Một số vấn đề về kiểm tra tính đại diện của mẫu

Mét sè vÊn ®Ò vÒ<br /> kiÓm tra tÝnh ®¹i diÖn cña mÉu<br /> Ph¹m S¬n<br /> ViÖn Khoa häc Thèng kª<br /> <br /> HiÖn nay trong c«ng t¸c thèng kª - Quy m« cña tæng thÓ (ký hiÖu lµ N) vµ<br /> ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra chän mÉu ®ang ®−îc ng−êi ta còng chøng minh ®−îc r»ng cì mÉu<br /> ¸p dông kh¸ phæ biÕn vµ ®· ®¸p øng ®−îc tû lÖ thuËn víi quy m« tæng thÓ.<br /> phÇn nµo nhu cÇu cña c¸c c¬ quan qu¶n lý,<br /> - Møc ®é phøc t¹p cña hiÖn t−îng<br /> ho¹ch ®Þnh chÝnh s¸ch còng nh− c¸c c¬<br /> nghiªn cøu ®−îc ®o b»ng ®é lÖch chuÈn (s)<br /> quan nghiªn cøu. Tuy nhiªn mét vÊn ®Ò bøc<br /> hoÆc ph−¬ng sai (  ) cña chØ tiªu dïng lµm<br /> xóc ®Æt ra lµ: mÉu ®−îc chän cã tÝnh ®¹i diÖn<br /> c¨n cø x¸c ®Þnh cì mÉu.<br /> ®Õn ®©u. Th−êng c©u hái nµy sau khi kÕt<br /> thóc ®iÒu tra míi ®−îc c«ng bè, thËm chÝ - Møc ®é sai sè cho phÐp (ký hiÖu lµ  ).<br /> nhiÒu cuéc ®iÒu tra do ngµnh Thèng kª tiÕn - X¸c suÊt tin cËy (hÖ sè tin cËy - ký<br /> hµnh còng kh«ng ®¸nh gi¸ ph¹m vi sai sè. hiÖu lµ t).<br /> Do vËy mét vÊn ®Ò ®Æt ra lµ b»ng c¸ch nµo<br /> Mét c¸ch tæng qu¸t, cì mÉu ®−îc x¸c<br /> ®Ó tr¶ lêi hay nãi mét c¸ch kh¸c chóng ta<br /> ®Þnh theo c«ng thøc:<br /> kh¼ng ®Þnh víi c¸c ®¬n vÞ tiÕn hµnh ®iÒu tra<br /> chän mÉu r»ng “MÉu ®−îc chän cã kh¶ n¨ng n = f(P, N,  ,  , t) (1)<br /> ®¸p øng ®−îc yªu cÇu ®Æt ra”. Víi môc ®Ých<br /> Trong c¸c gi¸o tr×nh lý thuyÕt thèng kª,<br /> ®ã, bµi viÕt sÏ tr×nh bÇy mét sè suy nghÜ vÒ<br /> hoÆc lý thuyÕt ®iÒu tra chän mÉu ®· ®−a ra<br /> kiÓm tra tÝnh ®¹i diÖn trong qu¸ tr×nh x©y<br /> nhiÒu c«ng thøc tÝnh cì mÉu cô thÓ (xem [1],<br /> dùng mÉu.<br /> [2], [3]) ®Ó cho c¸n bé thùc hµnh nghiªn cøu<br /> I. Nh÷ng vÊn ®Ò chän mÉu cÇn qu¸n triÖt øng dông. ë ®©y, sÏ ph©n tÝch kü vÒ b¶n<br /> trong ®iÒu tra chän mÉu chÊt cña cì mÉu (n) ®−îc x¸c ®Þnh theo<br /> c«ng thøc (1).<br /> 1. X¸c ®Þnh cì mÉu<br /> a. Khèi l−îng mÉu chØ lμ mét −íc l−îng<br /> Trong lý thuyÕt ®iÒu tra chän mÉu ®·<br /> ®Þnh ra nhiÒu c«ng thøc x¸c ®Þnh cì mÉu cho Chóng ta biÕt r»ng, ®Ó x¸c ®Þnh cì mÉu<br /> c¸c h×nh thøc tæ chøc chän mÉu kh¸c nhau cho mét cuéc ®iÒu tra chän mÉu cô thÓ cÇn<br /> nh−: chän gi¶n ®¬n kh«ng hoµn l¹i, chän ph¶i cã th«ng tin tiªn nghiÖm vÒ 5 yÕu tè<br /> gi¶n ®¬n cã hoµn l¹i, chän x¸c suÊt ®Òu, trªn, trong ®ã chØ cã l−îc ®å chän lµ t−¬ng<br /> chän x¸c suÊt kh«ng ®Òu, chän hÖ thèng, ®èi æn ®Þnh vµ tuú thuéc vµo ng−êi thiÕt kÕ<br /> chän ph©n tæ, chän c¶ khèi… Dï chän theo mÉu, 4 yÕu tè cßn l¹i suy cho cïng chØ lµ<br /> h×nh thøc nµo, th× cì mÉu (n) ®Òu phô thuéc nh÷ng −íc l−îng.<br /> vµo c¸c yÕu tè sau:<br /> Tr−íc hÕt, ®é lÖch chuÈn hay ph−¬ng<br /> - L−îc ®å chän (ký hiÖu lµ P) sai cña tæng thÓ hÇu nh− kh«ng cã vµ phÇn<br /> nhiÒu “vay m−în” cña cuéc ®iÒu tra tr−íc<br /> <br /> <br /> Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 5/2005 - Trang 3<br /> hoÆc c¸c cuéc ®iÒu tra t−¬ng tù. Trong ®−a vµo x¸c ®Þnh cì mÉu. C¸ch lµm nµy,<br /> tr−êng hîp kh«ng cã nh÷ng ph−¬ng sai cã míi kh¾c phôc ®−îc mét phÇn bµi to¸n nªu<br /> s½n, c¬ quan tiÕn hµnh thiÕt kÕ mÉu th−êng ra, bëi lÏ nã thùc ra còng chØ tèi −u theo mét<br /> tæ chøc ®iÒu tra nhá ®Ó −íc l−îng ph−¬ng chØ tiªu, chø ch−a ph¶i lµ tèi −u cho nhiÒu<br /> sai (  ). TiÕp ®Õn, ph¹m vi sai sè (  ), chØ chØ tiªu.<br /> ®−a ra møc. Ch¼ng h¹n, trong ®iÒu tra n¨ng<br /> Tõ mét sè ®iÓm tr×nh bÇy trªn, chóng ta<br /> suÊt lóa ng−êi ta quy ®Þnh møc sai sè<br /> dÔ dµng thÊy r»ng, dï cã dïng bÊt cø c«ng<br /> kho¶ng 0,2 – 0,3 tÊn/ha.<br /> thøc x¸c ®Þnh cì mÉu nµo vµ víi c«ng søc<br /> YÕu tè ®é tin cËy (t), còng ®−îc x¸c bá ra nhiÒu bao nhiªu th× kÕt qu¶ còng chØ lµ<br /> ®Þnh tuú theo tÝnh chÊt cña tõng cuéc ®iÒu −íc l−îng ®Ó c¸c c¬ quan tæ chøc ®iÒu tra<br /> tra vµ cuèi cïng quy m« cña tæng thÓ cµng chän mÉu tham kh¶o vµ cã quyÕt ®Þnh phï<br /> khã x¸c ®Þnh chÝnh x¸c mµ chØ lµ con sè “−íc hîp. Còng v× lÏ ®ã, trªn thùc tÕ ng−êi ta c¨n<br /> l−îng”. Do hÇu hÕt “®Çu vµo” ®−a vµo c«ng cø vµo tiÒm lùc tµi chÝnh vµ yªu cÇu cÇn ®¸p<br /> thøc (1) ®Òu lµ −íc l−îng, nªn ®Çu ra (cì øng ®Ó chän cì mÉu cho phï hîp.<br /> mÉu n) còng chØ lµ mét −íc l−îng mµ th«i.<br /> Cßn ®èi víi c¸c cuéc ®iÒu tra chän mÉu<br /> b. Cì mÉu x¸c ®Þnh theo c«ng thøc trªn míi ®−îc lÆp l¹i nhiÒu lÇn, h−íng c¬ b¶n lµ sö<br /> ph¶n ¸nh mét phÇn c¬ b¶n hiÖn t−îng dông sè liÖu cña c¸c ®iÒu tra tr−íc ®Ó gi¶m<br /> nghiªn cøu cì mÉu (xem [4]).<br /> Chóng ta biÕt r»ng, ®Ó ph¶n ¸nh c¸c 2. Ph©n bæ mÉu<br /> hiÖn t−îng kinh tÕ x· héi cÇn mét hÖ thèng<br /> Nh− chóng ta ®Òu biÕt víi cïng mét cì<br /> chØ tiªu, ch¼ng h¹n ®Ó ®¸nh gi¸ møc sèng<br /> mÉu n nh− nhau, nh−ng viÖc ph©n bæ cì<br /> c¸c tÇng líp d©n c− sè chØ tiªu thèng kª<br /> mÉu vµo c¸c bé phËn (c¸c tæ) kh¸c nhau sÏ<br /> th−êng lªn ®Õn vµi tr¨m. Nh−ng khi x¸c ®Þnh<br /> cho nh÷ng kÕt qu¶ hoµn toµn kh¸c nhau.<br /> cì mÉu theo c«ng thøc (1) chØ dùa vµo<br /> Trong lý thuyÕt ®iÒu tra chän mÉu vÊn ®Ò<br /> ph−¬ng sai cña mét chØ tiªu ®−îc gäi lµ c¬<br /> nµy ®−îc c¸c nhµ chän mÉu häc ®Çu t−<br /> b¶n, cßn hÇu hÕt c¸c chØ tiªu kh¸c ch−a<br /> nghiªn cøu vµ ®· ®Þnh ra mét sè ph−¬ng<br /> ®−îc ph¶n ¸nh vµo mÉu v× nhiÒu lý do, c¶<br /> ph¸p ph©n bæ mÉu kh¸c nhau, trong ®ã phæ<br /> vÊn ®Ò häc thuËt lÉn thùc tÕ. VÒ häc thuËt,<br /> biÕn nhÊt gåm:<br /> cho ®Õn nay chóng ta míi cã cì mÉu tèi −u<br /> cho mét chØ tiªu, cßn tèi −u cho nhiÒu chØ a. Ph©n bæ mÉu tû lÖ thuËn víi quy m«<br /> tiªu ch−a ®−îc ®Çu t− nghiªn cøu. Theo tµi tæng thÓ. C¸ch ph©n bæ nµy cã −u ®iÓm lµ<br /> liÖu Héi nghÞ chän mÉu quèc tÕ ®−îc tæ chøc nh÷ng bé phËn cã quy m« lín, sè l−îng mÉu<br /> t¹i V¸c-x«-vi th¸ng 8 n¨m 1968, míi khuyÕn sÏ r¬i vµo nhiÒu vµ viÖc −íc l−îng c¸c tham<br /> c¸o ®©y lµ mét h−íng nghiªn cøu cÇn quan sè mÉu, còng nh− c¸c tham sè cña tæng thÓ<br /> t©m. Song cho ®Õn nay hÇu nh− ch−a cã nghiªn cøu thuËn lîi.<br /> c«ng tr×nh nµo nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy ®−îc b. Ph©n bæ cì mÉu theo ph−¬ng ph¸p<br /> c«ng bè. H−íng thø hai chän ra mét sè chØ c©n b»ng quyÒn sè. §©y lµ mét biÕn thÓ cña<br /> tiªu chñ yÕu vµ tiÕn hµnh thu thËp tÝnh to¸n ph−¬ng ph¸p ph©n bæ mÉu tû lÖ víi quy m«<br /> ®Ó −íc l−îng ph−¬ng sai cña c¸c chØ tiªu ®ã, cña tæng thÓ vµ ë n−íc ta trong mét sè cuéc<br /> sau ®ã lÊy chØ tiªu cã ph−¬ng sai lín nhÊt ®Ó<br /> <br /> Trang 4 - Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 5/2005<br /> tæng ®iÒu tra d©n sè 1979 vµ 1989 ®· ¸p bé phËn cÊu thµnh tæng thÓ sÏ gÆp nhiÒu<br /> dông cho mÉu ®iÒu tra sinh tö (xem [5], [6]). h¹n chÕ v× trªn thùc tÕ quy m« cña c¸c bé<br /> c. Ph©n bæ mÉu theo ph−¬ng ph¸p phËn cÊu thµnh lªn tæng thÓ cã sù kh¸c biÖt<br /> Maitra (xem [7]) −u ®iÓm lín nhÊt cña nhau rÊt lín. ThÝ dô trong ®iÒu tra doanh<br /> ph−¬ng ph¸p ph©n bæ mÉu nµy lµ nh÷ng tæ nghiÖp cã nh÷ng xÝ nghiÖp sè l−îng lao<br /> cã quy m« nhá cã ®−îc “tiÕng nãi” quan ®éng, vèn, tµi s¶n vµ gi¸ trÞ s¶n xuÊt lín gÊp<br /> träng trong tæng thÓ mÉu. hµng chôc lÇn, thËm chÝ hµng tr¨m lÇn so víi<br /> d. Ph©n bæ tèi −u Neyman (xem [1]) c¸c xÝ nghiÖp kh¸c. HiÓn nhiªn, cã nh÷ng<br /> ph−¬ng ph¸p ph©n bæ mÉu nµy võa chó ý tæng thÓ nh− d©n sè, sè l−îng ®¬n vÞ trong<br /> ®Õn 2 yÕu tè: quy m« tæ vµ tÝnh chÊt biÕn c¸c bé phËn cÊu thµnh xem ra kh¸ gièng<br /> ®éng cña chØ tiªu nghiªn cøu. C¸ch ph©n bæ nhau. Nh−ng nÕu xÐt kü còng cã nhiÒu vÊn<br /> mÉu nµy cho ta sai sè nhá nhÊt. ®Ò ph¶i t×m hiÓu nghiªn cøu.<br /> Ngoµi ra, trong thùc tiÔn c«ng t¸c thèng Tõ ph©n tÝch trªn ®©y thÊy r»ng, viÖc<br /> kª cña c¸c n−íc, còng nh− cña n−íc ta c¸c ph©n bæ mÉu theo tiªu chÝ quy m« cßn béc<br /> nhµ chän mÉu häc ®−a ra mét sè ph−¬ng lé nhiÒu h¹n chÕ vµ do ®ã kÕt qu¶ ph©n bæ<br /> ph¸p ph©n bæ mÉu kh¸c nhau (xem [1], [2], mÉu tuy hÕt søc quan träng, nh−ng ch−a gi¶i<br /> [3], [4] vµ [5]). quyÕt tèt vÊn ®Ò tÝnh ®¹i diÖn cña mÉu.<br /> Còng nh− cì mÉu, viÖc ph©n bæ mÉu<br /> Thø hai, ph©n bæ mÉu kÕt hîp gi÷a quy<br /> cho c¸c bé phËn chØ dùa vµo mÊy yÕu tè sau:<br /> m« vµ tÝnh chÊt hiÖn t−îng nghiªn cøu, tuy<br /> - Quy m« tõng bé phËn trong tæng thÓ ®· kh¾c phôc phÇn nµo h¹n chÕ cña ph−¬ng<br /> k<br /> (Ni) víi N = N<br /> i1<br /> i ; ph¸p ph©n bæ mÉu dùa vµo quy m«, song<br /> trªn thùc tÕ ®Ó cã sè liÖu tÝnh to¸n ®é lÖch<br /> - TÝnh chÊt phøc t¹p cña chØ tiªu nghiªn chuÈn, hay ph−¬ng sai cña c¸c bé phËn gÆp<br /> cøu trong tõng bé phËn ®−îc ®o b»ng ®é hÕt søc khã kh¨n. Do vËy, trong thùc tiÔn<br /> lÖch chuÈn hay ph−¬ng sai ( i ; i= 1,2,3,…k) c«ng t¸c thèng kª cña n−íc ta, còng nh−<br /> Trong 4 ph−¬ng ph¸p ph©n bæ mÉu nhiÒu n−íc trªn thÕ giíi ph−¬ng ph¸p nµy Ýt<br /> th«ng dông cã 3 ph−¬ng ph¸p (a, b vµ c) chØ ®−îc ¸p dông.<br /> chó ý ®Õn quy m«, kh«ng chó ý ®Õn tÝnh chÊt<br /> Tõ hai vÊn ®Ò chñ chèt cña lý thuyÕt<br /> cña chØ tiªu nghiªn cøu, cßn ph−¬ng ph¸p d<br /> mÉu (cì mÉu vµ ph©n bæ mÉu), chóng ta<br /> - Ph©n bæ tèi −u Neyman cã sö dông c¶ 2<br /> thÊy r»ng viÖc x©y dùng mÉu phô thuéc<br /> yÕu tè, ®−îc tÝnh theo c«ng thøc<br /> nhiÒu vµo ph−¬ng ph¸p chän. Ph¶i ch¨ng,<br /> n iNi v× lý do ®ã mµ nhiÒu nhµ thèng kª häc gäi<br /> Ni = (2)<br />  iNi t¾t lý thuyÕt mÉu b»ng tªn “chän mÉu” vµ<br /> Tõ nh÷ng ®iÒu tr×nh bµy trªn cã thÓ ®−a trong lý thuyÕt chän mÉu ®· ®−a ra nhiÒu<br /> ra mét sè nhËn xÐt sau: h×nh thøc tæ chøc chän mÉu kh¸c nhau<br /> (xem [1], [2], [3]).<br /> Thø nhÊt, bÊt kú ph−¬ng ph¸p ph©n bæ<br /> mÉu nµo chØ tËp trung vµo quy m« cña c¸c (cßn n÷a)<br /> <br /> Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 5/2005 - Trang 5<br />  Tµi liÖu tham kh¶o: [3] SIAP, Tµi liÖu tËp huÊn ®iÒu tra chän<br /> mÉu (Sample survey), Tokyo - 1990<br /> [1] PGS.TS. T¨ng V¨n Khiªn, Lý thuyÕt ®iÒu<br /> tra chän mÉu, NXB Thèng kª, Hµ Néi - 2003. [4] Leslie Kish, Survey Sampling, P.H.John<br /> Weley, 1995.<br /> [2] Ph¹m S¬n, Mét sè vÊn ®Ò lý luËn vµ<br /> thùc tiÔn ¸p dông ph−¬ng ph¸p ®iÒu tra chän [5] Houston Dominique vµ NguyÔn Phong,<br /> mÉu trong thùc tiÔn c«ng t¸c thèng kª n−íc ta, §iÒu chØnh cì mÉu ®iÒu tra møc sèng d©n c− ViÖt<br /> Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 3 - 1992. Nam, theo sè liÖu 2001-2002, Th«ng tin Khoa<br /> häc Thèng kª sè 3-2003.<br /> <br /> <br /> <br /> Mét sè vÊn ®Ò vÒ vèn… (tiÕp theo trang 14)<br /> <br /> <br /> ë c¸c n−íc ph¸t triÓn, c¸c dÞch vô hç c¸c c«ng ty t− vÊn t− nh©n..; c¸ch øng xö<br /> trî ph¸t triÓn chiÕm mét tû träng ®¸ng kÓ ch−a phï hîp cña c¸c c¬ quan ®¨ng ký kinh<br /> trong tæng s¶n phÈm trong n−íc. T¹i doanh, ch¼ng h¹n nh− kh«ng thô lý hå s¬<br /> Singapore, tû lÖ c¸c ngµnh dÞch vô hç trî ®¨ng ký kinh doanh mét trong nh÷ng lo¹i<br /> ph¸t triÓn chiÕm h¬n 15% GDP. dÞch vô hç trî kinh doanh víi lý do lµ ch−a<br /> nghe thÊy bao giê [2].<br /> Sù yÕu kÐm cña dÞch vô ph¸t triÓn t¹i<br /> ViÖt Nam hiÖn nay cã nhiÒu nguyªn nh©n, Theo quy ®Þnh hiÖn hµnh, ViÖt Nam vÉn<br /> trong ®ã cã hai nguyªn nh©n c¬ b¶n lµ m«i ch−a thõa nhËn viÖc hµnh nghÒ t− vÊn c¸<br /> tr−êng ph¸p lý t¹i ViÖt Nam ch−a thuËn lîi nh©n mµ yªu cÇu c¸c nhµ t− vÊn c¸ nh©n<br /> cho sù ph¸t triÓn lo¹i dÞch vô nµy vµ tÝnh ph¶i ho¹t ®éng trong mét tæ chøc nµo ®ã.<br /> minh b¹ch c«ng khai vÒ th«ng tin trªn thÞ Quy ®Þnh nµy lµm cho kh«ng Ýt chuyªn gia t−<br /> tr−êng cßn h¹n chÕ. MÆc dï ®· cã nhiÒu tiÕn vÊn cã kinh nghiÖm vµ tr×nh ®é cao kh«ng<br /> bé nhÊt ®Þnh trong m«i tr−êng ph¸p lý kinh ®−îc sö dông vµ ®−îc chia sÎ kinh nghiÖm<br /> doanh t¹i ViÖt Nam, tuy nhiªn vÉn cßn kh¸ d−íi d¹ng t− vÊn c¸ nh©n.<br /> nhiÒu tån t¹i c¶n trë sù ph¸t triÓn cña c¸c<br /> dÞch vô nµy. Cô thÓ, vÉn cßn nhiÒu v¨n b¶n Tμi liÖu tham kh¶o:<br /> kh«ng phï hîp LuËt Doanh nghiÖp nh− NghÞ<br /> ®Þnh 87/2002/DN-CP vÒ cung øng dÞch vô t− 1. ViÖn kinh tÕ Thµnh phè HCM “HiÖu qu¶<br /> vÊn; ®iÒu kiÖn tham gia thÞ tr−êng cßn qu¸ ®Çu t− t¹i thµnh phè Hå ChÝ Minh - §Çu t− vµo<br /> cao ®èi víi mét sè dÞch vô nh− ®µo t¹o nghÒ, ngµnh nµo cã hiÖu qu¶ vµ lîi thÕ c¹nh tranh”<br /> së h÷u trÝ tuÖ; h−íng dÉn ®¨ng ký kinh Nhµ xuÊt b¶n Tp.Hå ChÝ Minh, Thêi b¸o kinh tÕ<br /> doanh ®èi víi mét sè nghÒ nh− t− vÊn ph¸p Sµi Gßn, Trung t©m kinh tÕ Ch©u ¸ - Th¸i b×nh<br /> D−¬ng (VAPEC), 2000<br /> lý, qu¶ng c¸o, t− vÊn thuÕ vµ tµi chÝnh... cßn<br /> thiÕu râ rµng, cßn mét sè c¶n trë kh¸c nh− 2. NguyÔn V¨n Th−êng “T¨ng tr−ëng kinh tÕ<br /> h¹n chÕ møc chi phÝ cho qu¶ng c¸o, hÇu ViÖt nam: Nh÷ng rµo c¶n cÇn ph¶i v−ît qua”,<br /> nh− kh«ng thõa nhËn kÕt qu¶ kiÓm to¸n cña Nhµ xuÊt b¶n lý luËn chÝnh trÞ<br /> <br /> <br /> <br /> <br /> Trang 6 - Th«ng tin Khoa häc Thèng kª sè 5/2005<br />