Thiết kế và sử dụng bản đồ tư duy trong dạy học hóa học đại cương ở trường đại học kỹ thuật

Nguyễn Ngọc Tuấn và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 120(06): 197 – 202<br /> <br /> THIẾT KẾ VÀ SỬ DỤNG BẢN ĐỒ TƢ DUY<br /> TRONG DẠY HỌC HÓA HỌC ĐẠI CƢƠNG Ở TRƢỜNG ĐẠI HỌC KỸ THUẬT<br /> Nguyễn Ngọc Tuấn1,Trần Trung Ninh2<br /> 1<br /> <br /> Trường ĐH Công nghệ Thông tin và Truyền thông – ĐH Thái Nguyên,<br /> 2<br /> Trường ĐH Sư phạm Hà Nội<br /> <br /> TÓM TẮT<br /> Bản đồ tƣ duy là một sơ đồ đƣợc sử dụng để phác thảo trực quan thông tin. Bản đồ tƣ duy thƣờng<br /> đƣợc tạo ra xung quanh một từ hoặc văn bản và đặt ở trung tâm, những ý tƣởng liên quan, lời nói<br /> và khái niệm đƣợc thêm vào. Nội dung chính đƣợc tạo ra từ một nút trung tâm, và loại nhỏ hơn là<br /> các chi nhánh của nội dung chính. Sử dụng bản đồ tƣ duy trong dạy học là một trong những<br /> phƣơng pháp giảng dạy tích cực, sáng kiến này sẽ giúp giảng viên tính linh hoạt, tiết kiệm thời<br /> gian trong giảng dạy, giúp sinh viên phát huy tối đa sự sáng tạo, khả năng tƣ duy, ghi nhớ, kỹ<br /> năng hội họa, tạo tâm lý thoải mái, kích thích sự quan tâm của sinh viên trong học tập.<br /> Bài viết này sẽ hƣớng dẫn giáo viên và sinh viên trong trƣờng đại học kỹ thuật sử dụng bản đồ tƣ<br /> duy trong hoạt động dạy và học môn hóa học để góp phần vào việc đổi mới phƣơng pháp dạy và<br /> học. Từ đó thu đƣợc kết quả học tập cao hơn và tạo ra một môi trƣờng học tập tích cực hơn.<br /> Từ khóa: Bản đồ tư duy, kĩ thuật dạy học, dạy học tích cực, thực nghiệm, thí nghiệm<br /> <br /> MỞ ĐẦU*<br /> Đổi mới phƣơng pháp dạy học là một trong<br /> những nhiệm vụ trọng tâm của ngành Giáo<br /> dục Việt Nam trong việc nâng cao chất lƣợng<br /> giáo dục và đào tạo. Tuy nhiên có thể thấy<br /> một thực tế là trong khi các trƣờng phổ thông<br /> đang tích cực tiến hành đổi mới phƣơng pháp<br /> giảng dạy và đem lại kết quả khả quan thì hầu<br /> nhƣ các trƣờng trung cấp, cao đẳng, đại học<br /> vẫn chƣa quan tâm nhiều tới điều này.<br /> Phƣơng pháp giảng dạy chủ yếu ở các trƣờng<br /> chuyên nghiệp vẫn là giảng viên thuyết trình,<br /> sinh viên thụ động trong việc tiếp nhận và<br /> làm chủ kiến thức, chƣa phát huy đƣợc tính<br /> tích cực, khả năng tƣ duy sáng tạo và hứng<br /> thú học tập của sinh viên.<br /> Bài báo này giới thiệu kỹ thuật dạy học sử<br /> dụng bản đồ tƣ duy (BĐTD) khi dạy các bài<br /> thực hành ở môn Hóa học Đại cƣơng ở các<br /> trƣờng đại học kỹ thuật nhằm nâng cao hiệu<br /> quả dạy học.<br /> NỘI DUNG<br /> Giới thiệu về bản đồ tƣ duy (BĐTD) và các<br /> bƣớc thiết kế dạy học theo BĐTD<br /> Giới thiệu bản đồ tư duy<br /> Bản đồ tƣ duy (BĐTD) còn gọi là lƣợc đồ tƣ<br /> duy, sơ đồ tƣ duy... là một hình thức ghi chép<br /> *<br /> <br /> Tel: 0986 796536, Email: tuanhoa.cntt@gmail.com<br /> <br /> sử dụng màu sắc, hình ảnh để mở rộng và đào<br /> sâu các ý tƣởng, đƣợc xây dựng và phát triển<br /> bởi tác giả Tony Buzan. BĐTD đƣợc đánh giá<br /> là công cụ tƣ duy của thế kỷ 21, đƣợc ứng<br /> dụng rộng rãi trong tất cả các lĩnh vực trong<br /> đó có giáo dục[4].<br /> Sử dụng BĐTD trong dạy học là một kỹ thuật<br /> dạy học tích cực, giúp giảng viên chủ động,<br /> linh hoạt, tiết kiệm thời gian trong việc giảng<br /> dạy, giúp sinh viên phát huy tối đa tính sáng<br /> tạo, khả năng tƣ duy, ghi nhớ, năng khiếu hội<br /> họa, đồng thời tạo tâm lí thoải mái, kích thích<br /> hứng thú học tập của sinh viên.<br /> Các bước thiết kế dạy học theo BĐTD<br /> Bước 1: Xác định kiến thức trọng tâm<br /> Trƣớc khi thiết kế bài dạy, việc đầu tiên là<br /> cần xác định rõ kiến thức trọng tâm của bài.<br /> Từ đó, rút ra những yêu cầu cần thiết ở ngƣời<br /> học và phƣơng pháp dạy học của giảng viên.<br /> Bước 2: Xác định mục tiêu của bài học. Mục<br /> tiêu của bài học gồm ba thành tố: Kiến thức,<br /> kĩ năng, thái độ (khi xác định mục tiêu bài học<br /> cần chú ý tới những kiến thức và đặc biệt là các<br /> kĩ năng, thái độ ẩn chứa trong nội dung bài).<br /> Mục tiêu đƣợc thể hiện bằng các động từ có<br /> thể lƣợng hóa đƣợc với các mức độ: Biết –<br /> Hiểu – Vận dụng và vận dụng sáng tạo.<br /> 197<br /> <br /> Nguyễn Ngọc Tuấn và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 120(06): 197 – 202<br /> <br /> Bước 3: Lựa chọn phương pháp và phương<br /> tiện dạy học<br /> Lựa chọn phương pháp dạy học<br /> Căn cứ vào mục tiêu dạy học, nội dung kiến<br /> thức truyền đạt và kiểu bài lên lớp để lựa<br /> chọn phƣơng pháp dạy học sao cho thích hợp.<br /> Khi đã chọn đƣợc phƣơng pháp dạy học cho<br /> tiết học, giảng viên cần phải ghi vào sơ đồ và<br /> thực hiện nghiêm túc theo kế hoạch. Hiện<br /> nay, phƣơng pháp sử dụng có hiệu quả hơn cả<br /> là phƣơng pháp dạy học phức hợp, tức là,<br /> giảng viên sử dụng phối hợp các phƣơng pháp<br /> và kĩ thuật dạy học tích cực để đạt hiệu quả<br /> cao nhất cho tiết học.<br /> Chuẩn bị phương tiện dạy học<br /> Chuẩn bị thiết bị dạy học cần thiết cho một<br /> tiết học nhƣ sau:<br /> Dụng cụ, hóa chất, các thiết bị, máy móc nhƣ<br /> Projector, máy tính . . . Các phần mềm mô<br /> phỏng, thí nghiệm ảo, các video clip…Các<br /> bảng phụ hoặc phiếu học tập có ghi các bài<br /> tập, các câu hỏi hoặc dụng cụ học tập cần có<br /> và thứ tự sử dụng và thực hiện nó.<br /> Cần chỉ rõ công việc của giảng viên, công<br /> việc của từng cá nhân hoặc nhóm sinh viên<br /> trong việc chuẩn bị này.<br /> Bước 4: Lựa chọn phương pháp kiểm tra và<br /> đánh giá sinh viên<br /> Có thể lựa chọn một trong hai cách để tiến<br /> hành kiểm tra và đánh giá sinh viên nhƣ sau:<br /> Phiếu giao nhiệm vụ có tác dụng rất mạnh<br /> trong học tập hợp tác, thảo luận nhóm. Cần<br /> phải xây dựng câu hỏi và bài tập trong phiếu<br /> học tập sao cho phát huy đƣợc năng lực nhận<br /> thức và phát triển năng lực giải quyết vấn đề<br /> cho sinh viên.<br /> Bài tập củng cố phải có tác dụng hệ thống hóa<br /> kiến thức hoặc vận dụng kiến thức vừa học<br /> xong [6].<br /> Bước 5:Thiết kế hoạt động dạy học theo bản<br /> đồ tư duy dựa vào phần mềm Mindjet<br /> Mindmanager Pro 8.0.<br /> <br /> giữa lý thuyết và thực hành. Vì vậy các bài<br /> thực hành hóa học có một ý nghĩa quan trọng<br /> trong việc dạy học hóa học. Qua bài thực<br /> hành, sinh viên có điều kiện kiểm chứng lại<br /> các kiến thức đã học, từ đó thêm hiểu, khắc<br /> sâu và nhớ lâu kiến thức, bài thực hành còn<br /> giúp nâng cao lòng tin của sinh viên vào khoa<br /> học, hình thành ở sinh viên các kỹ năng thực<br /> hành, từ đó giúp sinh viên phát triển tƣ duy<br /> một cách toàn diện, hệ thống.<br /> <br /> Sử dụng BĐTD để dạy các bài thực hành<br /> hóa học ở trƣờng Đại học kỹ thuật<br /> <br /> Hoạt động 3: Giảng viên hƣớng dẫn, bổ sung,<br /> chỉnh sửa và nhấn mạnh những điểm cần lƣu<br /> ý khi tiến hành thí nghiệm để đảm bảo thí<br /> nghiệm tiến hành an toàn, thành công.<br /> <br /> Hóa học là một môn khoa học lý thuyết và<br /> thực nghiệm, bài thực hành hóa học là cầu nối<br /> 198<br /> <br /> Học phần Hóa học đại cƣơng ở các trƣờng<br /> Đại học kỹ thuật không chuyên Hóa thƣờng<br /> gồm hai phần: Lý thuyết và thực hành đƣợc<br /> tách riêng, phần thực hành thƣờng đƣợc tiến<br /> hành sau khi kết thúc phần lý thuyết, mỗi bài<br /> thực hành thƣờng gồm từ 3 đến 4 thí nghiệm.<br /> Có thể tóm tắt hoạt động dạy và học bài thực<br /> hành với BĐTD thành các bƣớc chính nhƣ sau:<br /> Bƣớc 1. Chuẩn bị<br /> Để chuẩn bị tốt cho tiết thực hành, giảng viên<br /> chia lớp thành các nhóm nhỏ, yêu cầu các<br /> nhóm thiết kế BĐTD cho các thí nghiệm có<br /> trong bài thực hành gồm các nhánh chính:<br /> Dụng cụ, hóa chất, cách tiến hành, hiện<br /> tƣợng, giải thích (Hình 1). Có thể đính kèm<br /> hoặc Hyperlink đến các video hƣớng (dẫn<br /> thao tác thí nghiệm)[4],[7].<br /> Bước 2. Tổ chức hoạt động dạy và học trên lớp<br /> Một buổi thực hành thƣờng gồm 4 phần:<br /> Ôn lại cơ sở lý thuyết và cách tiến hành thí<br /> nghiệm (25 - 30 phút)<br /> Hoạt động 1: Mỗi nhóm cử một sinh viên lên<br /> trình bày một thí nghiệm gồm mục đích, yêu<br /> cầu, cách tiến hành, những điểm cần lƣu ý.<br /> Sinh viên cụ thể hóa bằng BĐTD gồm các<br /> nhánh chính: dụng cụ, hóa chất, cách tiến<br /> hành (mô tả bằng hình ảnh).<br /> Hoạt động 2: Sinh viên các nhóm khác đóng<br /> góp, bổ sung ý kiến cho nhóm bạn.<br /> <br /> Nguyễn Ngọc Tuấn và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 120(06): 197 – 202<br /> <br /> Hình 1: Thiết kế bản đồ tư duy cho một thí nghiệm hóa học<br /> <br /> Hình 2: BĐTD thí nghiệm tốc độ phản ứng hóa học<br /> <br /> Tiến hành làm thí nghiệm (110 – 120 phút)<br /> Các nhóm tiến hành làm<br /> <br /> .<br /> Báo cáo kết quả thí nghiệm (25 - 30 phút)<br /> Các nhóm báo cáo kết quả thí nghiệm, giải<br /> thích các hiện tƣợng xẩy ra.<br /> Giảng viên chỉnh sửa, bổ sung và kết luận.<br /> Công việc cuối buổi thực hành (5 – 10 phút)<br /> Giảng viên yêu cầu sinh viên về nhà hoàn<br /> thiện báo cáo thực hành bằng BĐTD (Mỗi thí<br /> nghiệm là một BĐTD ) gồm các nhánh chính:<br /> Dụng cụ, hóa chất, cách tiến hành, hiện<br /> tƣợng, giải thích, những điểm cần lƣu ý.<br /> Ví dụ: Dạy bài thực hành “Các yếu tố ảnh<br /> hƣởng tới tốc độ phản ứng”<br /> Sinh viên đã đƣợc tìm hiểu các yếu tố ảnh<br /> hƣởng tới tốc độ phản ứng trong phần lý<br /> <br /> thuyết. Bài thực hành sẽ giúp sinh viên kiểm<br /> chứng và làm rõ hơn các kiến thức đã học.<br /> Giảng viên yêu cầu các nhóm sinh viên thiết<br /> kế BĐTD cho các thí nghiệm để chuẩn bị cho<br /> buổi thực hành, khuyến khích sinh viên phát<br /> huy tối đa năng khiếu hội họa, trí tƣởng<br /> tƣợng, khả năng tƣ duy sáng tạo.<br /> Trong giờ thực hành, giảng viên tổ chức sinh<br /> viên thực hiện các hoạt động dạy học nhƣ đã<br /> trình bày ở bƣớc 2<br /> BĐTD của một trong các thí nghiệm sử dụng<br /> trong bài dạy đƣợc trình bày ở hình 2.<br /> Kết quả thực nghiệm sƣ phạm<br /> Chúng tôi thực hiện điều tra sinh viên bằng<br /> việc phát phiếu điều tra và xử lý kết quả điều<br /> tra, từ đó chúng tôi so sánh việc sử dụng bản<br /> đồ tƣ duy trong dạy học với các phƣơng pháp<br /> dạy học truyền thống.<br /> 199<br /> <br /> Nguyễn Ngọc Tuấn và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 120(06): 197 – 202<br /> <br /> PHIẾU ĐIỀU TRA DÀNH CHO SINH VIÊN<br /> Họ và tên: ………………………………………………………………………………..<br /> Lớp : ………………………………………………………………………………….......<br /> 1. Sau khi học các bài học đƣợc thiết kế theo lƣợc đồ tƣ duy và tự mình thiết các hoạt động<br /> trƣớc khi lên lớp bằng bản đồ tƣ duy, hãy cho biết ý kiến của bản thân ( đánh dấu x vào ô<br /> chọn )<br /> Không thích<br /> Bình thƣờng<br /> Rất thích<br /> Ý kiến khác:<br /> ……………………………………………………………………………........................<br /> …………………………………………………………………………………………….<br /> 2. Khả năng tiếp thu kiến thức của em nhƣ thế nào khi học và tự học các bài thiết kế theo sơ<br /> đồ tƣ duy?<br /> Khó tiếp thu<br /> Bình thƣờng<br /> Dễ tiếp thu<br /> Rất dễ tiếp thu<br /> 3. Là ngƣời sử dụng bản đồ tƣ duy, theo em việc sử dụng bản đồ tƣ duy dễ hay khó ?<br /> Quá khó<br /> Bình thƣờng<br /> Dễ<br /> 4. Để SVcó thể học tốt các bài sử dụng bản đồ tƣ duy các thầy, cô nên:<br /> Thƣờng xuyên dạy học các bài học bằng bản đồ tƣ duy<br /> Chia các nhóm và giao nhiệm vụ tìm hiểu, nghiên cứu cho các nhóm<br /> Khuyến khích học sinh xây dựng hoạt động học tập trƣớc khi lên lớp<br /> Ý kiến khác: ……………………………………………………………………………<br /> ……………………………………………………………………………………………<br /> Qua thống kê phiếu điều tra của 100 sinh viên, các em đều cho rằng các bài dạy sử dụng bản đồ<br /> tƣ duy giúp các em dễ tiếp thu kiến thức, 98% các em cho rằng việc sử dụng bản đồ tƣ để thiết kế<br /> các hoạt động học tập trƣớc khi lên lớp là rất tốt, nó giúp các em chủ động trong việc tiếp thu<br /> kiến thức trên lớp.<br /> So sánh kỹ thuật dạy học truyền thống và sử dụng BĐTD<br /> Qua thực nghiệm sƣ phạm, đã nhận thấy sự khác biệt giữa kỹ thuật dạy truyền thống và sử dụng<br /> BĐTD nhƣ sau:<br /> 200<br /> <br /> Nguyễn Ngọc Tuấn và Đtg<br /> <br /> Tạp chí KHOA HỌC & CÔNG NGHỆ<br /> <br /> 120(06): 197 – 202<br /> <br /> So sánh kỹ thuật dạy học truyền thống và sử dụng BĐTD<br /> Dạy học truyền thống<br /> <br /> Kỹ thuật sử dụng BĐTD<br /> <br /> * Đối với giảng viên<br /> GV bị động và phụ thuộc về thời gian theo cách<br /> trình bày của SV.<br /> * Đối với sinh viên<br /> - Phần ôn tập kiến thức: Với cách trình bày thí<br /> nghiệm theo một trình tự cố định (Thƣờng là<br /> tên thí nghiệm, dụng cụ, hóa chất, cách tiến<br /> hành, hiện tƣợng, giải thích, những điểm cần<br /> lƣu ý), dƣới hình thức liệt kê thông thƣờng<br /> (mục 1, 2, *, gạch đầu dòng,…), tạo cho SV<br /> cảm giác nhàm chán vì các bƣớc lặp đi lặp lại,<br /> khi thuyết trình luôn trong tâm lý căng thẳng,<br /> sợ quên kiến thức và nhầm lẫn giữa các bƣớc.<br /> - Phần tiến hành thí nghiệm: SV lúng túng khi<br /> chuẩn bị dụng cụ, hóa chất, đặc biệt hay quên<br /> trình tự và thao tác tiến hành thí nghiệm.<br /> <br /> * Đối với giảng viên<br /> - GV chủ động, tiết kiệm thời gian, dễ theo dõi và bổ<br /> sung cho SV trong quá trình thực hành.<br /> * Đối với sinh viên<br /> - Phần ôn tập kiến thức: BĐTD trình bày các thí<br /> nghiệm theo 1 trình tự logic, khoa học nhƣng không<br /> cố định và cứng nhắc, giúp SV chủ động, linh hoạt<br /> khi thuyết trình nhƣng vẫn đảm bảo kiểm soát đƣợc<br /> thời gian cũng nhƣ nội dung cần trình bày. BĐTD<br /> giúp SV phát huy đƣợc tính sáng tạo, năng khiếu hội<br /> họa khi sử dụng màu sắc, hình ảnh, từ ngữ theo ý<br /> chủ quan để vẽ các dụng cụ, hóa chất và mô tả cách<br /> tiến hành thí nghiệm.<br /> - Phần tiến hành thí nghiệm: chỉ cần nhìn qua BĐTD<br /> sinh viên có thể biết ngay các dụng cụ, hóa chất cần<br /> chuẩn bị và hình dung ra cách tiến hành thí nghiệm<br /> từ đó giúp SV thực hành theo một quy trình khoa<br /> học, tiết kiệm thời gian, nâng cao chất lƣợng giờ<br /> học.<br /> - Phần viết báo cáo thực hành: sử dụng BĐTD giúp<br /> sinh viên hệ thống kiến thức một cách ngắn ngọn,<br /> súc tích, dễ đọc, dễ nhớ nhƣng vẫn bao quát đƣợc cả<br /> thí nghiệm.<br /> * Nhận xét chung<br /> Sử dụng BĐTD trong dạy và học các buổi thực hành<br /> đã tạo ra một môi trƣờng học tập tích cực, SV hứng<br /> thú, sôi nổi, sáng tạo trong giờ học, khả năng tiếp<br /> thu và nhớ bài tốt hơn, bên cạnh đó còn hình thành<br /> cho SV một số kỹ năng mềm nhƣ làm việc theo<br /> nhóm, thuyết trình trƣớc đám đông.<br /> <br /> - Phần viết báo cáo thực hành: SV gần nhƣ hệ<br /> thống lại toàn bộ kiến thức dƣới hình thức liệt<br /> kê.<br /> * Nhận xét chung<br /> Phƣơng pháp dạy học truyền thống chƣa kích<br /> thích đƣợc sự sáng tạo, hứng thú học tập của<br /> SV.<br /> <br /> KẾT LUẬN<br /> Sử dụng BĐTD trong dạy và học thực hành<br /> hóa học là một kỹ thuật dạy học tích cực, giúp<br /> giảng viên chủ động, linh hoạt, tiết kiệm thời<br /> gian, sinh viên hiểu đƣợc nội dung bài học<br /> một cách rõ ràng và nhanh nhất theo sơ đồ<br /> kiến thức đƣợc hệ thống một cách khoa học,<br /> việc ghi nhớ, ôn tập cũng hiệu quả hơn, nhìn<br /> vào BĐTD sinh viên có thể hình dung ra ngay<br /> các dụng cụ, hóa chất cần chuẩn bị và cách<br /> tiến hành thí nghiệm. Khi thiết kế BĐTD sinh<br /> viên phát huy tối đa trí tƣởng tƣợng, năng<br /> khiếu hội họa, khả năng tƣ duy logic khoa<br /> học. Ngoài ra sử dụng BĐTD còn giúp sinh<br /> viên kết hợp trí tuệ cá nhân với trí tuệ tập thể<br /> một cách hiệu quả, hình thành cho sinh viên<br /> <br /> các kĩ năng thực hành, kĩ năng thuyết trình, kĩ<br /> năng làm việc theo nhóm.<br /> BĐTD thực sự là một công cụ tƣ duy hệ<br /> thống, hiệu quả mang lại những lợi ích to lớn<br /> trong hoạt động dạy và học ở các trƣờng đại<br /> học kỹ thuật, góp phần đổi mới phƣơng pháp,<br /> nâng cao chất lƣợng giáo dục, hƣớng sinh<br /> viên đến sự phát triển toàn diện, đáp ứng các<br /> nhu cầu nhân lực cho quá trình công nghiệp<br /> hóa, hiện đại hóa đất nƣớc.<br /> TÀI LIỆU THAM KHẢO<br /> 1. Trần Đình Châu, “Sử dụng Bản đồ tƣ duy-một<br /> biện pháp hiệu quả hỗ trợ HS học tập môn toán”,<br /> Tạp chí Giáo dục, kì 2, tháng 9-2009.<br /> 2. Trần Đình Châu, Đặng Thị Thu Thủy; Bản đồ<br /> tư duy-công cụ hiệu quả hỗ trợ dạy học và công<br /> <br /> 201<br /> <br />