Phân biệt về hình thái và giải phẫu cây sài hồ nam (Polycarpaea arenaria (lour) gagn) và cây đa quả gaudichaud (Polycarpaea gaudichaudii gagn)

Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> PHÂN BIỆT VỀ HÌNH THÁI VÀ GIẢI PHẪU<br /> CÂY SÀI HỒ NAM (POLYCARPAEA ARENARIA (LOUR.) GAGN.)<br /> VÀ CÂY ĐA QUẢ GAUDICHAUD (POLYCARPAEA GAUDICHAUDII GAGN.)<br /> Trương Thị Đẹp*, Trần Thị Xuân*<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Mở đầu: Cây Sài hồ nam (Polycarpaea arenaria (Lour.) Gagn.) và cây Đa quả Gaudichaud (Polycarpaea<br /> gaudichaudii Gagn.) thuộc họ Cẩm chướng (Caryophyllaceae). Rễ cây P. arenaria được dùng làm thuốc hạ nhiệt<br /> và trị mồ hôi trộm. Cây này rất dễ bị nhầm lẫn với cây Đa quả Gaudichaud (P. gaudichaudii Gagn.) cũng phân<br /> bố ở ven biển. P. gaudichaudii chưa thấy tài liệu đề cập về tác dụng làm thuốc và cây cũng được gọi là Sài hồ, Sài<br /> hồ nam (tên địa phương). Để tránh nhầm lẫn khi thu hái sử dụng, bài báo này mô tả đặc điểm thực vật của hai<br /> loài và đưa ra các đặc điểm khác biệt để phân biệt chúng.<br /> Phương pháp nghiên cứu: Mô tả và chụp hình các đặc điểm hình thái và giải phẫu. Vi phẫu của thân, lá và<br /> rễ được nhuộm bằng phẩm nhuộm son phèn và lục iod. Xác định tên khoa học của loài bằng cách dựa vào các tài<br /> liệu và so sánh với đặc điểm hình thái của cây khảo sát, đồng thời so sánh với mẫu type tiêu bản thực vật khô của<br /> từng loàiở Viện Sinh học Nhiệt đới Tp. Hồ Chí Minh.<br /> Kết quả: Hai loàicó các đặc điểm giống nhau: Cỏ đa niên, thân có lóng và mấu hơi phình, rễ cái phình to từ<br /> gốc thân; lá đơn, nguyên, mọc đối chéo chữ thập; lá kèm dạng vảy; cụm hoa kiểu xim 2 ngả nhiều hoa; hoa đều,<br /> lưỡng tính, mẫu 5; quả nang. Vi phẫu thân có trụ bì hóa mô cứng thành vòng gần như liên tục. Vi phẫu lá với bề<br /> dày của thịt lá và gân giữa gần tương đương, các bó dẫn đều bị cắt ngang và được bao bởi vòng tế bào mô mềm.<br /> Vi phẫu rễ có tượng tầng phụ ở vùng trụ bì sinh ra các vòng libe-gỗ phụ. Các đặc điểm khác biệt như: P. arenaria<br /> thân non dày đặc lông xám trắng, lá kèm có mũi nhọn dài, phát hoa dày đặc; lá đài và cánh hoa có chiều dài gần<br /> tương tương; vi phẫu rễ không có nhu bì, các bó libe gỗ phụ không có dạng bó đuốc; vi phẫu thân biểu bì có lông<br /> che chở, lỗ khí nằm bằng hay hơi nhô so với tế bào biểu bì, tủy không có mô cứng; vi phẫu lá mặt trên uốn lượn và<br /> hơi lồi ở vị trí có bó dẫn, mặt dưới phẳng. P. gaudichaudii thân non không lông, lá kèm có mũi nhọn ngắn, phát<br /> hoa thưa; lá đài ngắn hơn cánh hoa; vi phẫu rễ có nhu bì, các bó libe gỗ phụ có dạng bó đuốc; vi phẫu thân biểu bì<br /> không có lông che chở, lỗ khí nằm thấp hơn so với tế bào biểu bì, tủy có các cụm mô cứng; vi phẫu lá mặt trên và<br /> mặt dưới của phiến lá tương đối phẳng.<br /> Kết luận: Đặc điểm hình thái và giải phẫu giúp phân biệt được hai loài P. arenaria (Lour.) Gagn. và P.<br /> gaudichaudii Gagn.<br /> Từ khóa: Hình thái, giải phẫu, Polycarpaea arenaria, P. gaudichaudii<br /> <br /> ABSTRACT<br /> DISTINGUISH THEMORPHOLOGYANDANATOMYOFSPECIES<br /> Polycarpaea arenaria (Lour.) Gagn. and Polycarpaea gaudichaudii Gagn.<br /> Truong Thi Dep, Tran Thi Xuan<br /> * Y Hoc TP. Ho Chi Minh * Vol. 18 - Supplement of No 2 - 2014: 470 - 478<br /> Background: Polycarpaea arenaria(Lour.) Gagn. and PolycarpaeagaudichaudiiGagn. infamily<br /> Caryophyllaceae. The roots of P. arenariais used asantipyretic drugs and treatment sweating theft. This<br /> <br /> * Khoa Dược, ĐH Y Dược TP.HCM<br /> Tác giả liên lạc: PGS. TS. Trương Thị Đẹp ĐT: 0909513419 Email: trgdep@gmail.com<br /> <br /> 470<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> plant is easily confused with P. gaudichaudii Gagn., the two species are distributed inmarinebased. P.<br /> gaudichaudii also known as“Sài hồ”, “Sài hồ nam”(local name), and have not seen the documents<br /> mentioned on the effect of drugs. This paper introduces the distinctive features to differentiate them and<br /> to avoid confusion when collecting and using.<br /> Research methods: Description and photograph of morphological and anatomical characteristics. The stem,<br /> leaf and root sections were stained with carmine alum and iodine green dye. The scientific names of species were<br /> determined by relying on the documents and comparing morphological characteristics of the tree survey, and<br /> compared with herbarium type species in the Tropical Biology Institute Hochiminh city.<br /> Results:The same characteristicsof thetwospecies.Morphology: Perennial herbs, stemsdivided into<br /> internodeand slightly enlarged at the node, mainrootsgrowfromthestembase;leaves opposite, simple,<br /> entire; stipule is flakes. Inflorescence is dichasial cyme, manyflowers; bisexual flowers,<br /> pentacyclic;fruitcapsules usually denticidal.Anatomy: pericycle of stems form sclerenchyma in acircle; leaf<br /> blade andmain nervealmost the samethickness, thebundlesaresurrounded byroundparenchyma; roots have<br /> vascular tissue produced by successive cambia within the pericycle. The distinctive featuressuch as: Young<br /> stems of P. arenariacovered with whitegrayhairs, stipule with the long tip, inflorescence dense,<br /> sepalsandpetalsare the same length. Transverse section of roots without phelloderm, thebundles have no<br /> <br /> form like the torch. Transverse section of stems: hairs, stomataareequaltoorslightlyprotruding from the<br /> epidermal cells, nosclerenchyma in pith; Transverse section of leaves:slightly convexin the bundle<br /> position, flatsurfaceunder. Young stems of P. gaudichaudii are hairless,stipule with the short tip,<br /> inflorescence sparse,sepals shorter than thepetals, bundles astorch,stomata arelower thantheepidermal<br /> cells, sclerenchyma in pith; two sides oftheleafbladeisrelativelyflat.<br /> Conclusion:Characteristics of morphological and anatomical differences that distinguish the two<br /> species.<br /> Keywords: Morphology, anatomy, Polycarpaea arenaria, P. gaudichaudii<br /> địa phương). Để tránh nhầm lẫn khi thu hái sử<br /> ĐẶT VẤN ĐỀ<br /> dụng cũng như phục vụ công tác kiểm nghiệm<br /> Cây Sài hồ nam (Polycarpaea arenaria (Lour.)<br /> dược liệu, bài báo này mô tả đặc điểm thực vật<br /> Gagn.)và cây Đa quả Gaudichaud (Polycarpaea<br /> của hai loài và đưa ra các đặc điểm khác biệt để<br /> gaudichaudii Gagn.) thuộc họ Cẩm chướng<br /> phân biệt về hình thái và giải phẫu của chúng.<br /> (Caryophyllaceae). Ngoài tên Sài hồ nam, cây<br /> VẬT LIỆU -PHƯƠNGPHÁP NGHIÊN CỨU<br /> còn có tên Đa quả cát, Đa quả, Sài hồ. Cây Sài hồ<br /> namcó rễ được dùng làm thuốc hạ nhiệt và trị<br /> - Vật liệu nghiên cứu là mẫu cây tươi có đầy<br /> mồ hôi trộm(1,3,5). Cây mọc trên các đồi cát,<br /> đủ các bộ phận cành, lá, hoa, quả, hạt của hai<br /> loài Sài hồ Nam và Đa quả Gaudichaud. Cây Sài<br /> thường ở vùng ven biển hay ở bờ sông vùng<br /> (3,5)<br /> hồ nam được thu hái tại huyện Hàm Thuận<br /> thấp, từ Hậu Bổn đến Côn Sơn .Cây Sài hồ<br /> Nam, Hàm Thuận Bắc tỉnh Bình Thuận ngày<br /> nam rất dễ bị nhầm lẫn với cây Đa quả<br /> 14/07/2012; số hiệu mẫu: SHN14072012. Cây Đa<br /> Gaudichaud (P. gaudichaudii Gagn.) cũng phân<br /> quả Gaudichaud được thu hái tại tỉnh Quảng<br /> bố ở ven biển như Huế, Quảng Nam, Đà Nẵng,<br /> Ngãi ngày 13/04/2012; số hiệu mẫu:<br /> Phú Quốc, Nha Trang, Phan Rang - Phan Thiết,<br /> Kiên Giang(4). Cây Đa quả Gaudichaud chưa<br /> ĐQG13042012.<br /> thấy các tài liệu đề cập về tác dụng làm thuốc và<br /> - Khảo sát đặc điểm hình thái: Các đặc điểm<br /> (6)<br /> cây cũng được gọi là Sài hồ , Sài hồ nam (tên<br /> hình thái được quan sát bằng mắt thường, kính<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> 471<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> lúp hay kính hiển vi quang học; mô tả và chụp<br /> hình các đặc điểm khảo sát. Xác định tên khoa<br /> học của loài bằng cách dựa vào tài liệu(6) và so<br /> sánh với đặc điểm hình thái của cây khảo sát.<br /> Đồng thời với việc tra khóa, các mẫu nghiên cứu<br /> được so sánh với mẫu type tiêu bản thực vật khô<br /> của từng loài ở Viện Sinh học Nhiệt đới Tp. Hồ<br /> Chí Minh.<br /> - Khảo sát đặc điểm giải phẫu: Các bộ phận<br /> khảo sát được cắt ngang thành lát mỏng bằng<br /> dao lam. Thân cây được cắt ở phần lóng, không<br /> cắt sát hay ngay mấu; phiến lá được cắt ở<br /> khoảng 1/3 phía dưới nhưng không sát đáy<br /> phiến; rễ được cắt ở phần phình to. Nhuộm vi<br /> phẫu bằng son phèn và lục iod. Quan sát vi<br /> phẫu bằng kính hiển vi quang học (hiệu<br /> Olympus, model CH20) trong nước. Mỗi bộ<br /> phận quan sát từ 5-10 lát cắt.<br /> <br /> KẾT QUẢ<br /> Cây Sài hồ nam (Polycarpaea arenaria<br /> (Lour.) Gagn.)<br /> Đặc điểm hình thái<br /> Cỏ đa niên, cứng, phân nhánh từ gốc, cao<br /> đến 40 cm, thân non màu xanh lục dày đặc lông<br /> xám trắng, thân già màu nâu, không hoặc còn ít<br /> lông, tiết diện tròn, mấu hơi phình, lóng có thể<br /> dài tới 2 cm. Rễ cái phình to từ dưới gốc thân,<br /> dạng hình chóp dài 15-30 cm, đường kính (chỗ<br /> to nhất) lên tới 2,5 cm, cứng, bề mặt sần sùi và<br /> màu nâu vàng. Lá đơn, nguyên, không cuống,<br /> mọc đối chéo chữ thập, dạng hình bầu dục<br /> thuôn dài, mũi nhọn với một lông dài cứng ở<br /> đỉnh (thấy rõ ở lá non), đáy thuôn, không lông,<br /> dài 1,5-2,4 cm, rộng 0,3-0,6 cm; gân lá hình lông<br /> chim, 2-3 cặp gân phụ, gân chính thấy rõ ở mặt<br /> dưới. Lá kèm dạng vảy mỏng hình tam giác hẹp,<br /> màu trắng, dài 6,5 mm, rộng 3 mm, một gân ở<br /> giữa, đỉnh nhọn dài khoảng 1,5 mm. Ở nách lá<br /> có 1-2 cặp lá của chồi nách không bằng nhau,<br /> mới nhìn giống như lá mọc vòng. Cụm hoa xim<br /> hai ngả dày ở ngọn cành, 63-127 hoa, trục phát<br /> hoa dài gần đến 2 cm. Hoa nhỏ, đều, lưỡng tính,<br /> mẫu 5, dài khoảng 4,5 mm. Cuống hoa dài 3-4<br /> <br /> 472<br /> <br /> mm, màu xanh, nhiều lông màu trắng xám. Lá<br /> bắc và lá bắc con dạng vảy mỏng màu trắng,<br /> hình tam giác đỉnh thường chẻ 2, cao 3,5 mm,<br /> rộng 2 mm. Láđài 5, đều, rời, khô xác, hình bầu<br /> dục đầu thuôn nhọn, màu trắng đáy có lằn hình<br /> tam giác màu nâu, dài 3,5 mm, rộng 1 mm, tồn<br /> tại, tiền khai ngũ điểm. Cánh hoa 5,màu trắng,<br /> khô xác, chiều dài tương đương chiều dài lá đài,<br /> hình bầu dục hơi khum thuôn nhọn phía đầu, ở<br /> giữa cánh hoa có bớt màu đỏ, tồn tại, tiền khai<br /> ngũ điểm. Bộ nhị 5 nhị rời, đều, chỉ nhị dạng sợi<br /> dẹt thuôn dần lên trên, màu trắng; bao phấn<br /> màu vàng, hình bầu dục, đính giữa, 2 ô, nứt dọc,<br /> hướng trong; hạt phấn rời, hình bầu dục, có 3<br /> rãnh, màu vàng nhạt, dài 20 µm, rộng 15 µm. Bộ<br /> nhụy: Bầu màu xanh, hình cầu đỉnh bằng có 3<br /> rãnh dọc, cao 1 mm, rộng 1 mm, 3 lá noãn, bầu<br /> trên 1 ô, nhiều noãn, đính noãn trung tâm; 1 vòi<br /> nhụy hình sợi, màu trắng, dài khoảng hơn 2 lần<br /> bầu (2 mm); đầu nhụy hình điểm. Quả nang<br /> mang bao hoa tồn tại, hình cầu nón, cao 1,5 mm,<br /> rộng 1,5 mm, mở ở đỉnh bằng 3 đường nứt răng<br /> theo mép hàn lá noãn. Hạt ít 5-8, cong hình thận,<br /> màu nâu đen, mặt ngoài ít sần sùi (Hình 1).<br /> <br /> Đặc điểm giải phẫu<br /> Rễ<br /> Vi phẫu cắt ngang của rễ đường kính 0,4 cm<br /> từ ngoài vào trong gồm:Bần 5-17 lớp tế bào hình<br /> chữ nhật xếp xuyên tâm, vách mỏng, bị rách và<br /> bong tróc. Tầng sinh bần 1 lớp tế bào hình chữ<br /> nhật. Nhu bì không thấy. Trụ bì gồm nhiều lớp<br /> tế bào hình bầu dục nằm hay đa giác vách<br /> cellulose mỏng, xếp lộn xộn.Trong trụ bì có2-3<br /> vòng các bó libe gỗ không liên tục được sinh ra<br /> bởi tượng tầng phụ.Rễ có đường kính càng to thì<br /> số vòng bó libe-gỗ phụ càng nhiều (Bảng 1).<br /> Trong cùng là vòng libe gỗ cấp 2 bình thường<br /> với gỗ 2 chiếm tâm; libe 2 liên tục;gỗ 2 dày hơn<br /> libe 2,mạch gỗ to, hình đa giác tròn, kích thước<br /> không đều, xếp riêng lẻ; tế bào mô mềm gỗ 2<br /> hình đa giác, vách tẩm chất gỗ hay còn cellulose,<br /> xếp xuyên tâm rõ; tia tủyhẹp (Hình 1).<br /> Thânnhất niên<br /> Vi phẫu cắt ngang dạng hình tròn, từ ngoài<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> vào trong gồm:Biểu bì tế bào hình chữ nhật hay<br /> bầu dục nằm, kích thước gần đều, vách ngoài và<br /> trong khá dày, lớp cutin mỏng, rải rác có lỗ khí,<br /> nhiều lông che chở đa bào (khoảng 3 tế bào) với<br /> đầu hình phễu hay hình kèn, đôi khi gặp tế bào<br /> biểu bì chứa tinh thể calci oxalat hình cầu gai.<br /> Mô mềm vỏđạo, khoảng 3 lớp tế bào hình bầu<br /> dục hay hơi đa giác, chứa tinh bột, rải rác có tinh<br /> thể calci oxalat hình cầu gai. Nội bì 1 lớp tế bào<br /> hình đa giác chứa nhiều hạt tinh bột. Trụ bì 4-5<br /> lớp, 1-2 lớp ngoài hóa mô cứng thành vòng gần<br /> liên tục, tế bào hình đa giác vách dày, ống trao<br /> đổi rõ, 2-3 lớp trong, tế bào hình đa giác hay bầu<br /> dục nằm ngang, vách cellulose khá dày. Libe 1<br /> xếp thành từng cụm. Libe 2 liên tục.Gỗ 2 dày<br /> gấp khoảng 4 lần bề dày libe 2, liên tục, mạch gỗ<br /> 2 hình đa giác tròn, kích thước khá đều, xếp<br /> thành dãy 2-5 mạch hay riêng rẽ; tế bào mô mềm<br /> gỗ hình đa giác, vách dày tẩm chất gỗ. Tia tủy<br /> hẹp 1 dãy tế bào. Gỗ 1 phân bố đều quanh tủy<br /> và nối tiếp với gỗ 2. Mô mềm tủy đạo, tế bào<br /> hình gần tròn hay đa giác, rải rác có tinh thể calci<br /> oxalat hình cầu gai (Hình 1).<br /> Lá<br /> Vi phẫu cắt ngang cho thấy phần bề dày của<br /> gân giữa và thịt lá gần tương đương nhau. Gân<br /> giữa có mặt dưới và mặt trên lồi ít. Mặt trên<br /> phiến lá uốn lượn và hơi lồi ở vị trí có bó dẫn,<br /> mặt dưới phẳng.Biểu bì trên và biểu bì dưới<br /> giống nhau, tế bào dạng bầu dục nằm, kích<br /> thước không đều, lớp cutin mỏng, lỗ khí có ở<br /> biểu bì trên nhiều hơn biểu bì dưới. Dưới biểu bì<br /> trên là 1 lớp tế bào (ở gân giữa 2 lớp) hìnhbầu<br /> dục thuôn dài; trên biểu bì dưới 2-6 lớp tế bào<br /> hình bầu dục vách thẳng hay uốn lượn nhẹ, kích<br /> thước không đều, xếp lộn xộn chừa đạo và có ít<br /> tinh thể calci oxalat hình cầu gai. Hệ thống dẫn<br /> gồm nhiều bó libe gỗ bị cắt ngang, kích thước<br /> không đều, bó dẫn ở gân giữa to hơn các bó<br /> khác; mỗi bó được bao bởi 1 vòng tế bào mô<br /> mềm kích thước to; gỗ ở trên và libe ở dưới xếp<br /> thành hình cung (bó to), dưới libe và trên gỗ là<br /> cụm mô cứng hay mô dày; mạch gỗ tế bào hình<br /> đa giác xếp thành dãy 2-3 mạch hay riêng lẻ; libe<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> xếp thành cụm (Hình 1).<br /> <br /> Đặc điểm bột dược liệu<br /> Bột rễ màu vàng nâu, mùi hắc, vị đắng.<br /> Quan sát dưới kính hiển vi có các thành phần:<br /> Mảnh mô mềm gồm các tế bào hình đa giác;<br /> mảnh bần màu nâu nhạt gồm các tế bào hình<br /> chữ nhật xếp xuyên tâm; sợi mô cứng vách dày<br /> có ống trao đổi, riêng lẻ hay dính thành bó; mạch<br /> mạng; rất ít hạt tinh bột, dạng hình bầu dục hay<br /> hình chuông, tễ hình sao; khối nhựa màu nâu.<br /> <br /> Cây Đa quả Gaudichaud (Polycarpaea<br /> gaudichaudii Gagn.)<br /> Đặc điểm hình thái<br /> Cỏ đa niên, cứng, phân nhánh từ gốc, không<br /> lông, cao đến 30 cm; thân già màu đỏ tím, thân<br /> non màu xanh lục, tiết diện tròn, mấu hơi phình<br /> và có màu đỏ tím, lóng có thể dài tới 2,5 cm. Rễ<br /> cái phình to từ dưới gốc thân, dạng hình chóp<br /> dài 15-35 cm, đường kính (chỗ to nhất) lên tới 1,8<br /> cm, cứng, bề mặt sần sùi và màu vàng nâu, tiết<br /> diện tròn. Lá đơn, nguyên, không cuống, mọc<br /> đối, dạng hình bầu dục đầu nhọn với một lông<br /> cứng ở đỉnh, đáy hơi thuôn, mặt trên màu xanh<br /> mốc mốc, mặt dưới màu xanh (lá non) hay xanh<br /> tím (lá già), dài 0,8-1,6 cm, rộng 0,3-0,5 cm; gân lá<br /> hình chân vịt với 3 gân chính thấy rõ ở mặt dưới.<br /> Lá kèm nhỏ, màu trắng, dạng vảy mỏng hình<br /> tam giác rộng, mũi nhọn ngắn, bìa có lông và có<br /> một gân ở giữa, dài 1,5 mm, rộng 1 mm. Ở nách<br /> lá có thể có 2-4 lá của chồi nách kích thước<br /> không bằng nhau, do đó mới nhìn giống như lá<br /> mọc vòng. Cụm hoa xim hai ngả thưa ở ngọn<br /> cành, 15-63 hoa, trục phát hoa dài khoảng 3 cm.<br /> Hoa nhỏ, đều, lưỡng tính, mẫu 5, dài khoảng 0,4<br /> cm. Cuống hoa dài 0,3-0,5 cm, màu xanh. Lá bắc<br /> và lá bắc con dạng vảy mỏng màu trắng, hình<br /> tam giác đỉnh thường chẻ 2, rộng 2 mm, cao 2<br /> mm. Láđài 5, đều, rời, khô xác, hình bầu dục hơi<br /> khum, đầu nhọn, màu trắng đáy có lằn hình tam<br /> giác màu đỏ tím, dài 3 mm, rộng 1,5 mm, tồn tại,<br /> tiền khai ngũ điểm. Cánh hoa 5,màu trắng, khô<br /> xác, hơi dài hơn lá đài, hình bầu dục hơi khum<br /> thuôn nhọn phía đầu, có bớt giữa màu đỏ mờ<br /> <br /> 473<br /> <br /> Nghiên cứu Y học<br /> <br /> Y Học TP. Hồ Chí Minh * Tập 18 * Phụ bản của Số 2 * 2014<br /> <br /> chạy dọc cánh hoa, tồn tại, tiền khai ngũ điểm.<br /> Bộ nhị 5 nhị rời, đều, chỉ nhị dạng sợi dẹt hơi bè<br /> ở ½ dưới; bao phấn màu vàng, hình bầu dục,<br /> đính giữa, 2 ô, nứt dọc, hướng trong; hạt phấn<br /> rời, hình bầu dục, có 3 rãnh, màu vàng nhạt, dài<br /> 22,5 µm, rộng 12,5 µm. Bộ nhụy: Bầu màu xanh,<br /> hình cầu đỉnh thuôn, cao 0,12 mm, rộng 1 mm, 3<br /> lá noãn, bầu trên 1 ô, nhiều noãn đính trung tâm;<br /> 1 vòi nhụy hình sợi, màu trắng, dài gấp 2 lần bầu<br /> (2 mm); đầu nhụy hình điểm có nhiều gai nạc.<br /> Quả nang mang bao hoa tồn tại, hình cầu-nón<br /> cao 3 mm, rộng 2 mm, mở ở đỉnh bằng 3 đường<br /> nứt răng theo mép hàn lá noãn. Hạt nhiều 10-12,<br /> cong hình thận, màu nâu đen, mặt ngoài sần sùi<br /> (Hình 2).<br /> <br /> hơi đa giác, lớp tế bào trong cùng chứa nhiều<br /> tinh bột và ít tinh thể calci oxalat hình cầu gai.<br /> Nội bì 1 lớp tế bào hình hơi bầu dục chứa<br /> nhiều hạt tinh bột. Trụ bì khá dày, hóa mô<br /> cứng thành vòng gần liên tục. Libe 1 bị ép dẹp<br /> khó thấy. Libe 2 liên tục. Gỗ 2 dày gấp đôi libe<br /> 2, liên tục, mạch gỗ 2 hình gần tròn hay đa<br /> giác, kích thước khá đều, xếp thành dãy 2-3<br /> mạch hay riêng rẽ; tế bào mô mềm gỗ hình đa<br /> giác, vách dày tẩm chất gỗ. Tia tủy không rõ, 1<br /> dãy tế bào. Gỗ 1 hơi khó thấy, nối tiếp với gỗ<br /> 2. Mô mềm tủy đạo, tế bào hình gần tròn hay<br /> đa giác, kích thước không đều, một số tế bào<br /> mô mềm tủy bị hóa mô cứng và đứng riêng lẻ<br /> hay xếp thành từng đám (Hình 1).<br /> <br /> Đặc điểm giải phẫu<br /> <br /> Lá<br /> <br /> Rễ<br /> <br /> Vi phẫu cắt ngang cho thấy phần bề dày của<br /> gân giữa và phiến lá gần tương đương nhau.<br /> Gân giữa có mặt dưới hơi lồi và mặt trên phẳng,<br /> mặt trên và mặt dưới của phiến lá tương đối<br /> phẳng.Biểu bì trên và biểu bì dưới giống nhau,<br /> tế bào hình chữ nhật hay hơi bầu dục, to nhỏ<br /> không đều, được phủ bởi lớp cutin mỏng, lỗ khí<br /> có ở cả 2 biểu bì. Dưới biểu bì trên là 1 lớp tế bào<br /> hìnhbầu dục thuôn dài, kích thước to và có ít lục<br /> lạp; trên biểu bì dưới 2-4 lớp tế bào hình bầu<br /> dục, không đều, xếp lộn xộn chừa đạo và có ít<br /> tinh thể calci oxalat hình cầu gai. Hệ thống dẫn<br /> gồm nhiều bó libe gỗ bị cắt ngang, kích thước<br /> không đều, bó dẫn ở gân giữa to hơn các bó<br /> khác; mỗi bó được bao bởi 1 vòng tế bào mô<br /> mềm kích thước to và có ít lục lạp, gỗ ở trên và<br /> libe ở dưới xếp thành hình cung (bó to), dưới<br /> libe là cụm mô cứng hay mô dày, trên gỗ là mô<br /> dày; mạch gỗ tế bào hình đa giác hay gần tròn<br /> xếp thành dãy 2-3 mạch hay riêng lẻ; libe xếp<br /> thành cụm gần liên tục (Hình 2).<br /> <br /> Vi phẫu cắt ngang của rễ đường kính 0,35<br /> cm, từ ngoài vào trong gồm:Bần 3-10 lớp tế<br /> bào hình chữ nhật xếp xuyên tâm, vách không<br /> dày nhiều, bị bong tróc nhiều. Tầng sinh bần 1<br /> lớp tế bào hình chữ nhật. Nhu bì 4-6 lớp tế bào<br /> hình chữ nhật vách cellulose. Mô mềm vỏ đạo<br /> gồm 3-4 lớp tế bào hơi bầu dục nằm ngang, to<br /> hơn tế bào nhu bì. Trụ bìkhá dày, kích thước<br /> nhỏ hơn tế bào mô mềm vỏ, xếp thành dãy hơi<br /> xuyên tâm. Trong trụ bì có 1-2 vòng các bó dẫn<br /> không liên tục được sinh ra bởi tượng tầng<br /> phụ, các bó này có kích thước không đều, mỗi<br /> bó có dạng bó đuốc với libe ở ngoài và gỗ (rất<br /> dày) ở trong. Rễ có đường kính càng to thì số<br /> vòng bó libe-gỗ phụ càng nhiều (Bảng 1).<br /> Trong cùng là vòng libe gỗ cấp 2 bình thường<br /> với gỗ 2 chiếm tâm; libe 2liên tục; gỗ 2 dày hơn<br /> libe 2, mạch gỗ to, kích thước không đều, xếp<br /> lộn xộn; tia tủy hẹp, 1-2 dãy tế bào thuôn, loe<br /> rộng ở phần libe (Hình 2).<br /> Thân nhất niên<br /> Vi phẫu cắt ngang tiết diện gần tròn, từ<br /> ngoài vào trong gồm:Biểu bì tế bào hình chữ<br /> nhật hay hơi đa giác, kích thước không đều,<br /> vách trong khá dày, lớp cutin dày, rải rác có lỗ<br /> khí nằm thấp hơn so với tế bào biểu bì. Mô<br /> mềm vỏđạo, 3-5 lớp tế bào hình bầu dục hay<br /> <br /> 474<br /> <br /> Đặc điểm bột dược liệu<br /> Bột rễ màu vàng nâu, mùi hắc, vị rất đắng.<br /> Quan sát dưới kính hiển vi gồm các thành<br /> phần sau: Mảnh mô mềm gồm các tế bào hình<br /> đa giác; mảnh bần màu nâu gồm các tế bào<br /> hình chữ nhật xếp xuyên tâm; sợi mô cứng<br /> vách dày hay mỏng có ống trao đổi, riêng lẻ<br /> <br /> Chuyên Đề Dược Học<br /> <br />