Khảo sát sự biến động về thành phần loài động vật nổi (zooplankton) ở đầm Phá Tam Giang - Cầu Hai tỉnh Thừa Thiên Huế

TẠP CHÍ KHOA HỌC, Đại học Huế, Tập 75A, Số 6, (2012), 123-133<br /> <br /> KHẢO SÁT SỰ BIẾN ĐỘNG VỀ THÀNH PHẦN LOÀI ĐỘNG VẬT NỔI<br /> (ZOOPLANKTON) Ở ĐẦM PHÁ TAM GIANG - CẦU HAI<br /> TỈNH THỪA THIÊN HUẾ<br /> Võ Văn Phú, Hoàng Đình Trung<br /> Trường Đại học Khoa học, Đại học Huế<br /> <br /> Tóm tắt. Hệ đầm phá nước lợ Tam Giang - Cầu Hai nằm ở tọa độ khoảng 16014’ – 16042’<br /> độ vĩ Bắc và 107022’ – 107057’ độ kinh Đông, kéo dài chạy dọc trên 68 km theo bờ biển<br /> Thừa Thiên Huế với diện tích hơn 22.000 ha. Hệ đầm phá này lớn nhất ở Đông Nam Á, tiêu<br /> biểu cho hệ thống đầm phá ở Việt Nam. Chúng tôi tiến hành thu thập, phân tích mẫu vật liên<br /> tục 15 tháng (từ tháng 7/2008 đến tháng 11/2009), đã xác định được 43 loài động vật nổi<br /> (Zooplankton) thuộc 24 giống của 18 họ và 3 bộ. Trong thành phần loài động vật nổi ở Tam<br /> Giang - Cầu Hai, bộ giáp xác Chân chèo (Copepoda) có số loài nhiều nhất với 37 loài<br /> (chiếm 86,04%), tiếp đến là bộ giáp xác Râu ngành (Cladocera) với 5 loài (chiếm 11,63%);<br /> trùng Bánh xe (Rotatoria) với 1 loài (chiếm 2,33%). Đã phát hiện thêm 9 loài, 01 họ mới bổ<br /> sung cho khu hệ động vật nổi ở vùng nghiên cứu. Khảo sát sự biến động về mật độ động vật<br /> nổi có sự biến động khá rõ theo mùa: Mùa khô có mật độ cao hơn hẳn mùa mưa. Vào mùa<br /> mưa, số loài tăng lên, nhưng mật độ giảm.<br /> <br /> 1. Mở đầu<br /> Thừa Thiên Huế được đặc trưng bởi hệ đầm phá nước lợ Tam Giang - Cầu Hai<br /> lớn nhất vùng Đông Nam Á với diện tích 22.000 ha, kéo dài trên 68km dọc bờ biển của<br /> tỉnh và gồm 5 đầm kế tiếp nhau: Phá Tam Giang, đầm An Truyền, Sam, Thủy Tú và Cầu<br /> Hai. Hệ đầm phá là vùng có giá trị về kinh tế - xã hội, lịch sử - văn hóa, đặc biệt về sinh thái<br /> và môi trường, mỗi năm đầm phá cung cấp hàng ngàn tấn thủy sản từ hoạt động khai<br /> thác và nuôi trồng thủy sản, góp phần nâng cao đời sống của dân cư trong vùng đầm phá.<br /> Đầm phá Tam Giang - Cầu Hai nhận nước ngọt từ hầu hết các sông lớn trong khu vực<br /> (sông Hương, Bồ, Ô Lâu, Đại Giang và Truồi), đồng thời thông với biển qua hai cửa<br /> Thuận An và Tư Hiền. Chính vì vậy, các yếu tố sinh thái trong hệ đầm phá có những<br /> biến động lớn theo mùa của các dòng sông và hoạt động ngày đêm của thủy triều. Hiện<br /> nay, trên dòng chính của các con sông đổ về đầm phá, các công trình của các dự án đã<br /> và đang được xây dựng, đi vào hoạt động tác động mạnh mẽ đến môi trường sinh thái<br /> của đầm. Do vậy, tìm hiểu, đánh giá những tác động của các công trình đến thành phần<br /> loài động thực vật thủy sinh, đến tài nguyên đầm phá, hiểu rõ nguyên nhân và các giải<br /> pháp giảm thiểu những tác động này là rất cần thiết hiện nay. Bài báo này khảo sát sự<br /> 123<br /> <br /> Khảo sát sự biến động về thành phần loài động vật nổi…<br /> <br /> 124<br /> <br /> biến động cấu trúc, thành phần loài động vật nổi (Zooplankton) ở đầm phá Tam Giang Cầu Hai, tỉnh Thừa Thiên Huế.<br /> 2. Đối tượng và phương pháp nghiên cứu<br /> 2.1. Đối tượng<br /> Đối tượng nghiên cứu là thành phần loài động vật nổi (Zooplankton) ở đầm phá<br /> Tam Giang – Cầu Hai, tỉnh Thừa Thiên Huế. Đề tài được thực hiện trong 15 tháng (từ<br /> tháng 7/2008 đến tháng 11/2009). Tiến hành, khảo sát thu mẫu trên 11 tuyến (lát cắt)<br /> với 35 điểm thu mẫu, khảo sát được lựa chọn phân bố dọc theo chiều dài của hệ đầm<br /> phá. Ngoài ra, còn sử dụng các tư liệu, số liệu mà chúng tôi thực hiện điều tra nghiên<br /> cứu trong năm 2000 - 2001 và năm 2007 để so sánh, đánh giá sự biến động về cấu trúc<br /> thành phần loài động vật nổi ở vùng nghiên cứu.<br /> Bảng 1. Các mặt cắt và các điểm lấy mẫu trên toàn bộ đầm phá TG - CH<br /> Stt<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3<br /> <br /> Vùng khảo sát<br /> <br /> Tam Giang<br /> <br /> Sam<br /> An<br /> Truyền, Thủy<br /> Tú<br /> <br /> Cầu Hai<br /> <br /> Tuyến<br /> <br /> Ghi chú<br /> <br /> M1<br /> <br /> Lát cắt ngang giữa xã Điền Hải và Quảng Thái<br /> <br /> M2<br /> <br /> Lát cắt ngang giữa xã Quảnng Ngạn và Quảng Lợi<br /> <br /> M3<br /> <br /> Lát cắt ngang giữa xã Quảng Công và Quảng Phước<br /> <br /> M4<br /> <br /> Lát cắt ngang giữa Cửa Thuận An và xã Hương Phong<br /> <br /> M5<br /> <br /> Lát cắt ngang giữa xã Phú Thuận và Phú Tân<br /> <br /> M6<br /> <br /> Lát cắt ngang giữa xã Phú Diên và Phú Xuân<br /> <br /> M7<br /> <br /> Lát cắt ngang giữa xã Vinh Thanh và Viễn Trình<br /> <br /> M8<br /> <br /> Lát cắt ngang giữa xã Vinh Hưng và Vinh Hà<br /> <br /> M9<br /> <br /> Lát cắt từ vùng giáp đầm Cầu Hai đến vùng cửa Tư Hiền<br /> <br /> M10<br /> <br /> Lát cắt vùng giữa đầm cầu Hai, từ cửa sông Truồi đến xã<br /> Lộc Bình<br /> <br /> M11<br /> <br /> Lát cắt vùng ven phía Tây đầm Cầu Hai, từ cửa sông Truồi<br /> đến cửa sông Cầu Hai<br /> <br /> 2.2. Phương pháp nghiên cứu<br /> 2.2.1. Phương pháp nghiên cứu ngoài thực địa<br /> Sử dụng lưới Juday có kích thước 41 - 43 lỗ/cm2 (35µm) để thu mẫu định tính và<br /> định lượng động vật nổi (Zooplankton) ở mỗi điểm. Vật mẫu thu được, cho vào thẩu<br /> nhựa nhỏ có dung tích 200ml và định hình ngay bằng formol 4%.<br /> 2.2.2. Phương pháp phân tích mẫu trong phòng thí nghiệm<br /> Phân tích, định loại tên khoa học bằng phương pháp so sánh hình thái. Các tài<br /> liệu chính được sử dụng để định loại là: Định loại động vật không xương sống<br /> <br /> VÕ VĂN PHÚ, HOÀNG ĐÌNH TRUNG<br /> <br /> 125<br /> <br /> (ĐVKXS) nước ngọt Bắc Việt Nam của Đặng Ngọc Thanh, Thái Trần Bái, Phạm Văn<br /> Miên (1980); Lớp phụ chân mái chèo (Copepoda) Vịnh Bắc Bộ của Nguyễn Văn Khôi<br /> (1994); Động vật chí Việt Nam, phần giáp xác nước ngọt - tập 5 (2001),… Chúng tôi sử<br /> dụng các tài liệu trên để phân loại từ bộ, họ, tới loài theo khóa định loại lưỡng phân,<br /> chuẩn tên loài theo hệ thống phân loại the Taxonomicon & Systema Naturae (2000).<br /> Định lượng động vật nổi (Zooplankton): Dùng pipet lấy 1ml nước có chứa mẫu ở<br /> trong 20ml mẫu cho lên trên buồng đếm Sedgewick Raffter ở độ phóng đại 10X, 40X. Đếm<br /> trực tiếp bằng cách di chuyển lamen theo tọa độ từ trên xuống dưới từ trái qua phải .<br /> Số lượng động vật phù du được tính theo công thức :<br /> C x V/ x 1000<br /> N0 =<br /> <br /> V//<br /> <br /> N0: số lượng Zooplankton (con/m3).<br /> C: Số cá thể đếm được trên buồng đếm.<br /> V/: số ml nước mẫu còn lại sau khi lọc (20ml).<br /> V//: Thể tích mẫu nước đã thu (50L).<br /> Từ kết quả thu được trên các điểm và thời gian thu mẫu, chúng tôi rút ra sự biến<br /> động số lượng, mật độ cá thể động vật nổi ở đầm phá theo không gian và thời gian.<br /> 3. Kết quả nghiên cứu và thảo luận<br /> 3.1. Danh lục thành phần loài<br /> Trong thời gian nghiên cứu, đã xác định được 43 loài động vật nổi (Zooplankton) ở<br /> đầm phá Tam Giang - Cầu Hai, trong đó: Trùng Bánh xe (Rotatoria) 1 loài thuộc 1<br /> giống, 1 họ; giáp xác Râu ngành (Cladocera) 5 loài, 5 giống, 4 họ; giáp xác Chân chèo<br /> (Copepoda) 37 loài, thuộc 17 giống, 13 họ. Như vậy, so với danh lục thành phần loài<br /> Động vật nổi Tam Giang - Cầu Hai năm 2001 do PGS.TS. Võ Văn Phú và ThS. Nguyễn<br /> Mộng, chúng tôi đã bổ sung được 9 loài, 1 giống, 01 họ (bảng 2).<br /> Bảng 2. Danh lục thành phần loài động vật nổi (Zooplankton) ở đầm phá TG - CH<br /> Stt<br /> I<br /> (1)<br /> <br /> Tên khoa học<br /> Trùng Bánh xe - Rotatoria<br /> Họ Asplanchnidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> Asplanchna priodonta Gosse, 1850<br /> <br /> II<br /> <br /> Giáp xác râu ngành - Cladocera<br /> <br /> (2)<br /> <br /> Họ Sididae<br /> <br /> 2<br /> (3)<br /> <br /> Diaphanosoma sari Richard, 1894<br /> Họ Daphniidae<br /> <br /> Khảo sát sự biến động về thành phần loài động vật nổi…<br /> <br /> 126<br /> <br /> 3<br /> <br /> Scapholeberis kingi Sars, 1888<br /> <br /> 4<br /> <br /> Ceriodaphnia rigaudi Richard, 1894<br /> <br /> (4)<br /> 5<br /> (5)<br /> 6<br /> <br /> Họ Bosminidae<br /> Bosminopsis deitersi Richard, 1895<br /> Họ Polyphemidae<br /> Evadne camptonyx Sars, 1897<br /> <br /> III<br /> <br /> Giáp xác Chân chèo - Copepoda<br /> <br /> (6)<br /> <br /> Họ Diaptomidae<br /> <br /> 7<br /> (7)<br /> <br /> Vietodiaptomus hatinhensis Dang, 1977<br /> Họ Pseudodiaptomidae<br /> <br /> 8<br /> <br /> Schmackeria dubia Poppe & Richard, 1979<br /> <br /> 9<br /> <br /> S. gordioides Brehm, 1953<br /> <br /> 10<br /> <br /> S. speciosa Dang, 1963<br /> <br /> 11<br /> <br /> S. curvilobata Dang, 1967<br /> <br /> 12<br /> <br /> Pseudodiaptomus incisus Shen & Lee, 1963<br /> <br /> 13<br /> <br /> P. annandalei Sewell 1919 (*)<br /> <br /> (8)<br /> <br /> Họ Paracalanidae<br /> <br /> 14<br /> <br /> Paracalanus parvus Claus, 1863<br /> <br /> 15<br /> <br /> P. aculeatus Giesbrecht, 1888 (*)<br /> <br /> 16<br /> <br /> P. crassirostris Dahl, 1893 (*)<br /> <br /> 17<br /> <br /> P. gracilis Chen et Zhang, 1965 (*)<br /> <br /> (9)<br /> <br /> Họ Pontellidae<br /> <br /> 18<br /> <br /> Labidocera euchaeta Giesbrecht, 1889<br /> <br /> 19<br /> <br /> L. sinilobata Shen et Lee<br /> <br /> 20<br /> <br /> L. detruncata (Dana, 1849)<br /> <br /> 21<br /> <br /> L. pavo Giesbrecht, 1889<br /> <br /> (10)<br /> <br /> Họ Acartidae<br /> <br /> 22<br /> <br /> Acartia clausi Giesbrecht, 1889<br /> <br /> 23<br /> <br /> A. danae Giesbrecht, 1889<br /> <br /> 24<br /> <br /> A. discaudata (Giesbrecht, 1882)<br /> <br /> 25<br /> <br /> A. erythraea Giesbrecht, 1889 (*)<br /> <br /> 26<br /> <br /> A. negligens Dana, 1849 (*)<br /> <br /> 27<br /> <br /> A. pacifica Steuer, 1915 (*)<br /> <br /> 28<br /> <br /> Acartiella sinensis Shen & Lee, 1963<br /> <br /> (11)<br /> 29<br /> <br /> Họ Coricaeidae (+)<br /> Corycaeus spesiosus Dana, 1849 (*)<br /> <br /> VÕ VĂN PHÚ, HOÀNG ĐÌNH TRUNG<br /> (12)<br /> <br /> Họ Centropagidae<br /> <br /> 30<br /> <br /> Sinocalanus laevidactylus Shen & Tai, 1964<br /> <br /> 31<br /> <br /> Centropages brevifurcus Shen & Lee 1963<br /> <br /> (13)<br /> 32<br /> (14)<br /> <br /> Họ Tortanidae<br /> Tortanus denticulatus (Shen et Tai, 1963)<br /> Họ Temoridae<br /> <br /> 33<br /> <br /> Temora turbinate (Dana, 1849)<br /> <br /> 34<br /> <br /> T. stylifera (Dana, 1848)<br /> <br /> 35<br /> <br /> T. discaudata Giesbrecht, 1889<br /> <br /> (15)<br /> <br /> Họ Cyclopidae<br /> <br /> 36<br /> <br /> Mesocyclops leuckarti (Claus 1857)<br /> <br /> 37<br /> <br /> Thermocyclops hyalinus Tai & Chen, 1979<br /> <br /> (16)<br /> <br /> Họ Oithonidae<br /> <br /> 38<br /> <br /> Limnoithona sinensis (Bruckhardt,1912)<br /> <br /> 39<br /> <br /> Oithona nana (Giesbrecht, 1892)<br /> <br /> 40<br /> <br /> O. brevicornis Giesbrecht, 1891 (*)<br /> <br /> 41<br /> <br /> O. similis Claus, 1866<br /> <br /> (17)<br /> 42<br /> (18)<br /> 43<br /> <br /> 127<br /> <br /> Họ Metidae<br /> Metis jousseaumei (Richard, 1892)<br /> Họ Harpactidae<br /> Harpacticus chelifer (O. F. Müller, 1785)<br /> Ghi chú: (*): Những loài bổ sung mới cho khu hệ<br /> (+): Họ mới bổ sung cho khu hệ<br /> <br /> 3.2. Cấu trúc thành phần loài<br /> Thành phần loài động vật nổi ở đầm phá Tam Giang - Cầu Hai đều là các loài có<br /> nguồn gốc nước lợ, số loài không nhiều nhưng cấu trúc thành phần loài khá phức tạp ở<br /> tất cả các mức độ từ bộ, họ, giống đến loài.<br /> Bảng 3. Số lượng các bộ, họ, giống và loài động vật nổi ở Tam Giang - Cầu Hai<br /> Stt<br /> <br /> Tên bộ<br /> <br /> 1 Rotatoria<br /> <br /> 2 Cladocera<br /> <br /> Số<br /> loài<br /> 1<br /> <br /> 5<br /> <br /> Tỷ<br /> lệ %<br /> <br /> Tên họ<br /> <br /> Số<br /> <br /> Tỷ lệ<br /> <br /> loài<br /> <br /> %<br /> <br /> Tên giống<br /> <br /> Số<br /> <br /> Tỷ<br /> loài lệ %<br /> <br /> 2,33 Asplanchnidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2,33 Asplanchna<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2,33<br /> <br /> Sididae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2,33 Diaphanosoma<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2,33<br /> <br /> 11,63 Bosminidae<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2,33 Bosminopsis<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2,33<br /> <br /> Daphniidae<br /> <br /> 2<br /> <br /> 4,65 Scapholeberis<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2,33<br /> <br />