3 Xã hội học, số 2 - 2009<br />
<br />
<br />
MỘT SỐ VẤN ĐỀ VỀ THAM GIA XÃ HỘI<br />
VÀ PHẢN BIỆN XÃ HỘI<br />
<br />
TRỊNH DUY LUÂN 1 F<br />
0<br />
P<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
1. Thực trạng và yêu cầu của phản biện xã hội<br />
Những năm gần đây, các cơ quan quản lý, hoạch định chính sách thường tiến<br />
hành các cuộc trưng cầu ý kiến nhân dân, các hiệp hội nghề nghiệp, các chuyên gia<br />
khi xây dựng các văn bản pháp luật, các chiến lược, chính sách, kế hoạch, báo cáo<br />
đầu tư cho các dự án lớn.<br />
Có thể kể tên các hoạt động như vậy theo quy mô và tầm quan trọng của các<br />
văn bản được phản biện: từ các dự án Luật, các Chiến lược phát triển quốc gia và<br />
ngành, các Chương trình mục tiêu, các Kế hoạch phát triển Kinh tế xã hội 5 năm,<br />
các dự án đầu tư lớn (Thuỷ điện, Điện hạt nhân, quy hoạch mở rộng địa giới Thủ đô,<br />
thành phố Sông Hồng,...), cho đến những tranh luận về những công trình xây dựng<br />
cụ thể trên địa bàn Hà Nội trước đây và hiện nay (như các công trình xung quanh hồ<br />
Hoàn Kiếm: Khách sạn Hà Nội Vàng, Toà nhà Điện lực, Vườn hoa 19 - 8 phía trước<br />
Nhà hát thành phố, dự án Trung tâm Thương mại trên nền đất chợ 19 - 12, Khách<br />
sạn 4 sao trong khuôn viên Công viên Thống Nhất, xây dựng Đền thờ Lý Thái Tổ<br />
phía sau tượng đài, sân chơi “Con Voi” cho trẻ em ở Khu tập thể Trung tự,...<br />
Có nhiều dạng hoạt động khác tương tự với nhiều tên gọi khác nhau như: thực<br />
hiện giám sát và phản biện xã hội, thẩm định xã hội, tham vấn xã hội, tham vấn<br />
cộng đồng, đôi khi còn được gọi là sự chấp nhận xã hội, chấp nhận của cộng đồng<br />
(đối với các dự án, kế hoạch được triển khai tại địa phương). Cũng xuất hiện cả các<br />
thuật ngữ phản ánh một mảng hoạt động khác, có “tầm mức” cao hơn, dưới các tên<br />
gọi như “đánh giá chính sách”, “phản biện chính sách” đã được đề cập trong một số<br />
hội thảo, tọa đàm khoa học.<br />
Bên cạnh đó, dư luận xã hội với sự phát triển nhanh chóng của các phương tiện<br />
truyền thông đại chúng cũng đã trở thành một kênh cực kỳ quan trọng chi phối các<br />
hoạt động kể trên, đặc biệt là “phản biện xã hội” (PBXH).<br />
2. Những văn bản pháp lý<br />
Các khái niệm “tư vấn", "giám sát" và “PBXH” gần đây đã xuất hiện nhiều<br />
trong các văn kiện, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, trên các phương<br />
tiện truyền thông đại chúng. Chẳng hạn, ngày 30 - 01 - 2002 Thủ tướng Chính phủ<br />
ban hành Quyết định số 22/2002/QĐ-TTg về "Hoạt động tư vấn, phản biện và giám<br />
định xã hội của Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam". Sau đó Bộ Tài<br />
<br />
1<br />
GS.TS; Viện Xã hội học<br />
<br />
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
4 Một số vấn đề về tham gia xã hội và phản biện xã hội.<br />
<br />
chính đã ban hành Thông tư "Hướng dẫn cơ chế tài chính cho hoạt động tư vấn,<br />
phản biện và giám định xã hội của Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt<br />
Nam", số 27/2003/TT-BTC, ngày 01 - 04 - 2003.<br />
Văn kiện Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ X (18- 25.4.2006), trong<br />
Báo cáo Chính trị nói về phản biện như sau: "Xây dựng quy chế giám sát và PBXH<br />
của Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội và nhân dân đối với việc hoạch<br />
định đường lối, chủ trương, chính sách, quyết định lớn của Đảng và việc tổ chức<br />
thực hiện, kể cả đối với công tác tổ chức và cán bộ". (...) "Coi trọng vai trò tư vấn,<br />
phản biện của các hội khoa học kỹ thuật, khoa học xã hội và văn học, nghệ thuật đối<br />
với các dự án phát triển kinh tế, văn hoá, xã hội". (...) "Nhà nước ban hành cơ chế để<br />
Mặt trận và các đoàn thể nhân dân thực hiện tốt vai trò giám sát và PBXH".<br />
Tuy nhiên, xin lưu ý là: chỉ trong 2 văn bản trên (một của Chính phủ, một của<br />
Đảng), đã có tới 4 khái niệm khác nhau được sử dụng: tư vấn, phản biện, giám sát, giám<br />
định (xã hội, hay là bởi các tổ chức xã hội và nhân dân). Và các khái niệm này cho đến<br />
nay đều chưa được định nghĩa một cách chính thức.<br />
Đây là một chủ trương đúng và một cách tiếp cận mới để thực hiện dân chủ hoá<br />
lĩnh vực quản lý xã hội. Có nhiều hình thức huy động sự tham gia của người dân, thực<br />
hiện dân chủ trong quản lý xã hội. Tuy nhiên, thời gian gần đây đang nổi lên chủ đề về<br />
tham vấn và phản biện xã hội. Vì vậy trong bài viết này, chúng tôi dùng thuật ngữ<br />
“Phản biện xã hội” như là thuật ngữ chính, đại diện cho các hoạt động đa dạng nói trên.<br />
Điều này cũng có nghĩa là việc sớm ban hành các văn bản pháp quy đầy đủ về hoạt<br />
động này (bao gồm cả định nghĩa các khái niệm) đang là một yêu cầu bức thiết hiện<br />
nay.<br />
3. Khái niệm phản biện xã hội<br />
Như trên đã nói, cho đến nay, hầu hết các thuật ngữ trên đều chưa được định<br />
nghĩa một cách chính thức. Các quy định pháp lý chính thức cho hoạt động này cũng<br />
chưa được ban hành đầy đủ và chặt chẽ. Chính vì thế mà những gì đã và đang được<br />
triển khai theo hướng này còn tỏ ra thiếu nhất quán, không chuyên nghiệp, cả về nội<br />
dung, quy mô, lẫn phương pháp tiến hành. Nhiều trường hợp hoạt động phản biện xã<br />
hội chỉ được thực hiện một cách hình thức, đối phó, ít đem lại hiệu quả thực tế đáng<br />
mong muốn, mặc dù ý nghĩa và tầm quan trọng của nó thì không thể phủ nhận.<br />
Có thể tạm hiểu PBXH là sự tham gia đóng góp ý kiến của cá nhân, các tổ<br />
chức chính trị, tổ chức xã hội vào một vấn đề, một chủ trương, chính sách nào đó<br />
của Nhà nước nhằm làm cho chủ trương, chính sách đó ngày càng hoàn thiện, đáp<br />
ứng nhu cầu xã hội, tạo nên sự đồng thuận nhằm phục vụ tốt hơn những vấn đề quốc<br />
kế, dân sinh. Đó là sự tập hợp sức sáng tạo và trí tuệ của các giai tầng, các cộng<br />
đồng nhân dân, tạo nên sức mạnh nội lực để giải quyết các vấn đề xã hội.<br />
Đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước, các quyết định quản<br />
lý, điều hành của Chính phủ đều có thể là đối tượng của PBXH. Bên cạnh đó, nhiều<br />
<br />
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
Trịnh Duy Luân 5<br />
<br />
quyết định có ảnh hưởng lớn đến đời sống và tâm trạng của toàn xã hội hoặc của<br />
một bộ phận, tầng lớp dân cư đều cần và hoàn toàn có điều kiện để thực hiện PBXH<br />
rộng rãi trước khi đưa vào thực hiện.<br />
Như vậy, đã và đang xuất hiện một loại hình “tham gia xã hội” (thuật ngữ tạm<br />
dùng để bao quát tất cả các hoạt động từ phản biện xã hội, thẩm định xã hội đến dư<br />
luận xã hội qua hệ thống truyền thông đại chúng có hoặc không được định hướng)<br />
dưới nhiều hình thức tổ chức thực hiện khác nhau.<br />
4. Các hình thức tổ chức<br />
Hiện nay, thường thấy các hoạt động “tham gia xã hội” như sau:<br />
• Các cơ quan chuyên môn đóng góp ý kiến xây dựng, hoàn thiện các dự thảo<br />
văn bản chính sách, Chương trình, Kế hoạch, Dự án, ...<br />
• Hoạt động của các Hội đồng thẩm định, Ban thẩm định, Ban tư vấn.<br />
• Mặt trận Tổ quốc, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật, các tổ chức<br />
quần chúng, hiệp hội nghề nghiệp,… tham gia đóng góp ý kiến vào các văn kiện,<br />
văn bản chính sách của Đảng, Chính quyền trung ương và địa phương.<br />
• Tổ chức tham vấn cộng đồng đối với một số loại hình văn bản chính sách tại<br />
cơ sở (xã, phường).<br />
• Tổ chức triển lãm cùng các hoạt động truyền thông để giới thiệu về Dự án,<br />
kế hoạch (quy hoạch đô thị, các dự án đầu tư xây dựng...), thường kèm theo việc<br />
phát phiếu trưng cầu ý kiến, thăm dò dư luận về các dự án kế hoạch này.<br />
• Theo dõi dư luận xã hội trên các phương tiện truyền thông đại chúng, mở<br />
các diễn đàn tranh luận về những chủ đề có liên quan, “nóng”, trên báo chí, mạng<br />
internet, đối thoại trực tiếp giữa các nhà lãnh đạo, các tác giả đề án, báo cáo, dự án<br />
với công chúng (truyền hình, phát thanh,..).<br />
5. Ý nghĩa và giá trị của PBXH<br />
PBXH có thể đem lại những kết quả tích cực trực tiếp: chủ trương, đường lối,<br />
chính sách được chỉnh sửa sau phản biện sẽ phản ánh đúng nhu cầu thực tế, có cơ sở<br />
khoa học, phản ánh đầy đủ hơn các quan điểm, quyền lợi của các tầng lớp khác nhau<br />
trong xã hội, và nhờ đó, nâng cao tính khả thi, tính hiệu quả, tránh những rủi ro và<br />
hậu quả tiêu cực không lường trước được.<br />
PBXH cũng sẽ góp phần tăng cường sức mạnh của Nhà nước, tăng tính minh<br />
bạch, xã hội thêm cởi mở và chính quyền có trách nhiệm với người dân.<br />
Về lâu dài, PBXH có thể đem lại những hiệu quả xã hội tích cực: xây dựng<br />
phong cách dân chủ trong hoạch định chính sách, tâm lý đồng thuận trong xã hội,<br />
tránh được sự quan liêu, chủ quan của chính quyền, cũng như tránh được hiện tượng<br />
bàng quan chính trị trong dân chúng.<br />
<br />
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
6 Một số vấn đề về tham gia xã hội và phản biện xã hội.<br />
<br />
6. Những hạn chế và lực cản<br />
PBXH có ý nghĩa và giá trị to lớn, nhưng cũng chỉ là một trong nhiều biểu<br />
hiện của cơ chế tập trung dân chủ, và chỉ có ý nghĩa và giá trị khi đặt trong tổng thể<br />
cơ chế này, trong những điều kiện nhất định. Trong điều kiện hiện nay, một số hạn<br />
chế hay những lực cản đối với hoạt động PBXH thường thấy ở nước ta là:<br />
Từ phía người dân<br />
• Dân trí, kiến thức và hiểu biết của người dân trong các lĩnh vực cần tham vấn,<br />
phản biện còn chưa cao.<br />
• Ý thức công dân còn hạn chế, tâm lý tự ti, khép kín, ngại tham gia các hoạt<br />
động xã hội, coi các chính sách của Chính phủ là luôn luôn đúng.<br />
• Tâm lý bàng quan về chính trị, sự cách biệt giữa người dân với chính quyền<br />
và các nhà hoạch định chính sách.<br />
• Tâm lý hoài nghi, không tin tưởng vào giá trị và sức mạnh đối với những<br />
PBXH.<br />
Từ phía các cơ quan nhà nước và xã hội dân sự<br />
• Nhiều cơ quan không thực sự coi trọng tham vấn/PBXH hoặc tổ chức tham<br />
vấn một cách hình thức, hỏi nhưng không lắng nghe, không tiếp thu.<br />
• Nhiều tổ chức xã hội chưa nhận thức đúng về quyền và trách nhiệm trong<br />
PBXH, thụ động, ít tích cực tham gia tham vấn, PBXH.<br />
• Nhận thức chưa đầy đủ ở các cơ quan quản lý, hoạch định chính sách trong<br />
nhiều cơ quan công quyền và công chức, tư duy quản lý cũ, “nhà nước cai trị”, quan<br />
liêu, cửa quyền, coi thường ý kiến nhân dân vẫn còn tồn tại.<br />
• Thiếu sự thông tin, phối hợp giữa chính quyền và các cơ quan nhà nước trong<br />
quá trình tham vấn, PBXH dẫn đến hạn chế tác dụng, kết quả.<br />
• Vị thế bất bình đẳng giữa nhà nước và xã hội dân sự về quyền lực, về thông<br />
tin và nguồn lực.<br />
• Thiếu các văn bản pháp quy, hệ thống quy định chính thức, hướng dẫn về<br />
PBXH. Những văn bản, quy định hiện có thì hiệu lực pháp lý chưa cao.<br />
7. Những chủ thể phản biện xã hội chủ yếu<br />
• Các cơ quan nhà nước (cơ quan quản lý, hoạch định chính sách, cơ quan<br />
công quyền và công chức) vừa là khách thể, vừa là chủ thể của PBXH. Trước hết họ<br />
cần thực sự coi trọng PBXH, có nhận thức đúng về quyền và trách nhiệm trong<br />
PBXH. Cần chuyển nhanh từ tư duy quản lý cũ, mô hình “nhà nước cai trị” sang mô<br />
hình “nhà nước phục vụ” với phong cách làm việc dân chủ, công khai, minh bạch và<br />
hiệu quả. Biết sử dụng các nguồn lực (nhân lực, tài chính, kỹ năng, thông tin) cho<br />
việc nghiên cứu, tổ chức thực hiện PBXH một cách hiệu quả.<br />
<br />
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
Trịnh Duy Luân 7<br />
<br />
• Cộng đồng doanh nghiệp và doanh nhân có vai trò quan trọng trong PBXH<br />
những chính sách điều hành kinh tế vĩ mô và vi mô. Nhiều chính sách có ảnh hưởng<br />
sống còn đến lợi ích và sự tồn tại của các doanh nghiệp. Vì vậy sự tham gia của họ<br />
trong quá trình hoạch định chính sách, dưới hình thức tham vấn, phản biện là đặc<br />
biệt quan trọng. Họ cần được tạo điều kiện về pháp lý và khuyến khích tham gia các<br />
hoạt động PBXH dưới nhiều hình thức và mức độ khác nhau.<br />
• Xã hội dân sự. Đổi mới, mở cửa và quá trình dân chủ hóa đời sống xã hội đã<br />
tạo điều kiện cho sự hình thành và phát triển một xã hội dân sự. Các hiệp hội, tư duy<br />
hiệp hội, tính chất hiệp hội đang được kích hoạt và lớn mạnh. Hoạt động và vai trò<br />
của Mặt trận Tổ quốc, Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật và các hiệp hội nghề<br />
nghiệp gần đây là một ví dụ. Tất cả đều là những chủ thể hùng mạnh thực hiện<br />
PBXH. Vì thế, để có những PBXH tốt thì cần phải dựa vào và hỗ trợ các tổ chức xã<br />
hội dân sự, bảo đảm vị thế bình đẳng thật sự giữa nhà nước và xã hội dân sự về<br />
quyền lực, về thông tin và nguồn lực.<br />
• Những ý kiến cá nhân các nhà khoa học đối với các chính sách, chiến lược<br />
trong rất nhiều đề án, chính sách kinh tế, chính sách xã hội, chứa đựng nhiều tư duy<br />
và ý kiến phản biện. Tất cả đều có thể được liên kết lại, hợp thành những dư luận xã<br />
hội mang tính PBXH rộng rãi.<br />
• Các tổ chức quốc tế và NGO nước ngoài: Đó là: Ngân hàng Thế giới, Quỹ<br />
Tiền tệ Thế giới, các tổ chức của Liên hiệp quốc (UNDP, UNICEF, UNESCO,..),<br />
các tổ chức phát triển quốc tế, các NGO,… đang hoạt động tại Việt Nam. Trong các<br />
chương trình, các ấn phẩm của họ thường có những nội dung phản biện chính sách<br />
công, được công bố và thảo luận khá rộng rãi, góp phần tạo sự quan tâm, kích thích<br />
năng lực và thói quen phản biện chính sách ở Việt Nam.<br />
• Dư luận xã hội rất sôi động, đa dạng và nhiều chiều, đôi khi làm khuynh đảo<br />
cuộc sống của hàng triệu người dân. Nhưng sử dụng, khai thác thác chúng từ góc<br />
nhìn PBXH là điều hoàn toàn có thể, bởi lẽ trong vô số những vấn đề nổi lên từ dư<br />
luận xã hội, không hiếm các nhận xét mang tính phản biện chính sách.<br />
• Truyền thông đại chúng ở Việt Nam đang biến đổi rất nhanh nhờ các phương<br />
tiện báo chí, tivi, radio, đặc biệt là Internet và chưa bao giờ chúng được tiếp cận dễ<br />
dàng như hiện nay. Mạng Internet, blog cá nhân, các diễn đàn tự do trên mạng có thể<br />
tạo nên những sức mạnh phản biện xã hội rất đáng kể. Đặc biệt khi cơ cấu dân cư<br />
Việt Nam ngày càng trẻ và ngày càng quen sử dụng mạng Internet.<br />
Đáng lưu ý là truyền thông do không thể quản lý quá chặt chẽ, đôi khi tạo ra<br />
dư luận xã hội không được định hướng, mang tính tự phát. Chúng tạo ra những<br />
sức ép (quyền lực) vô hình đối với lĩnh vực hoạch định chính sách. Đây là một<br />
kênh PBXH rất sôi nổi, thậm chí nhiều kịch tính với những dư luận xã hội nhiều<br />
chiều và trái chiều. Đây là một thách thức lớn, có thể gây ra sự bị động, giảm<br />
hiệu lực chính sách, thậm chí là mất uy tín của Chính quyền trong mắt người dân.<br />
<br />
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
8 Một số vấn đề về tham gia xã hội và phản biện xã hội.<br />
<br />
Vì thế, cần có một cơ chế kiểm duyệt công khai, ràng buộc trách nhiệm báo chí<br />
khi cho phép một sự tự do đáng kể trong đưa tin trung thực và bình luận chính<br />
sách một cách khách quan. Đó có thể là một cách khuyến khích giám sát và<br />
PBXH từ công chúng.<br />
8. Tiến tới thể chế hoá hoạt động PBXH<br />
Thực hiện PBXH là để tăng cường sự đồng thuận của xã hội trong các hoạt<br />
động quản lý, điều hành, trong các chính sách phát triển quốc gia và địa phương.<br />
Muốn vậy, phải xây dựng được các thiết chế phản biện cũng như những phương<br />
pháp, kỹ năng phản biện xã hội một cách khoa học, chuyên nghiệp. Tức là cần<br />
thể chế hoá hoạt động phản biện xã hội.<br />
Trước hết, cần có những quy định pháp lý cao hơn, tiến tới xây dựng Luật<br />
phản biện xã hội. Như Báo cáo Chính trị tại Đại hội Đảng lần thứ X đã khẳng<br />
định: "Xây dựng quy chế giám sát và PBXH của Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức<br />
chính trị - xã hội và nhân dân đối với việc hoạch định đường lối, chủ trương,<br />
chính sách, quyết định lớn của Đảng và việc tổ chức thực hiện, kể cả đối với<br />
công tác tổ chức và cán bộ". Cụ thể hơn, cần phải:<br />
• Ban hành hệ thống văn bản pháp quy về các loại hình PBXH như giám<br />
sát và phản biện xã hội, giám định xã hội, thẩm định xã hội, tham vấn xã<br />
hội/cộng đồng, chấp nhận xã hội hay sự chấp nhận của cộng đồng,...<br />
• Tìm kiếm những mô hình, tiêu chuẩn và tiêu chí thích hợp, phản ánh đầy đủ<br />
hoạt động PBXH trong điều kiện Việt Nam (có tính đến trình độ dân trí, thực trạng ý<br />
thức pháp luật, truyền thống văn hoá, tàn dư tâm lý, tư tưởng của thời bao cấp, tâm<br />
lý dân chủ quá mức, cực đoan, các cơ sở pháp lý còn yếu v.v…)<br />
• Tìm kiếm những phương pháp thích hợp cho từng chủ đề và từng nhóm đối<br />
tượng tham gia, để vừa bảo đảm tính xã hội rộng rãi, vừa bảo đảm tính chuyên môn<br />
và chuyên nghiệp của hoạt động PBXH.<br />
• Quy định rõ về nguyên tắc, nội dung, hình thức tham gia; trách nhiệm<br />
của các cơ quan có liên quan, của các tầng lớp dân cư, cộng đồng doanh nghiệp,<br />
các nhà nghiên cứu... trong việc thực hiện các nhiệm vụ PBXH. Có cơ chế cụ thể<br />
để tiếp thu và đưa các kết quả PBXH vào quá trình hoàn thiện các văn bản chính<br />
sách.<br />
• Có các biện pháp nâng cao nhận thức và hiểu biết của người dân trong<br />
các lĩnh vực cần tham vấn, phản biện. Đề cao ý thức công dân, tính tích cực<br />
chính trị - xã hội, khắc phục tâm lý bàng quan về chính trị, ngại tham gia các hoạt<br />
động xã hội./.<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />
Trịnh Duy Luân 9<br />
<br />
<br />
Tài liệu tham khảo<br />
<br />
1. Văn kiện Đại hội Đảng Cộng sản Việt Nam lần thứ X (18 - 25/4/2006).<br />
2. Quyết định số 22/2002/QĐ-TTg ngày 30-01-2002 của Thủ tướng Chính phủ về<br />
"Hoạt động tư vấn, phản biện và giám định xã hội của Liên hiệp các Hội Khoa<br />
học và Kỹ thuật Việt Nam".<br />
3. Thông tư Bộ Tài chính số 27/2003/TT-BTC, ban hành ngày 01/4/2003. "Hướng<br />
dẫn cơ chế tài chính cho hoạt động tư vấn, phản biện và giám định xã hội của<br />
Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam".<br />
4. Hội thảo do Viện Nghiên cứu Khoa học pháp luật - Bộ Tư pháp và UNDP tổ chức<br />
tại Hạ Long (Quảng Ninh) về tăng cường sự tham gia của xã hội dân sự vào quá<br />
trình xây dựng luật. Lao Động Cuối tuần số 28 Ngày 13/07/2008.<br />
5. Đồng thuận xã hội và phản biện xã hội. 16/01/2009 (TuanVietNam)<br />
6. Phản biện xã hội và vai trò của MTTQ trong vấn đề phản biện xã hội.<br />
(VietNamNet, 19/7/2008).<br />
7. Trần Đăng Tuấn. Phản biện xã hội và phát triển xã hội. Báo điện tử Đảng Cộng<br />
sản Việt Nam. 11/09/2007.<br />
8. Tạp chí Cộng sản điện tử, số 114-2006.<br />
Phạm Ngọc Đăng. Về hoạt động tư vấn, phản biện và giám định xã hội của Hội<br />
bảo vệ Thiên nhiên và Môi trường Việt Nam<br />
<br />
<br />
<br />
<br />
Bản quyền thuộc viện Xã hội học www.ios.org.vn<br />