÕt hîp víi yªu cÇu cao ®èi víi c¸c em Qu¸ tr×nh gi¸o dôc muèn ®¹t ®−îc kÕt qu¶ cao, nhµ gi¸o dôc tr−íc hÕt ph¶i t«n träng nh©n c¸ch ®èi t−îng gi¸o dôc cña m×nh. Ng−êi häc sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc võa lµ ®èi t−îng, lµ kh¸ch thÓ ®ång thêi lµ chñ thÓ tù gi¸o dôc nh»m biÕn nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan thµnh nhu cÇu ph¸t triÓn chñ quan cña mçi c¸ nh©n. Víi t− c¸ch lµ mét c¸ nh©n, mét con ng−êi, mét nh©n c¸ch, l¹i lµ chñ ®Ò tù gi¸o dôc, mçi häc sinh ®Òu cã mong muèn ®−îc t«n träng vµ tù kh¼ng ®Þnh m×nh. V× vËy, nhµ gi¸o dôc ph¶i t«n träng nh©n c¸ch cña häc sinh, ®Æc biÖt lµ t«n träng ®êi sèng néi t©m víi nh÷ng nÐt c¸ tÝnh, nh÷ng t×nh c¶m riªng t−... ViÖc t«n träng, th«ng c¶m, tin t−ëng vµ ®¸nh gi¸ ®óng b¶n chÊt ®èi t−îng gi¸o dôc cña m×nh, nhµ gi¸o dôc sÏ n©ng cao lßng tù träng, tù tin,... kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc phÊn ®Êu v−¬n lªn cña häc sinh vµ sÏ cã c¬ héi ®¹t ®−îc hiÖu qu¶ gi¸o dôc mong muèn. Song, cµng t«n träng nh©n c¸ch cña häc sinh bao nhiªu th× cµng ph¶i ®−a ra nh÷ng yªu cÇu cao ®èi víi c¸c em bÊy nhiªu. §ã lµ nh÷ng yªu cÇu hîp lÝ vÒ n¨ng lùc, vÒ phÈm chÊt, vÒ ý thøc tæ chøc kØ luËt, vÒ lèi sèng, t×nh c¶m vµ niÒm tin,... Nh÷ng yªu cÇu ®ã ph¶i phï hîp víi môc tiªu vµ néi dung gi¸o dôc, phï hîp tr×nh ®é ph¸t triÓn vµ nh÷ng ®iÒu kiÖn tù gi¸o dôc, tù hoµn thiÖn cña häc sinh. MÆt kh¸c, viÖc t«n träng vµ yªu cÇu cao sÏ cã t¸c dông kÝch thÝch tÝnh tÝch cùc tu t−ìng rÌn luyÖn cña c¸c em trong ho¹t ®éng vµ cuéc sèng. Tuy nhiªn, nh÷ng yªu cÇu cao ph¶i cã tÝnh kh¶ thi, cã kh¶ n¨ng mang l¹i hiÖu qu¶ gi¸o dôc vµ tù gi¸o dôc. Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, víi t− c¸ch lµ nhµ s− ph¹m, gi¸o viªn cÇn ®Ò ra nh÷ng yªu cÇu ngµy cµng cao ®èi víi häc sinh; lu«n nghiªm kh¾c nh−ng ch©n thµnh, tin t−ëng, thiÖn chÝ vµ th−¬ng yªu häc sinh; kÞp thêi ph¸t huy −u ®iÓm vµ ®éng viªn, gióp ®ì c¸c em kh¾c phôc nh÷ng thiÕu sãt, khuyÕt ®iÓm trong cuéc sèng. §Æc biÖt, nhµ gi¸o dôc ph¶i lu«n lµ tÊm g−¬ng s¸ng vÒ ®¹o ®øc, vÒ lèi sèng, ph¶i cã nghÖ thuËt s− ph¹m ®iªu luyÖn, tuyÖt ®èi tr¸nh sù th« b¹o, thiÕu t«n träng, ®Þnh kiÕn,... hoÆc qu¸ nu«ng chiÒu, dÔ dµi, bá qua nh÷ng sai sãt cña c¸c em,... 2.5. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o sù kÕt hîp thèng nhÊt gi÷a ho¹t ®éng gi¸o dôc cña gi¸o viªn vµ tù gi¸o dôc cña häc sinh trong qu¸ tr×nh s− ph¹m Qu¸ tr×nh gi¸o dôc chØ cã thÓ ®¹t ®−îc kÕt qu¶ tèi −u khi mäi t¸c ®éng cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch cña nhµ s− ph¹m ®−îc diÔn ra mét c¸ch cã hÖ thèng, liªn tôc vµ kÕ tiÕp nhau. §iÒu ®ã còng 97
cã nghÜa lµ trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, gi¸o viªn gi÷ vai trß chñ ®¹o, vai trß tæ chøc, ®iÒu khiÓn c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng phong phó vµ ®a d¹ng nh»m h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c phÈm chÊt, c¸c nÐt tÝnh c¸ch, c¸c hµnh vi, thãi quen... cho häc sinh. Ng−êi häc sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc kh«ng tiÕp nhËn nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc tõ phÝa gi¸o viªn mét c¸ch thô ®éng, mµ hä lu«n tån t¹i víi t− c¸ch võa lµ ®èi t−îng lµ kh¸ch thÓ gi¸o dôc, ®ång thêi lµ chñ thÓ tÝch cùc tù gi¸o dôc, tù tu d−ìng, rÌn luyÖn vµ tù hoµn thiÖn m×nh. Mèi quan hÖ t−¬ng t¸c gi÷a ho¹t ®éng cña nhµ gi¸o dôc vµ ho¹t ®éng tù gi¸c, tÝch cùc, chñ ®éng cña ng−êi ®−îc gi¸o dôc diÔn ra th−êng xuyªn trong m«i tr−êng s− ph¹m vµ lu«n ¶nh h−ëng, chi phèi, phô thuéc lÉn nhau, thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau, ph¶n ¸nh tÝnh quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. §Ó ®¹t hiÖu qu¶ gi¸o dôc cao, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ng−êi gi¸o viªn víi t− c¸ch lµ nhµ gi¸o dôc ph¶i cã n¨ng lùc tæ chøc, ®iÒu khiÓn ho¹t ®éng gi¸o dôc, cã ph−¬ng ph¸p nghÖ thuËt s− ph¹m, biÕt c¸ch øng xö s− ph¹m khÐo lÐo,... Vµ ng−êi häc sinh, víi t− c¸ch vµ chñ thÓ tù gi¸o dôc, tù ®µo t¹o ph¶i tù gi¸c, tÝch cùc, tù vËn ®éng, ph¸t triÓn kh«ng ngõng d−íi vai trß chñ ®¹o cña nhµ gi¸o dôc. 2.6. Nguyªn t¾c ®¶m b¶o sù thèng nhÊt gi÷a gi¸o dôc nhµ tr−êng, gi¸o dôc gia ®×nh vµ gi¸o dôc xX héi Nhµ tr−êng, gia ®×nh vµ x héi lµ nh÷ng m«i tr−êng gi¸o dôc quan träng ®Ó h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh©n c¸ch cho thÕ hÖ trÎ. Sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch lu«n bÞ chi phèi bëi nh÷ng t¸c ®éng, ¶nh h−ëng trùc tiÕp vµ gi¸n tiÕp, th−êng xuyªn, tù ph¸t hoÆc tù gi¸c cña c¸c lùc l−îng gi¸o dôc trong vµ ngoµi nhµ tr−êng còng nh− cña gia ®×nh (¶nh h−ëng gi¸o dôc cña «ng bµ, cha mÑ, anh chÞ em) vµ nh÷ng t¸c ®éng tõ nhiÒu phÝa trong m«i tr−êng x héi. Nh÷ng t¸c ®éng phøc hîp ®ã ® t¹o nªn søc m¹nh tæng hîp thóc ®Èy sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c phÈm chÊt, c¸c nÐt tÝnh c¸ch cÇn thiÕt phï hîp víi nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan cña ®êi sèng x héi ®èi víi mçi c¸ nh©n. Trong nh÷ng ¶nh h−ëng, t¸c ®éng phøc hîp gi÷a nhµ tr−êng, gia ®×nh vµ x héi ®ã, t¸c ®éng gi¸o dôc cã môc ®Ých, cã kÕ ho¹ch, cã néi dung, cã ph−¬ng ph¸p cña nhµ tr−êng nãi chung, cña gi¸o viªn chñ nhiÖm líp nãi riªng gi÷ vai trß chñ ®¹o. Gi¸o dôc gia ®×nh vµ c¸c lùc l−îng gi¸o dôc cña c¸c ®oµn thÓ x héi còng cã vÞ trÝ, tÇm quan träng ®Æc biÖt: – Vai trß chñ ®¹o cña gi¸o dôc nhµ tr−êng ®−îc thÓ hiÖn ë chç nã ®Þnh h−íng cho toµn bé qu¸ tr×nh h×nh thµnh, ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña häc sinh mµ gia ®×nh vµ x héi cïng kÕt hîp thùc hiÖn. MÆt kh¸c, ho¹t ®éng gi¸o dôc cña nhµ tr−êng cßn khai th¸c cã chän läc nh÷ng t¸c ®éng tÝch cùc cña gi¸o dôc gia ®×nh, x héi, ®ång thêi gãp phÇn ®iÒu chØnh hoÆc ng¨n chÆn nh÷ng ¶nh h−ëng, t¸c ®éng tiªu cùc cña mét sè gia ®×nh vµ m«i tr−êng x héi. – Vai trß ®Æc biÖt quan träng cña gi¸o dôc gia ®×nh ®−îc thÓ hiÖn ngay tõ khi ®øa trÎ cÊt tiÕng khãc chµo ®êi. Gi¸o dôc gia ®×nh lµ c¬ së, lµ nÒn t¶ng cho gi¸o dôc nhµ tr−êng vµ gi¸o dôc x héi. TruyÒn thèng gia ®×nh, nÒ nÕp gia phong vµ lèi sèng v¨n ho¸ cña c¸c thÕ hÖ trong gia ®×nh, trong néi téc,... cã ¶nh h−ëng rÊt lín ®èi víi sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña trÎ em. – Gi¸o dôc x héi víi c¸c h×nh thøc tæ chøc ho¹t ®éng phong phó, ®a d¹ng trong cuéc sèng cã t¸c dông bæ sung, hç trî vµ nèi tiÕp qu¸ tr×nh gi¸o dôc trong nhµ tr−êng còng nh− c¸c h×nh thøc gi¸o dôc cña gia ®×nh ®èi víi sù h×nh thµnh, ph¸t triÓn n¨ng lùc vµ tÝnh c¸ch cña trÎ em. §Ó thùc hiÖn viÖc kÕt hîp c¸c lùc l−îng gi¸o dôc gi÷a nhµ tr−êng, gia ®×nh vµ x héi, nhµ tr−êng cÇn ph¸t huy vai trß chñ ®¹o trong viÖc tæ chøc, ®iÒu khiÓn c¸c lo¹i h×nh ho¹t ®éng, th−êng 98
xuyªn kÕt hîp chÆt chÏ víi gi¸o dôc gia ®×nh vµ gi¸o dôc x héi. Ng−îc l¹i, gia ®×nh vµ x héi còng cÇn chñ ®éng kÕt hîp víi nhµ tr−êng theo ®Þnh h−íng gi¸o dôc chung cña Ngµnh gi¸o dôc vµ t¹o ®iÒu kiÖn, m«i tr−êng thuËn lîi ®Ó h¹n chÕ ®Õn møc tèi ®a nh÷ng ¶nh h−ëng tiªu cùc tíi c¸c ho¹t ®éng gi¸o dôc cña nhµ tr−êng. 2.7. §¶m b¶o tÝnh võa søc vµ tÝnh c¸ biÖt trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc Trong lÝ luËn gi¸o dôc hiÖn ®¹i, c¸ biÖt ho¸ qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ mét trong nh÷ng xu h−íng gãp phÇn quan träng nh»m ®æi míi, hoµn thiÖn vµ n©ng cao hiÖu qu¶ ho¹t ®éng gi¸o dôc trong c¸c lo¹i h×nh tr−êng. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ sù ph©n ho¸ tr×nh ®é ph¸t triÓn nh©n c¸ch ë c¸c ®èi t−îng kh¸c nhau theo c¸c løa tuæi kh¸c nhau, thËm chÝ ngay trong cïng mét ®é tuæi lµ quy luËt tÊt yÕu kh¸ch quan. V× thÕ mäi t¸c ®éng cã ph−¬ng ph¸p s− ph¹m cña nhµ gi¸o dôc ph¶i phï hîp víi ®Æc ®iÓm ®èi t−îng, ph¶i võa søc, phï hîp víi ®Æc ®iÓm nh©n c¸ch, ®Æc ®iÓm c¸ biÖt, phï hîp víi nhÞp ®é ph¸t triÓn riªng cña tõng c¸ nh©n häc sinh. TÝnh võa søc, tÝnh c¸ biÖt trong gi¸o dôc ®ßi hái x¸c ®Þnh yªu cÇu, néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ c¸c h×nh thøc tæ chøc qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶i phï hîp víi løa tuæi vµ ®Æc ®iÓm ph¸t triÓn nh©n c¸ch cña ®èi t−îng gi¸o dôc. MÆt kh¸c, ®Ó qu¸ tr×nh gi¸o dôc ®¹t hiÖu qu¶ cao, nhµ gi¸o dôc cÇn quan t©m tíi nh÷ng ®Æc ®iÓm t©m – sinh lÝ, nh÷ng nÐt c¸ tÝnh, nh÷ng hoµn c¶nh riªng t−... cña ®èi t−îng gi¸o dôc ®Ó kÞp thêi cã c¸c biÖn ph¸p gi¸o dôc c¸ biÖt phï hîp. ChÝnh v× vËy, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, viÖc c¸ biÖt ho¸, c¸ nh©n ho¸ ho¹t ®éng gi¸o dôc võa lµ ph−¬ng ph¸p võa lµ nghÖ thuËt s− ph¹m cña ng−êi gi¸o viªn nh»m ®¶m b¶o cho nh÷ng t¸c ®éng gi¸o dôc, võa thóc ®Èy sù ph¸t triÓn nh©n c¸ch chung cña c¶ tËp thÓ ®ång thêi cã t¸c dông thóc ®Èy sù ph¸t triÓn ë møc ®é cao ®èi víi mçi c¸ nh©n häc sinh. C¸c nguyªn t¾c gi¸o dôc c¬ b¶n trªn ®©y kh«ng t¸ch biÖt nhau mµ cã mèi quan hÖ thèng nhÊt biÖn chøng víi nhau, nã bæ sung, hç trî, cã quan hÖ mËt thiÕt víi nhau. Trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ®Ó ®¹t ®−îc chÊt l−îng vµ hiÖu qu¶ gi¸o dôc, ng−êi thÇy gi¸o víi t− c¸ch lµ chñ thÓ thèng nhÊt c¸c lùc l−îng gi¸o dôc trong vµ ngoµi nhµ tr−êng cÇn thùc hiÖn c¸c nguyªn t¾c gi¸o dôc mét c¸ch linh ho¹t, s¸ng t¹o tuú theo môc ®Ých, yªu cÇu gi¸o dôc. §Æc biÖt, trong nh÷ng t×nh huèng gi¸o dôc cô thÓ víi c¸c ®èi t−îng gi¸o dôc c¸ biÖt th× cµng ®ßi hái ng−êi gi¸o viªn ph¶i ¸p dông c¸c nguyªn t¾c gi¸o dôc mét c¸ch linh ho¹t, khÐo lÐo vµ s¸ng t¹o. C©u hái «n tËp 1. Ph©n tÝch nh÷ng quy luËt cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Thö vËn dông c¸c quy luËt gi¸o dôc ®Ó gi¶i quyÕt mét t×nh huèng s− ph¹m cô thÓ. 2. B»ng lÝ luËn vµ thùc tiÔn gi¸o dôc, h y chøng minh luËn ®iÓm cho r»ng: Qu¸ tr×nh gi¸o dôc lµ mét qu¸ tr×nh ph¸t triÓn biÖn chøng. 3. Tr×nh bµy hÖ thèng c¸c nguyªn t¾c gi¸o dôc vµ mèi quan hÖ gi÷a c¸c nguyªn t¾c ®ã. 4. Cho mét vÝ dô vÒ viÖc thùc hiÖn c¸c nguyªn t¾c gi¸o dôc th«ng qua viÖc gi¶i quyÕt mét t×nh huèng s− ph¹m cô thÓ. 99
Ch−¬ng XII Néi dung, ph−¬ng ph¸p vµ c¸c con ®−êng gi¸o dôc I. Néi dung gi¸o dôc Néi dung gi¸o dôc lµ mét nh©n tè c¬ b¶n cña qu¸ tr×nh gi¸o dôc. Nã t¹o nªn néi dung ho¹t ®éng gi¸o dôc cña gi¸o viªn vµ ho¹t ®éng tù gi¸o dôc, tù rÌn luyÖn cña häc sinh nh»m gãp phÇn thùc hiÖn môc ®Ých, môc tiªu gi¸o dôc vµ ®µo t¹o. §ã lµ hÖ thèng nh÷ng tri thøc, nh÷ng th¸i ®é, hµnh vi vµ thãi quen liªn quan ®Õn nh÷ng chuÈn mùc x héi vÒ ®¹o ®øc, lao ®éng, vÒ thÓ chÊt vµ thÈm mÜ cÇn gi¸o dôc cho häc sinh. Néi dung gi¸o dôc trong nhµ tr−êng phæ th«ng hiÖn nay bao gåm c¸c vÊn ®Ò c¬ b¶n sau: 1. C¸c thµnh phÇn c¬ b¶n cña néi dung gi¸o dôc 1.1. Gi¸o dôc thÕ giíi quan, ®¹o ®øc vµ ý thøc c«ng d©n ThÕ giíi quan khoa häc lµ hÖ thèng quan ®iÓm cña con ng−êi ®èi víi thÕ giíi tù nhiªn, x héi vµ t− duy. Nhê cã thÕ giíi quan khoa häc biÖn chøng, con ng−êi sÏ nhËn thøc ®óng ®¾n b¶n chÊt cña c¸c sù vËt, hiÖn t−îng, suy nghÜ vµ hµnh ®éng ®óng nh»m c¶i t¹o hiÖn thùc kh¸ch quan víi môc ®Ých phôc vô cho lîi Ých cña chÝnh b¶n th©n vµ céng ®ång. Trªn c¬ së thÕ giíi khoa häc, mçi c¸ nh©n dÇn h×nh thµnh nh©n sinh quan ®óng ®¾n cho b¶n th©n m×nh nh»m t¹o lËp nh÷ng mèi quan hÖ tèt ®Ñp trong céng ®ång, nh÷ng th¸i ®é vµ t×nh c¶m ®óng ®¾n, nh÷ng niÒm tin vµ sù ®¸nh gi¸... ®Ó hä cã thÓ tån t¹i, ph¸t triÓn vµ tù kh¼ng ®Þnh m×nh trong x héi. §¹o ®øc lµ mét h×nh thøc ý thøc x héi, lµ mét hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm, nh÷ng chuÈn mùc, nh÷ng quy t¾c, hµnh vi vµ lèi sèng v¨n ho¸ ®−îc x héi thõa nhËn vµ tù gi¸c thùc hiÖn. §¹o ®øc lµ mét ph¹m trï rÊt réng bao gåm nhiÒu lÜnh vùc nh− ®¹o ®øc c¸ch m¹ng, truyÒn thèng d©n téc, chñ nghÜa yªu n−íc, lßng nh©n ¸i, ý thøc d©n téc vµ céng ®ång, ý thøc tr¸ch nhiÖm, ý thøc tæ chøc, kØ luËt, quan niÖm vÒ thiÖn vµ ¸c, vÒ lßng vÞ tha vµ sù bao dung, vÒ c¸c mèi quan hÖ phøc t¹p trong x héi vµ gia ®×nh... Tuú theo môc ®Ých, yªu cÇu cña c¸c bËc häc vµ ®Æc ®iÓm cña ®èi t−îng ng−êi häc, viÖc gi¸o dôc ®¹o ®øc cÇn ®−îc quy ®Þnh cô thÓ, chi tiÕt vÒ néi dung gi¸o dôc c¸c phÈm chÊt ®¹o ®øc, c¸c nÐt tÝnh c¸ch, t×nh c¶m ®¹o ®øc, lèi sèng, hµnh vi vµ thãi quen ®¹o ®øc phï hîp víi c¸c chuÈn mùc ®¹o ®øc do x héi quy ®Þnh. ý thøc c«ng d©n lµ mét ph¹m trï x héi häc, nã ph¶n ¸nh tr×nh ®é nhËn thøc vÒ quyÒn lîi, nghÜa vô vµ tr¸ch nhiÖm cña mçi c¸ nh©n víi t− c¸ch lµ nh÷ng c«ng d©n ch©n chÝnh ®èi víi x héi vµ céng ®ång. Mçi con ng−êi ®−îc sinh ra ®Òu trë thµnh nh÷ng c«ng d©n t−¬ng lai cña mét x héi, mét céng ®ång, mét quèc gia nhÊt ®Þnh. Hä ®Òu ®−îc h−ëng nh÷ng quyÒn lîi vÒ vËt chÊt vµ tinh thÇn, ®Òu cã nghÜa vô thiªng liªng víi Tæ quèc, cã tr¸ch nhiÖm víi b¶n th©n vµ céng ®ång, vµ tÊt nhiªn hä ®−îc hoµn toµn b×nh ®¼ng vÒ ph¸p luËt. Néi dung gi¸o dôc thÕ giíi quan, ®¹o ®øc vµ ý thøc c«ng d©n trong nhµ tr−êng bao gåm nhiÒu vÊn ®Ò, trong ®ã, tr−íc hÕt cÇn ®Æc biÖt quan t©m tíi mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n sau: – Gi¸o dôc t− t−ëng chÝnh trÞ cho häc sinh: 100
Víi t− c¸ch lµ nh÷ng c«ng d©n t−¬ng lai, trong qu¸ tr×nh häc tËp ë nhµ tr−êng, ng−êi häc sinh ph¶i ®−îc gi¸o dôc, rÌn luyÖn nh÷ng phÈm chÊt nh©n c¸ch mét c¸ch toµn diÖn. Hä ph¶i ®−îc trang bÞ ®Çy ®ñ hÖ thèng nh÷ng quan ®iÓm t− t−ëng cña chñ nghÜa M¸c–Lªnin, t− t−ëng Hå ChÝ Minh vÒ c¸c lÜnh vùc khoa häc, c¸ch m¹ng vµ ®êi sèng x héi. Trªn c¬ së ®ã, n¾m v÷ng ®−êng lèi chÝnh s¸ch cña §¶ng vµ Nhµ n−íc nãi chung, vÒ gi¸o dôc, ®µo t¹o nãi riªng. Tõ sù nhËn thøc ®óng ®¾n, tõ niÒm tin vÒ xu thÕ ph¸t triÓn tÊt yÕu trong t−¬ng lai cña ®Êt n−íc, cña d©n téc, mçi c¸ nh©n tù ý thøc ®−îc nghÜa vô vµ tr¸ch nhiÖm cña b¶n th©n ®èi víi sù nghiÖp ph¸t triÓn bÒn v÷ng cña ®Êt n−íc, cña gia ®×nh còng nh− cña chÝnh b¶n th©n. Tõ nhËn thøc vµ niÒm tin, mçi c¸ nh©n ph¶i cã hµnh ®éng ý chÝ cao trong tu d−ìng, rÌn luyÖn, phÊn ®Êu vÒ mäi mÆt ®Ó cã nh÷ng ®ãng gãp vÒ ®¸ng kÓ vÒ tµi n¨ng vµ trÝ tuÖ cho sù nghiÖp x©y dùng ®Êt n−íc, sù ph¸t triÓn cña d©n téc còng nh− sù æn ®Þnh bÒn v÷ng cña cuéc sèng vµ gia ®×nh,... – Gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ ý thøc nh©n v¨n: Gi¸o dôc ®¹o ®øc lµ qu¸ tr×nh t¸c ®éng cña nhµ gi¸o dôc tíi häc sinh nh»m h×nh thµnh cho hä ý thøc, t×nh c¶m vµ niÒm tin vÒ nh÷ng chuÈn mùc ®¹o ®¹o ®øc do x héi quy ®Þnh. Tõ nh÷ng yªu cÇu kh¸ch quan cña x héi chuyÓn ho¸ thµnh nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng hµnh vi, thãi quen ®¹o ®øc cña mçi c¸ nh©n. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ néi dung gi¸o dôc ®¹o ®øc trong nhµ tr−êng ph¶i gióp cho mçi häc sinh nhËn thøc s©u s¾c c¸c gi¸ trÞ ®¹o ®øc, tr−íc hÕt lµ ®¹o ®øc c¸ch m¹ng, biÕt sèng vµ lµm viÖc v× sù phån vinh cña ®Êt n−íc, biÕt ®Êu tranh kh«ng khoan nh−îng chèng nh÷ng biÓu hiÖn tiªu cùc, biÕt b¶o vÖ lÏ ph¶i vµ sù c«ng b»ng trong x héi. §¹o ®øc kh«ng ph¶i lµ mét kh¸i niÖm trõu t−îng mµ lu«n ®−îc ph¶n ¸nh trong lèi sèng, ®−îc thÓ hiÖn qua hµnh vi, thãi quen, nÕp sèng th−êng nhËt cña mçi c¸ nh©n. Néi dung gi¸o dôc ®¹o ®øc trong nhµ tr−êng kh«ng t¸ch rêi viÖc gi¸o dôc ý thøc nh©n v¨n, gi¸o dôc t×nh th−¬ng, lßng nh©n ¸i vµ sù khoan dung. §ã lµ nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch tèt ®Ñp trong ®êi sèng tinh thÇn cña mçi c¸ nh©n, lµ nh÷ng gi¸ trÞ cao quý, lµ truyÒn thèng tèt ®Ñp cña d©n téc ®−îc kÕt tinh qua c¸c thêi ®¹i ph¸t triÓn cña lÞch sö x héi, lµ b¶n s¾c cña d©n téc ViÖt Nam. Víi nghÖ thuËt s− ph¹m cña nhµ gi¸o dôc, lèi sèng v¨n ho¸ cña häc sinh ®−îc h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn th−êng xuyªn. Hä biÕt sèng v× l−¬ng t©m vµ tr¸ch nhiÖm, sèng v× mäi ng−êi, biÕt quan t©m, t«n träng, yªu th−¬ng, khiªm tèn häc hái, gióp ®ì ng−êi kh¸c trong gia ®×nh, trong c¸c nhãm x héi vµ táng céng ®ång,... – Gi¸o dôc tÝnh kØ luËt vµ ý thøc ph¸p luËt: KØ luËt vµ ph¸p luËt lµ ph−¬ng tiÖn quan träng ®Ó x©y dùng mét cuéc sèng, mét x héi cã “kØ c−¬ng, phÐp n−íc”, cã nÒ nÕp mét x héi ph¸t triÓn. Ng−êi häc sinh trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, víi t− c¸ch lµ nh÷ng c«ng d©n, nh÷ng c¸n bé khoa häc kÜ thuËt trong t−¬ng lai, cÇn ®−îc gi¸o dôc, rÌn luyÖn th−êng xuyªn, cã hÖ thèng ®Ó trë thµnh nh÷ng ng−êi lu«n biÕt sèng vµ lµm viÖc cã nguyªn t¾c, cã kØ luËt; s èng vµ lµm viÖc theo hiÕn ph¸p vµ ph¸p luËt, r¸nh lèi sèng tù do chñ nghÜa, v« kØ luËt, vi ph¹m ph¸p quy,... Ngoµi ra, trong qu¸ tr×nh gi¸o dôc, ng−êi häc sinh cßn ®−îc gi¸o dôc nhiÒu phÈm chÊt vµ c¸c nÐt tÝnh c¸ch phï hîp víi nh÷ng chuÈn mùc vÒ ®¹o ®øc do x héi quy ®Þnh, ®¶m b¶o rÌn luyÖn hÖ thèng hµnh vi vµ nh÷ng thãi quen øng xö trong c¸c mèi quan hÖ ®a d¹ng, phøc t¹p víi b¶n th©n, víi mäi ng−êi trong gia ®×nh, trong c¸c nhãm x héi vµ trong céng ®ång quèc gia, quèc tÕ... 101
Cïng víi néi dung gi¸o dôc hÖ giíi quan, gi¸o dôc ®¹o ®øc vµ ý thøc c«ng d©n, qu¸ tr×nh gi¸o dôc ph¶i ®ång thêi thùc hiÖn tèt c¸c néi dung gi¸o dôc lao ®éng, h−íng nghiÖp, gi¸o dôc v¨n ho¸ thÈm mÜ, gi¸o dôc thÓ chÊt cho häc sinh. 1.2. Gi¸o dôc lao ®éng h−íng nghiÖp cho häc sinh * Lao ®éng lµ ho¹t ®éng ®Æc tr−ng c¬ b¶n, lµ ph−¬ng thøc tån t¹i vµ ph¸t triÓn cña x héi loµi ng−êi. Nhê cã lao ®éng, loµi ng−êi tho¸t khái thÕ giíi ®éng vËt vµ trë thµnh nh÷ng chñ thÓ ho¹t ®éng cã ý thøc. X héi loµi ng−êi ngµy cµng ph¸t triÓn h−íng tíi mét x héi v¨n minh. §èi víi mçi c¸ nh©n häc sinh, gi¸o dôc kÕt hîp víi lao ®éng s¶n xuÊt lµ con ®−êng, lµ ph−¬ng tiÖn c¬ b¶n ®Ó h×nh thµnh ph¸t triÓn toµn diÖn nh©n c¸ch. Néi dung gi¸o dôc trong nhµ tr−êng phæ th«ng bao gåm viÖc gi¸o dôc ý thøc vµ th¸i ®é lao ®éng: h×nh thµnh vµ rÌn luyÖn kÜ n¨ng lao ®éng; gi¸o dôc cho häc sinh nh÷ng hiÓu biÕt c¬ b¶n vÒ kÜ thuËt tæng hîp vµ nh÷ng hiÓu biÕt vÒ mét sè lÜnh vùc lao ®éng cô thÓ trong thùc tiÔn cuéc sèng. * Gi¸o dôc h−íng nghiÖp lµ qu¸ tr×nh ho¹t ®éng phèi hîp, thèng nhÊt cña nhµ gi¸o dôc vµ ®èi t−îng gi¸o dôc lµ ng−êi häc sinh nh»m ®Þnh h−íng nghÒ nghiÖp trong t−¬ng lai, gióp c¸c em cã xu h−íng chän nghÒ sao cho võa phï hîp víi nguyÖn väng cña c¸ nh©n, võa ®¸p øng víi yªu cÇu ph©n c«ng lao ®éng cña x héi. Néi dung gi¸o dôc h−íng nghiÖp bao gåm: néi dung t− vÊn nghÒ nghiÖp, gi¸o dôc ®Þnh h−íng nghÒ nghiÖp vµ c¸c nguyªn t¾c, ph−¬ng ph¸p tuyÓn chän nghÒ nghiÖp, v.v... Néi dung gi¸o dôc h−íng nghiÖp cÇn ®−îc so¹n th¶o cô thÓ, tuú theo yªu cÇu gi¸o dôc h−íng nghiÖp cho häc sinh ë c¸c bËc häc, c¸c tr×nh ®é vµ løa tuæi kh¸c nhau. 1.3. Gi¸o dôc thÓ chÊt, gi¸o dôc quèc phßng cho häc sinh * Gi¸o dôc thÓ chÊt lµ qu¸ tr×nh tæ chøc rÌn luyÖn vµ tù tæ chøc, tù rÌn luyÖn nh»m h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn n¨ng lùc vµ c¸c phÈm chÊt vËn ®éng c¬ b¶n cho häc sinh, gióp c¸c em cã ý thøc vµ thãi quen rÌn luyÖn b¶o vÖ, søc khoÎ cña m×nh. Néi dung gi¸o dôc thÓ chÊt trong nhµ tr−êng phæ th«ng bao gåm: – Gi¸o dôc ý thøc gi÷ g×n, b¶o vÖ vµ rÌn luyÖn søc khoÎ th−êng xuyªn t¹o cho c¸c em cã thãi quen rÌn luyÖn søc khoÎ, gi÷ vÖ sinh c¸ nh©n vµ m«i tr−êng, cã hµnh vi vµ nÕp sèng v¨n minh; – RÌn luyÖn c¸c kÜ n¨ng vËn ®éng mét c¸ch th−êng xuyªn tõ thÊp ®Õn cao, tõ ®¬n gi¶n ®Õn phøc t¹p, ®Æc biÖt lµ kÜ n¨ng luyÖn tËp thÓ thao phï hîp víi ®Æc ®iÓm løa tuæi vµ kh¶ n¨ng vËn ®éng cña c¸c ®èi t−îng gi¸o dôc kh¸c nhau; – H×nh thµnh, ph¸t triÓn c¸c phÈm chÊt vËn ®éng c¬ b¶n nh− sù nhanh nhÑn, m¹nh mÏ, khÐo lÐo, bÒn bØ,... Trªn c¬ së ®ã, h×nh thµnh nh÷ng phÈm chÊt, nh÷ng nÐt tÝnh c¸ch quan träng, cÇn thiÕt cña mét vËn ®éng viªn nh− sù dòng c¶m, kiªn tr×, tÝnh kØ luËt, tinh thÇn tËp thÓ, t×nh c¶m ®ång ®éi, b¹n bÌ, nÕp sèng, hµnh vi v¨n minh,... * Gi¸o dôc quèc phßng lµ qu¸ tr×nh cung cÊp cho häc sinh nh÷ng kiÕn thøc phæ th«ng c¬ b¶n vÒ sù nghiÖp gi÷ g×n vµ b¶o vÖ Tæ quèc; tËp luyÖn cho c¸c em nh÷ng kÜ n¨ng qu©n sù th−êng thøc, trªn c¬ së ®ã gi¸o dôc lßng trung thµnh vµ niÒm tù hµo d©n téc, ý thøc c¶nh gi¸c, tÝnh tæ chøc, tÝnh kØ luËt, s½n sµng tham gia b¶o vÖ sù an ninh quèc gia... Néi dung gi¸o dôc qu©n sù trong nhµ tr−êng phæ th«ng cÇn ®¸p øng mét sè vÊn ®Ò c¬ b¶n sau ®©y: 102