CHƯƠNG 4<br />
<br />
VẤN ĐỀ GIẢI QUYẾT MÂU THUẪN.<br />
MỘT SỐ NGUYÊN TẮC PHƯƠNG PHÁP<br />
LUẬN CỦA VIỆC GIẢI QUYẾT MÂU THUẪN<br />
<br />
Nhận thức mâu thuẫn gắn liền với việc giải quyết mâu<br />
thuẫn. Mục đích của việc nhận thức mâu thuẫn là để, trên<br />
cơ sở hiểu biết thực chất của từng mâu thuẫn hiện thực cụ<br />
thể, tìm ra con đường, biện pháp giải quyết mâu thuẫn một<br />
cách đúng đắn. Mâu thuẫn chỉ trở thành động lực của sự<br />
phát triển trong chừng mực nó được giải quyết thường<br />
xuyên, kịp thời và hợp quy luật. Trái lại, sự nhận thức và<br />
giải quyết không đúng mâu thuẫn xã hội làm cho mâu thuẫn<br />
bị biến dạng, có thể gây ra những xung đột xã hội không<br />
cần thiết, thậm chí dẫn đến khủng hoảng và sụp đổ của chế<br />
độ xã hội.<br />
Triết học Mác không dừng lại ở sự giải thích thế giới,<br />
mà mục đích quan trọng hơn của nó là nhằm cải tạo thế<br />
giới. Để có thể cải tạo thế giới một cách hợp quy luật, trước<br />
hết chúng ta phải nhận thức được những quy luật và khả<br />
năng tất yếu khách quan của sự vật, hiện tượng. Không phải<br />
ngẫu nhiên mà Michel Vadée, một nhà triết học Pháp, đã<br />
cho rằng C. Mác là “nhà tư tưởng của cái có thể”; cái có thể<br />
157<br />
<br />
(le possible) ở đây được tác giả hiểu như là cái khả năng tất<br />
yếu của sự phát triển. Triết học Mác nghiên cứu những quy<br />
luật vận động, phát triển của thế giới, bản chất và những<br />
quy luật của chủ nghĩa tư bản cũng là nhằm tìm ra những<br />
khả năng tất yếu khách quan để cải tạo xã hội đó, vượt qua<br />
xã hội đó.<br />
Mục đích của việc nghiên cứu mâu thuẫn cũng vậy. Nó<br />
không phải chỉ để giúp chúng ta hiểu được tính tất yếu<br />
khách quan của mâu thuẫn rồi chấp nhận chúng như là<br />
những định mệnh đã an bài. Triết học Mác không chỉ thừa<br />
nhận mâu thuẫn mà còn vạch ra khả năng giải quyết từng<br />
bước để đi đến giải quyết triệt để, hoàn toàn những mâu<br />
thuẫn xã hội đang tồn tại. Đúng như Michel Vadée nhận<br />
xét: “Đối với Mác, con người đang có ý thức về quá trình<br />
lịch sử và càng ngày càng phải có ý thức hơn. Trong chừng<br />
mực đó, họ có thể đẩy nhanh việc giải quyết mâu thuẫn<br />
ngay khi mà họ hiểu biết ngày càng nhiều hơn về các động<br />
lực phát triển thực sự trong quá khứ và trong hiện tại.”1<br />
Để hiểu một cách thấu đáo vấn đề giải quyết mâu thuẫn,<br />
trước hết cần làm rõ khái niệm khoa học này, sau đó cần<br />
nghiên cứu kỹ những nguyên tắc chung của việc giải quyết<br />
mâu thuẫn. Trong chương này, chúng tôi cũng chủ yếu đề<br />
cập đến mâu thuẫn trong đời sống xã hội.<br />
<br />
1. Xem Michel Vadée, Marx nhà tư tưởng của cái có thể (gồm 2<br />
tập), Viện Thông tin Khoa học xã hội, Hà Nội, 1996, t. 1, tr. 4;<br />
t. 2, tr. 333 - 334.<br />
158<br />
<br />
1. NHỮNG QUAN NIỆM KHÔNG ĐÚNG TRONG<br />
VẤN ĐỀ GIẢI QUYẾT MÂU THUẪN<br />
Những thiếu sót được trình bày sau đây, tuy phần lớn<br />
đã được khắc phục trong quá trình đổi mới ở nước ta,<br />
nhưng dù sao việc nhìn lại chúng một cách có hệ thống có<br />
thể sẽ bổ ích cho việc xây dựng một cách tiếp cận mới<br />
đối với việc giải quyết những mâu thuẫn nảy sinh trong xã<br />
hội ta hiện nay.<br />
1.1. Giải quyết mâu thuẫn bị đồng nhất với việc xóa bỏ<br />
mâu thuẫn<br />
Trong thời gian trước đây cũng như hiện nay, nhiều khi<br />
khái niệm “giải quyết mâu thuẫn” bị đồng nhất với việc xóa<br />
bỏ mâu thuẫn. Cách hiểu này xuất phát từ quan niệm không<br />
thừa nhận tính tất yếu, khách quan của mâu thuẫn, cho rằng<br />
bất kỳ mâu thuẫn nào cũng đều không bình thường, trái tự<br />
nhiên, cũng đều xấu và tiêu cực. Theo quan niệm này, mâu<br />
thuẫn cản trở, kìm hãm sự phát triển; do đó chỉ có loại bỏ<br />
mâu thuẫn mới làm cho sự vật phát triển được.<br />
Chúng tôi hoàn toàn đồng ý với quan điểm của G.X.<br />
Batisev trong tác phẩm “Mâu thuẫn với tính cách là phạm<br />
trù của lôgíc học biện chứng” . Tác giả viết : “Giải quyết<br />
mâu thuẫn biện chứng không có gì chung với việc “loại bỏ”<br />
nó” , “Loại bỏ mâu thuẫn biện chứng là hoàn toàn không có<br />
khả năng. Ở đây nguyện vọng và ý chí của bất kỳ ai đều<br />
không có vai trò gì hết”... “Giải quyết mâu thuẫn biện<br />
chứng là giành thắng lợi đối với vấn đề, “giải quyết” nó một<br />
159<br />
<br />
cách giả tạo bằng cách “loại bỏ” là chạy trốn một cách nhục<br />
nhã, thậm chí là lẩn tránh ngay cả cách đặt vấn đề.”1<br />
Trong thời gian trước đây, việc giải quyết mâu thuẫn bị<br />
đồng nhất với việc loại bỏ mâu thuẫn và thường được thực<br />
hiện bằng cách tiêu diệt, loại bỏ một trong hai mặt hợp<br />
thành mâu thuẫn. Mặc dù tính vô căn cứ của cách giải quyết<br />
mâu thuẫn như vậy đã bị nhiều nhà lý luận phê phán, nhưng<br />
trên thực tế, nó vẫn vô tình hay hữu ý được áp dụng một<br />
cách tương đối phổ biến. Cách làm này xuất phát từ sự đánh<br />
giá không đúng vai trò của mỗi mặt đối lập tạo nên chỉnh<br />
thể. Toàn bộ tính đa dạng, phong phú của mâu thuẫn xã hội<br />
bị quy kết một cách giản đơn về mâu thuẫn giữa cái mới và<br />
cái cũ, cái tốt và cái xấu và cuộc đấu tranh của hai mặt đối<br />
lập tất yếu sẽ dẫn đến mặt này thắng mặt kia, tức cái mới<br />
thắng cái cũ. Những thí dụ về cách giải quyết mâu thuẫn<br />
như vậy có thể tìm thấy trong thực tiễn xây dựng chủ nghĩa<br />
xã hội thời kỳ trước đổi mới, như giải quyết mâu thuẫn giữa<br />
hai hình thức sở hữu - sở hữu xã hội và sở hữu tư nhân, giữa<br />
độc quyền và cạnh tranh, giữa kế hoạch và thị trường, giữa<br />
lợi ích xã hội và lợi ích cá nhân, v.v..<br />
Hậu quả của việc giải quyết mâu thuẫn bằng cách loại<br />
bỏ một mặt và giữ lại mặt kia, trên thực tế là biến một mặt<br />
vốn là cái phiến diện thành cái toàn diện, cái bộ phận thành<br />
<br />
1. G.S. Batisev, Mâu thuẫn với tính cách là phạm trù của lôgic học<br />
biện chứng (Противоречие как категория диалектической<br />
логики), Nxb Đại học, Matxcơva, 1963, tr. 80, 83, 85.<br />
160<br />
<br />
cái toàn thể, cái tương đối thành cái tuyệt đối. Tất nhiên,<br />
quá trình phát triển của sự vật không loại trừ khả năng cái<br />
lúc đầu chỉ là bộ phận về sau biến thành cái toàn thể, một<br />
mặt của sự vật (cái mới xuất hiện trong lòng cái cũ) biến<br />
thành một bản chất độc lập. Tuy nhiên, điều đó chỉ xảy ra<br />
một cách hợp quy luật trong những điều kiện nhất định, chứ<br />
không phải được thực hiện một cách chủ quan, bất chấp<br />
những điều kiện cụ thể. Cách “giải quyết” mâu thuẫn bằng<br />
cách loại bỏ mâu thuẫn, loại bỏ một trong hai mặt đối lập<br />
chẳng những không giải quyết được mâu thuẫn mà chỉ làm<br />
cho mâu thuẫn bị biến dạng mà thôi.<br />
1.2. Thỏa mãn với việc giải quyết mâu thuẫn ở cấp độ<br />
hiện tượng<br />
Do tính bảo thủ của cơ chế cũ trong thời kỳ trước đổi<br />
mới, người ta thường thỏa mãn với việc giải quyết mâu<br />
thuẫn ở hiện tượng, lẩn tránh việc giải quyết mâu thuẫn ở<br />
bản chất của nó. Cách giải quyết này chỉ tạo ra một sự<br />
thống nhất tạm thời ở hiện tượng bên ngoài của xã hội,<br />
nhưng trong bản chất, mâu thuẫn vẫn chưa được giải quyết.<br />
Nhìn bề ngoài của đời sống xã hội ở Liên Xô và các<br />
nước xã hội chủ nghĩa trước thời kỳ khủng hoảng, có vẻ như<br />
mọi mâu thuẫn đều được giải quyết một cách tốt đẹp: không<br />
có cạnh tranh kinh tế, không có biến động trong giá cả, thị<br />
trường và đời sống; không có sự xung đột về lợi ích giữa<br />
các cá nhân, giữa các giai cấp, giữa các chủng tộc; không<br />
có sự đối lập giữa người giàu và người nghèo, giữa lao động<br />
161<br />
<br />