Kỹ năng dạy học nêu vấn đề

Đỗ Thị Tám<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 112(12)/1: 237 - 240<br /> <br /> KỸ NĂNG DẠY HỌC NÊU VẤN ĐỀ<br /> Đỗ Thị Tám*<br /> Trường ĐH Kỹ thuật Công nghiệp – ĐH Thái Nguyên<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Phương pháp dạy học nêu vấn đề là phương pháp dạy học phù hợp với quan điểm dạy học hiện<br /> đại. Tuy nhiên, việc áp dụng phương pháp này có một số khó khăn trong việc lựa chọn và triển<br /> khai “vấn đề” dạy học. Bài viết sẽ đề cập đến một số các kỹ năng để người giáo viên có thể vận<br /> dụng phương pháp này trong dạy học đại học.<br /> Từ khóa: Vấn đề, hiện đại, kỹ năng, phương pháp dạy học, quá trình giảng dạy.<br /> <br /> ĐẶT VẤN ĐỀ*<br /> Trong phương pháp dạy học nêu vấn đề,<br /> nhiệm vụ học tập trở thành các “vấn đề học<br /> tập”, người học sẽ tự giác, chủ động giải<br /> quyết nhiệm vụ học tập dưới sự trợ giúp của<br /> giáo viên [1,2]. Tuy nhiên, thực hiện phương<br /> pháp học tập này tương đối khó khăn với cả<br /> người dạy và người học vì người dạy phải<br /> phát hiện ra “vấn đề” trong dạy học và điều<br /> khiển quá trình nhận thức của người học, còn<br /> sinh viên - để giải quyết một “vấn đề học tập”<br /> phải tự mình trải qua một “công trình nghiên<br /> cứu” nhỏ. Một quá trình dạy học sử dụng<br /> phương pháp nêu vấn đề diễn ra rất giống với<br /> quá trình thực hiện một đề tài nghiên cứu<br /> khoa học. Nó chỉ khác với quá trình nghiên<br /> cứu khoa học ở chỗ, người học không tự mình<br /> độc lập phát hiện vấn đề và giải quyết vấn đề<br /> như một nhà khoa học mà mọi bước đi của<br /> quá trình nhận thức của người học đều có sự<br /> dẫn dắt, chỉ đạo của giáo viên.<br /> LÝ THUYẾT VỀ PHƯƠNG PHÁP DẠY<br /> HỌC NÊU VẤN ĐỀ<br /> Bản chất của dạy học nêu vấn đề là giáo viên<br /> đặt ra trước người học các vấn đề của khoa<br /> học (nhiệm vụ nhận thức) và mở ra cho họ<br /> những con đường giải quyết các vấn đề đó;<br /> việc điều khiển quá trình tiếp thu kiến thức<br /> của người ở đây được thực hiện theo phương<br /> pháp tạo ra một hệ thống những tình huống có<br /> vấn đề, những điều kiện bảo đảm việc giải<br /> quyết những tình huống đó và những chỉ dẫn<br /> *<br /> <br /> ĐT: 0915208062; Email: dothitamtnut@gmail.com<br /> <br /> cụ thể cho người học trong quá trình giải<br /> quyết các vấn đề [3].<br /> Quá trình dạy học giải quyết vấn đề là quá<br /> trình giáo viên tổ chức, hướng dẫn sự nghiên<br /> cứu tự lực, tự phát hiện tích cực và sáng tạo<br /> các chân lí khoa học ở người học. Có thể nói<br /> đó là sự nghiên cứu khoa học thu hẹp trong<br /> khuôn khổ của sự dạy học.<br /> Dạy học đặt và giải quyết vấn đề có ba đặc<br /> trưng cơ bản sau:<br /> 1. Giáo viên đặt ra trước người học một loạt<br /> những bài toán nhận thức có chứa đựng mâu<br /> thuẫn giữa cái đã biết và cái phải tìm, nhưng<br /> chúng được cấu trúc lại một cách sư phạm,<br /> gọi là những bài tập nêu vấn đề ơrixtic<br /> (những bài toán nêu vấn đề nhận thức và yêu<br /> cầu phải tìm tòi - phát hiện).<br /> 2. Người học tiếp nhận mâu thuẫn của bài<br /> toán ơrixtic như mâu thuẫn của bản thân mình<br /> và được đặt vào hình huống có vấn đề, tức là<br /> trạng thái có nhu cầu bên trong bức thiết<br /> muốn giải quyết bằng được bài toán đó.<br /> 3. Bằng cách tổ chức giải bài toán ơrixtic mà<br /> người học lĩnh hội một cách tự giác và tích<br /> cực cả kiến thức, cả cách thức giải và do đó<br /> có được niềm vui sướng của sự nhận thức<br /> sáng tạo.<br /> VẬN DỤNG PHƯƠNG PHÁP DẠY HỌC<br /> NÊU VẤN ĐỀ TRONG DẠY HỌC ĐẠI HỌC<br /> Kỹ năng xác định vấn đề trong dạy học<br /> Vấn đề học tập là những tình huống về lí<br /> thuyết hay thực tiễn có chứa đựng mâu thuẫn<br /> biện chứng giữa cái (kiến thức, kỹ năng, kĩ<br /> 237<br /> <br /> Đỗ Thị Tám<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> xảo) đã biết với cái phải tìm và mâu thuẫn<br /> này đòi hỏi phải được giải quyết) [4]<br /> Để xác định vấn đề trong dạy học, người giáo<br /> viên có thể dựa vào gợi ý sau:<br /> Dạng 1: Vấn đề được giáo viên và người học<br /> biết cả về nội dung, phương pháp và giải<br /> pháp. Dạng này để kiểm tra những điều người<br /> học đã được học hoặc làm quen;<br /> Ví dụ (VD): Hãy vận dụng cấu trúc của bài<br /> thuyết trình để trình bày một đơn nguyên kiến<br /> thức cụ thể!<br /> Dạng 2: Vấn đề đã được giáo viên và người<br /> học biết về nội dung. Về phương pháp và giải<br /> pháp, giáo viên biết còn người học chưa biết;<br /> VD: Hãy đưa ra các giải pháp nhằm phát triển<br /> tư duy kỹ thuật cho người học!<br /> Dạng 3: Vấn đề đã được giáo viên và người<br /> học biết về nội dung. Về phương pháp và giải<br /> pháp, giáo viên và người học chưa biết;<br /> VD: Làm thể nào để dự báo nghề phát triển<br /> trong 10 năm tới?<br /> Dạng 4: Vấn đề mà cả giáo viên và người học<br /> đều không biết về nội dung, phương pháp và<br /> giải pháp.<br /> VD: Hãy đưa ra vấn đề ảnh hưởng lớn nhất<br /> đến sự phát triển của giáo dục Việt Nam hiện<br /> nay và cách thức giải quyết vấn đề đó!<br /> Cách xây dựng tình huống có vấn đề<br /> Cách thứ nhất<br /> Có thể tạo ra tình huống có vấn đề khi kiến<br /> thức học sinh đã có không phù hợp (không<br /> đáp ứng được) với đòi hỏi của nhiệm vụ học<br /> tập hoặc với thực nghiệm.<br /> Các bước thực hiện:<br /> Bước 1: Tái hiện kiến thức cũ có liên quan;<br /> Bước 2: Đưa ra hiện tượng (có thể làm thí<br /> nghiệm, hoặc nêu ra một hiện tượng, một<br /> kinh nghiệm) mâu thuẫn hoặc trái hẳn với kết<br /> luận vừa được nhắc lại;<br /> Bước 3: Phát biểu vấn đề: “Đi tìm nguyên<br /> nhân của mâu thuẫn hoặc giải thích hiện<br /> tượng đó”.<br /> VD: Phương pháp dạy học thuyết trình<br /> 238<br /> <br /> 112(12)/1: 237 - 240<br /> <br /> Bước 1 (Tái hiện kiến thức): Nhắc lại về<br /> nhược điểm khi sử dụng phương pháp thuyết<br /> trình trong dạy học: Thuyết trình trong một<br /> khoảng thời gian dài làm cho người nghe mệt<br /> mỏi; Người học thụ động (nghe, ghi, ...) mà<br /> không được tham gia ý kiến vì thế không<br /> khuyến khích được tính tích cực học tập của<br /> người học, không thể thu được những thông<br /> tin phản hồi để điều chỉnh nội dung thuyết<br /> trình…<br /> Bước 2 (Đưa ra mâu thuẫn nhận thức):<br /> Hiện nay, phương pháp thuyết trình được giáo<br /> viên sử dụng nhiều nhất so với các phương<br /> pháp khác (Kết quả khảo sát của Viện nghiên<br /> cứu giáo dục Việt Nam)<br /> Bước 3 (Phát biểu vấn đề): Tại sao phương<br /> pháp thuyết trình có nhiều điểm không phù<br /> hợp với lý thuyết dạy học tích cực nhưng vẫn<br /> được sử dụng rộng rãi trong các nhà trường<br /> hiện nay?<br /> Cách thứ hai<br /> Có thể tạo ra tình huống có vấn đề khi học<br /> sinh lựa chọn trong những con đường có thể<br /> có một con đường duy nhất bảo đảm việc giải<br /> quyết được nhiệm vụ đặt ra.<br /> Khi đó xuất hiện tình huống lựa chọn hoặc<br /> tình huống bác bỏ (phản bác).<br /> Các bước thực hiện<br /> Bước 1. Tái hiện kiến thức cũ, nêu nhiệm vụ<br /> mới cần giải quyết;<br /> Bước 2. Làm xuất hiện mâu thuẫn, nêu các<br /> giả thuyết;<br /> Bước 3. Phát biểu vấn đề: “Giả thuyết nào là<br /> đúng, các giả thuyết khác vì sao không<br /> đúng?”.<br /> VD: Phương pháp đàm thoại<br /> Bước 1 (Tái hiện kiến thức cũ): Nhắc lại<br /> phương pháp đàm thoại: Đàm thoại là một<br /> hình thức trình bày bài giảng, trong đó giáo<br /> viên dựa vào những tri thức và kinh nghiệm<br /> hoạt động thực tiễn của người học, căn cứ vào<br /> nội dung của bài mà đặt ra một hệ thống các<br /> câu hỏi. Thông qua các câu hỏi này mà giáo<br /> viên trao đổi với người học, hướng dẫn người<br /> <br /> Đỗ Thị Tám<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> học tư duy từng bước để tự mình nắm được tri<br /> thức mới trong bài học.<br /> Bước 2 (Làm xuất hiện các mâu thuẫn và nêu<br /> các giả thuyết): Để tổ chức đàm thoại, có thể<br /> có các cách sau:<br /> Cách 1: Giáo viên chỉ định người trả lời, yêu<br /> cầu chú ý nghe câu hỏi và trả lời;<br /> Cách 2: Giáo viên đặt câu hỏi, dừng lại vài<br /> giây, quan sát và yêu cầu trả lời;<br /> Cách 3: Giáo viên đặt câu hỏi, dừng lại vài<br /> giây, quan sát và đặt câu hỏi theo cách khác<br /> khi thấy cần thiết, chọn người học chủ động<br /> trả lời, yêu cầu bổ sung khi câu trả lời sai<br /> hoặc thiếu, nhận xét và kêt luận cho câu hỏi<br /> Bước 3 (Phát biểu vấn đề): Hãy lựa chọn cách<br /> tổ chức đàm thoại đúng trong ba cách trên và<br /> đưa ra lý giải phù hợp.<br /> Cách thứ ba<br /> Có thể tạo ra tình huống có vấn đề khi học<br /> sinh phải tìm đường ứng dụng kiến thức trong<br /> học tập, trong thực tiễn hoặc tìm lời giải đáp<br /> cho câu hỏi “tại sao”.<br /> Lúc đó xuất hiện tình huống “vận dụng” hoặc<br /> tình huống “tại sao”.<br /> Các bước thực hiện<br /> Bước 1. Nêu ra những kiến thức đã học có<br /> liên quan đến một vấn đề;<br /> Bước 2. Đưa ra hiện tượng có chứa mâu thuẫn<br /> với kiến thức cũ gây ra lúng túng bế tắc khi<br /> giải quyết vấn đề trong học tập hay trong thực<br /> tiễn;<br /> Bước 3: Tìm nguyên nhân của bế tắc, lúng<br /> túng và tìm những con đường khác nhằm vận<br /> dụng kiến thức đã học để có thể giải quyết<br /> được nhiệm vụ đặt ra.<br /> VD: Dạy học theo quan điểm hiện đại<br /> Bước 1 (tái hiện kiến thức cũ): Nhắc lại khái<br /> niệm về quan điểm dạy học tích cực: “Dạy<br /> học là một quá trình trong đó dưới vai trò chủ<br /> đạo của thầy (vai trò tổ chức, lãnh đạo, điều<br /> khiển), người học tự giác, tích cực, độc lập<br /> nhận thức nhằm thực hiện tốt các nhiệm vụ<br /> dạy học.<br /> <br /> 112(12)/1: 237 - 240<br /> <br /> Bước 2: Đưa ra hiện tượng mâu thuẫn<br /> Giáo viên A vận dụng quan điểm dạy học trên<br /> như sau: Giáo viên A đến lớp học yêu cầu<br /> người học tự đọc bài (tự giác), tự làm bài tập,<br /> có thể trao đổi bài với giáo viên nếu thấy cần<br /> thiết.<br /> Kết quả: Người học không học bài, không<br /> hiểu bài<br /> Câu hỏi: Phải chăng áp dụng quan điểm dạy<br /> học hiện đại không mang lại hiệu quả dạy<br /> học?<br /> Bước 3: Tìm nguyên nhân dẫn đến giờ học<br /> không hiệu quả<br /> Giả thuyết 1: Người học không chăm chỉ, tự<br /> giác học tập<br /> Kiểm tra giả thuyết 1: Người học chăm chỉ tự<br /> học, không làm việc riêng<br /> Loại giả thuyết 1<br /> Giả thuyết 2: Giáo viên không quan tâm, nhắc<br /> nhở nội dung cần học cho người học;<br /> Kiểm tra giả thuyết 2: Giáo viên đã yêu cầu<br /> người học đọc lý thuyết và làm các bài tập cụ<br /> thể phù hợp với bài học<br /> Loại giả thuyết 2<br /> Giả thuyết 3: Giáo viên không phối hợp, điều<br /> khiển quá trình nhận thức của người học;<br /> Kiểm tra giả thuyết: Giáo viên đã không sử<br /> dụng các phương pháp dạy học nhằm điều<br /> khiển quá trình nhận thực và vận dụng kiến<br /> thức của , đã “buông trôi” để tự sinh viên đọc<br /> và làm bài nên không đạt hiệu quả giáo dục<br /> Kết luận: Quan niệm dạy học tích cực mang<br /> lại hiệu quả trong giáo dục, nhưng người giáo<br /> viên vận dụng sai quan điểm này.<br /> KẾT LUẬN<br /> Khi vận dụng phương pháp dạy học nêu vấn<br /> đề trong giảng dạy cần đặc biệt chú ý đến việc<br /> lựa chon “vấn đề” trong dạy học, cách phát<br /> triển, giải quyết “vấn đề” cho phů hợp với<br /> nhận thức vŕ tâm lý của người học; Bài viết<br /> trên đây đưa ra những bước thực hiện phương<br /> pháp này một cách đơn giản và cụ thể, nhằm<br /> giúp người đọc có thể sử dụng phương pháp<br /> này dễ dàng và hiệu quả.<br /> 239<br /> <br /> Đỗ Thị Tám<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> [1]. Nguyễn văn Bính, Trần Sinh Thành, Nguyễn<br /> Văn Khôi (1990), Phương pháp dạy học kỹ<br /> thuật công nghiệp, NXB giáo dục, Hà Nội;<br /> [2]. Trần Khánh Đức (2002), Sư phạm kỹ thuật,<br /> NXB giáo dục Hà Nội;<br /> <br /> 112(12)/1: 237 - 240<br /> <br /> [3]. Đặng Bá Lãm, Trần Khánh Đức, Phan Văn<br /> Kha (1996), Phương pháp nghiên cứu giáo<br /> dục kỹ thuật và nghề nghiệp, NXB Giáo Dục,<br /> Hà nội;<br /> [4]. Sổ tay phương pháp luận dạy học (2002), Tài<br /> liệu của chương trình hỗ trợ LNXH;<br /> <br /> SUMMARY<br /> <br /> TEACHING METHODOLOGY RAISE A PROBLEM<br /> Do Thi Tam*<br /> College of Technology – TNU<br /> <br /> “Teaching methodology raise a problem” is consistent with opinion profess modern. However, It is<br /> difficult to use this method for chosing and developing teaching problem.This article refers to<br /> some skills for the teacher to be able to manage this method in the teaching process.<br /> Key words: Problem, modern, skill, teaching methodology, teaching process.<br /> <br /> Phản biện khoa học: ThS. Lê Thị Quỳnh Trang – Trường ĐH Kỹ thuật Công nghiệp – ĐHTN<br /> <br /> *<br /> <br /> ĐT: 0915208062; Email: dothitamtnut@gmail.com<br /> <br /> 240<br /> <br />