Thực trạng và một số biện pháp bồi dưỡng năng lực dạy học tích hợp cho sinh viên sư phạm vật lí, trường Đại học Cần Thơ

VJE<br /> <br /> Tạp chí Giáo dục, Số 422 (Kì 2 - 1/2018), tr 44-46<br /> <br /> THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ BIỆN PHÁP BỒI DƯỠNG NĂNG LỰC DẠY HỌC<br /> TÍCH HỢP CHO SINH VIÊN SƯ PHẠM VẬT LÍ, TRƯỜNG ĐẠI HỌC CẦN THƠ<br /> Trần Thị Kiểm Thu - Trường Đại học Cần Thơ<br /> Ngày nhận bài: 28/02/2017; ngày sửa chữa: 12/04/2017; ngày duyệt đăng: 14/04/2017.<br /> Abstract: This article analyses advantages and disadvantages in building curriculum towards<br /> fostering intergrated teaching skills for pedagogical students of Physics, Department of Education,<br /> Can Tho University. Also, this paper suggests some methods to improve quality of pedagogical<br /> students with aim to help them adapt requirements for teachers in current period and in the future.<br /> Keywords: Intergrated teaching; pedagogical students of Physics, Department of Education.<br /> 1. Mở đầu<br /> Theo chủ trương của Bộ GD-ĐT, chương trình, sách<br /> giáo khoa ở trung học phổ thông mới sẽ thay đổi, đó là dạy<br /> học được triển khai dưới hình thức tích hợp liên môn. Thực<br /> tế hiện nay cho thấy, sinh viên (SV) bộ môn Sư phạm Vật<br /> lí (VL) thuộc Khoa Sư phạm, Trường Đại học Cần Thơ<br /> vẫn chưa được trang bị đầy đủ kiến thức liên môn và các<br /> năng lực dạy học tích hợp (DHTH) theo yêu cầu mới. Phân<br /> tích chương trình đào tạo đã được chỉnh sửa, áp dụng từ<br /> năm học 2014-2015 cho 3 ngành sư phạm: VL, Hóa học<br /> và Sinh học, những môn học trang bị kiến thức liên môn<br /> cho SV được nêu trong bảng sau (xem bảng 1) (thông tin<br /> cung cấp bởi Phòng Đào tạo, Trường Đại học Cần Thơ):<br /> Bảng 1. Chương trình đào tạo đã được chỉnh sửa,<br /> áp dụng từ năm học 2014-2015 cho 3 ngành sư phạm:<br /> VL, Hóa học và Sinh học<br /> Chuyên<br /> ngành<br /> Sư phạm<br /> Sinh học<br /> Sư phạm<br /> Hóa học<br /> Sư phạm VL<br /> <br /> Học phần trang bị kiến thức<br /> liên môn<br /> <br /> Mã học<br /> phần<br /> <br /> - VL cho Sinh học<br /> - Hóa cho Sinh học<br /> - Thực tập hóa cho Sinh học<br /> - Sinh hóa. Sư phạm Sinh<br /> - VL đại cương<br /> - Thực tập Hóa - lí<br /> - Sinh hóa. Sư phạm Hóa<br /> - Thực tập Sinh hóa<br /> <br /> - SG189<br /> - SP097<br /> - SP098<br /> - SP574<br /> - SP095<br /> - SP158<br /> - SP378<br /> - SP406<br /> <br /> x<br /> <br /> x<br /> <br /> 2. Nội dung nghiên cứu<br /> 2.1. Những thuận lợi và khó khăn khi triển khai bồi<br /> dưỡng năng lực DHTH liên môn cho SV sư phạm VL,<br /> Trường Đại học Cần Thơ<br /> 2.2.1. Thuận lợi. Đội ngũ giảng viên (GV) của bộ môn<br /> sư phạm VL thuộc Khoa Sư phạm, Trường Đại học Cần<br /> Thơ nhìn chung rất tâm huyết với nghề, có trình độ<br /> chuyên môn vững vàng, trong đó 60% là cán bộ học tập<br /> ở nước ngoài đã và đang bồi dưỡng nghiệp vụ sư phạm<br /> cho giáo viên ở các tỉnh Đồng bằng sông Cửu Long;<br /> ngoài ra, tổ phương pháp giảng dạy bộ môn VL đa phần<br /> được tập huấn trực tiếp, cập nhật kịp thời những kiến<br /> thức mới triển khai từ Bộ GD-ĐT [1]. Các thiết bị thực<br /> nghiệm tiên tiến, hệ thống phòng học hiện đại, có nhiều<br /> phòng chuyên đề với bảng tương tác thông minh, thuận<br /> lợi cho việc nghiên cứu, trao đổi và học tập của GV và<br /> SV. Nhìn chung, SV sư phạm VL rất năng động, sáng tạo,<br /> là đối tượng thực nghiệm sư phạm lí tưởng để phát triển<br /> chương trình đào tạo mới. Trường Trung học phổ thông<br /> Thực hành sư phạm trực thuộc Khoa Sư phạm với chất<br /> lượng đầu vào cao cũng góp phần tạo nên mô hình thực<br /> nghiệm lí tưởng, giúp đội ngũ GV và SV sư phạm VL dự<br /> giờ, thao giảng, lấy kiến phản hồi, tạo sự tương tác hai<br /> chiều để chương trình đào tạo đạt chất lượng tốt nhất.<br /> 2.2.2. Khó khăn. Số lượng GV của bộ môn Sư phạm VL<br /> về chuyên ngành Khoa học giáo dục, Lí luận và phương<br /> pháp dạy học còn hạn chế, do đó các nghiên cứu của GV<br /> và SV còn chưa tập trung vào lĩnh vực khoa học giáo dục<br /> (xem bảng 2):<br /> Bảng 2. Đội ngũ GV bộ môn sư phạm VL<br /> <br /> Bảng 1 cho thấy, sau khi tốt nghiệp đại học, SV sư<br /> phạm VL gặp khó khăn trong quá trình DHTH các môn<br /> khoa học tự nhiên ở trường phổ thông. Do đó, phát triển<br /> chương trình đào tạo để bồi dưỡng năng lực DHTH các<br /> môn khoa học tự nhiên cho SV sư phạm VL là rất cần<br /> thiết. Bài viết bổ sung một số giải pháp nhằm bồi dưỡng<br /> năng lực DHTH cho SV sư phạm VL, Trường Đại học<br /> Cần Thơ, nâng cao chất lượng đào tạo, đáp ứng được yêu<br /> cầu của xã hội.<br /> <br /> Tổng số Nghiên cứu Tỉ lệ phần trăm<br /> GV của khoa học giáo (%) trên tổng số<br /> bộ môn<br /> dục<br /> GV của bộ môn<br /> <br /> 44<br /> <br /> Có bằng tiến sĩ<br /> <br /> 07<br /> <br /> 01<br /> <br /> 6%<br /> <br /> Có bằng thạc sĩ<br /> <br /> 09<br /> <br /> 03<br /> <br /> 19%<br /> <br /> Tổng<br /> <br /> 16<br /> <br /> 04<br /> <br /> 25%<br /> <br /> VJE<br /> <br /> Tạp chí Giáo dục, Số 422 (Kì 2 - 1/2018), tr 44-46<br /> <br /> Vấn đề DHTH ở bộ môn Sư phạm VL chưa được chú<br /> trọng, chương trình đào tạo còn phân hóa sâu, chưa mang<br /> tính liên ngành. Kiến thức về tích hợp mới được SV thực<br /> hiện trong một số ít đề tài luận văn tốt nghiệp theo kiểu<br /> tự phát, chưa có hệ thống đào tạo dành cho tất cả các SV<br /> ngành sư phạm VL [1].<br /> GV còn coi nghiên cứu khoa học giáo dục là nhiệm vụ<br /> của tổ phương pháp giảng dạy, trong khi thực tế, các học<br /> phần rèn luyện kĩ năng DHTH cho SV được rải đều ở các<br /> môn học chứ không chỉ dành cho các môn tổ phương pháp.<br /> 2.2. Đề xuất một số biện pháp bồi dưỡng năng lực<br /> DHTH cho SV sư phạm VL, Trường Đại học Cần Thơ<br /> Biện pháp 1: Cho SV trải nghiệm phương thức tổ<br /> chức dạy học các chủ đề tích hợp liên môn ở bậc đại<br /> học. Mỗi GV cần biên soạn lại giáo trình, bài giảng,<br /> hướng đến mục tiêu bồi dưỡng năng lực tích hợp cho SV.<br /> Khi giảng dạy kiến thức của một học phần nào đó, GV<br /> cần giúp SV nắm được: kiến thức này ứng dụng để làm gì<br /> hoặc ứng dụng vào lĩnh vực nào; chẳng hạn như: kiến thức<br /> VL đại cương được ứng dụng nhiều trong các lĩnh vực<br /> sinh học, hóa học, môi trường. Bên cạnh đó, cần bổ sung<br /> một số học phần tự chọn hoặc bắt buộc vào chương trình<br /> đào tạo để trang bị kiến thức tích hợp cho SV sư phạm VL;<br /> đồng thời, rèn luyện năng lực DHTH cho các em thông<br /> qua việc đưa tích hợp vào phần bắt buộc của đề kiểm tra,<br /> đánh giá kết quả học tập đối với các học phần.<br /> Có hai cách để thực hiện công việc này, đó là:<br /> - Tăng cường tính thực tiễn trong các bài học trên<br /> lớp. Trong quá trình giảng dạy môn VL, bên cạnh việc<br /> trang bị cho SV các định luật, thuyết VL, GV cần gắn kết<br /> nội dung bài học với các tình huống thực tế nhằm giúp<br /> các em tổng hợp kiến thức, kĩ năng thuộc nhiều lĩnh vực<br /> khác nhau khi giải quyết các nhiệm vụ học tập. Do đó,<br /> GV cần nắm rõ những kiến thức đang giảng dạy có ích<br /> lợi gì, đưa ra ví dụ thực tế để tạo hứng thú học tập cho<br /> người học. Chẳng hạn, GV đưa ra bài tập thực tế sau:<br /> Truyện kể rằng, do nhà vua nghi ngờ người thợ kim hoàn<br /> đã trộn lẫn bạc vào trong chiếc vương miện bằng vàng<br /> nên ông đã ra lệnh cho Ác-si-mét phải tìm ra sự thật. Đặt<br /> mình vào hoàn cảnh của Ác-si-mét, em sẽ làm gì để xác<br /> định trong chiếc vương miện ấy có pha bạc hay không?<br /> Cách giải quyết bài toán: Chiếc vương miện bị nhúng<br /> chìm trong nước sẽ làm tràn ra một khối lượng nước<br /> tương đương với thể tích của nó. Bằng cách chia khối<br /> lượng (m) của vương miện với thể tích (V) của khối nước<br /> bị chiếm chỗ, có thể xác định khối lượng riêng (d) của<br /> vương miện và so sánh nó với khối lượng riêng của vàng.<br /> Ông phát hiện ra khối lượng riêng của vương miện<br /> nhỏ hơn khối lượng riêng của vàng nguyên chất, từ đó<br /> biết được chiếc vương miện được làm từ vàng có lẫn bạc.<br /> <br /> Trong ví dụ trên, cần sử dụng kiến thức của cả hai lĩnh<br /> vực VL và hóa học.<br /> - Lồng ghép nhiều vấn đề cần giáo dục vào trong một<br /> chủ đề: Nhiều vấn đề trong đời sống mà con người đang<br /> đối mặt không thể giải quyết được bằng kiến thức của<br /> một môn học. Ví dụ: khi học chủ đề hiện tượng ấm lên<br /> toàn cầu, đó là nguyên nhân của biến đổi khí hậu, cần tập<br /> hợp kiến thức của rất nhiều lĩnh vực như: môi trường,<br /> VL, sinh học, địa lí, nông nghiệp, kinh tế,… để bàn luận,<br /> đưa ra các đánh giá về tác động của nó đối với sự sống<br /> của con người trong hiện tại và tương lai.<br /> Biện pháp 2: Tổ chức cho SV làm việc với sách giáo<br /> khoa ở trung học phổ thông các môn: VL, Hóa học, Sinh<br /> học để nghiên cứu các chủ đề, địa chỉ tích hợp, theo đó<br /> GV sẽ tổ chức hướng dẫn biên soạn tài liệu giảng dạy.<br /> GV phụ trách các học phần chuyên môn và học phần Lí<br /> luận dạy học để hoàn thiện giáo án, tổ chức cho SV trải<br /> nghiệm DHTH khi thực tập sư phạm ở các trường trung<br /> học phổ thông (DHTH từ mức độ thấp đến mức cao). Do<br /> vậy, cần có sự phối hợp chặt chẽ giữa GV các bộ môn VL,<br /> Hóa học, Sinh học để chỉ ra chủ đề tích hợp cho SV thực<br /> hiện, làm việc nhóm, phát huy sức mạnh tổng hợp.<br /> Ví dụ: Kết quả phân tích nội dung trong chương trình<br /> các môn học được tích hợp trong chủ đề: “Hạt nhân<br /> nguyên tử”.<br /> VL: Cấu tạo của nguyên tử, thuyết lượng tử ánh sáng,<br /> năng lượng photon, lưỡng tính sóng - hạt của ánh sáng,<br /> mẫu nguyên tử Bo (tiên đề về các trạng thái dừng; sự bức<br /> xạ và hấp thụ năng lượng của nguyên tử); năng lượng<br /> liên kết hạt nhân, năng lượng tỏa ra trong phản ứng hạt<br /> nhân, phóng xạ và các định luật phóng xạ, tính chất của<br /> các tia phóng xạ.<br /> Hóa học: Cấu hình electron trong nguyên tử, obital<br /> nguyên tử, cách viết các phương trình phản ứng hạt nhân<br /> dựa vào các định luật bảo toàn, phân biệt các chất phóng<br /> xạ, thời gian phân rã của chất phóng xạ, cách tính số mol<br /> chất và từ đó tính được số nguyên tử từ khối lượng của<br /> chất đó, các nguyên tố hóa học trong cơ thể sinh vật.<br /> Sinh học: Ứng dụng của các đồng vị phóng xạ trong<br /> việc chuẩn đoán và điều trị bệnh, dùng bức xạ Gamma<br /> để chữa các bệnh ung thư; sự tác động của các tia phóng<br /> xạ đến vật nuôi và cây trồng, chọn giống.<br /> Công nghiệp năng lượng sạch: năng lượng hạt nhân.<br /> Khảo cổ học: đồng vị phóng xạ tìm tuổi thọ của các vật<br /> cổ dựa vào chu kì bán rã và công thức của định luật phóng xạ.<br /> Y học: Phân tích quang phổ, tìm ra các thành phần<br /> trong thuốc, dược phẩm.<br /> Toán học: Giải phương trình mũ, logarit, làm việc với<br /> đồ thị, xác định thứ nguyên.<br /> <br /> 45<br /> <br /> VJE<br /> <br /> Tạp chí Giáo dục, Số 422 (Kì 2 - 1/2018), tr 44-46<br /> <br /> Mục tiêu của chủ đề: - Về kiến thức: + Trình bày được<br /> cấu tạo của nguyên tử; + Tính năng lượng liên kết, năng<br /> lượng liên kết riêng, năng lượng phản ứng hạt nhân (thu<br /> vào và tỏa ra); + Mô tả được định luật phóng xạ, viết biểu<br /> thức phóng xạ. Phân biệt được tính chất của các loại tia<br /> phóng xạ; + Biết được một số ứng dụng của các tia phóng<br /> xạ trong lĩnh vực sinh học, khảo cổ học, hóa học,…;<br /> + Giải thích sự phát xạ quang phổ vạch của nguyên tử<br /> Hidro; + Giải được các bài tập thực tế; - Về kĩ năng:<br /> + Rèn luyện kĩ năng quan sát, phân tích hình ảnh, đồ thị;<br /> + Rèn luyện kĩ năng ứng dụng kiến thức vào thực tiễn;<br /> + Rèn luyện kĩ năng làm việc nhóm, hình thành tư duy<br /> phản biện; - Về thái độ: + Biết được các nguồn phát tia<br /> phóng xạ, từ đó có ý thức trong việc phòng, tránh tác hại<br /> của các loại tia phóng xạ; + Yêu thích khoa học, say mê<br /> khám phá, tự tìm hiểu và giải quyết các vấn đề trong cuộc<br /> sống bằng cơ sở khoa học; + Có ý chí, tinh thần học hỏi<br /> thông qua việc trao đổi với bạn, với thầy cô.<br /> Các năng lực cần được bồi dưỡng cho SV (xem bảng 3):<br /> Bảng 3. Các năng lực cần được bồi dưỡng<br /> Số<br /> TT<br /> <br /> 1<br /> <br /> 2<br /> <br /> 3<br /> <br /> 4<br /> <br /> 5<br /> <br /> Tên<br /> năng lực<br /> <br /> nghe, tôi sẽ quên; những gì tôi thấy, tôi sẽ nhớ; những gì<br /> tôi làm, tôi sẽ hiểu”. Tư tưởng này đề cao tầm quan trọng<br /> của thực hành, thực tập, đi từ lí luận đến thực tiễn. Từ đó,<br /> đánh giá hiệu quả, rút kinh nghiệm và tiếp tục hoàn thiện<br /> lí luận để có kết quả rèn luyện tốt nhất.<br /> Biện pháp 3: Thông qua hoạt động seminar, hội<br /> thảo, báo cáo chuyên đề về DHTH để hình thành tư tưởng<br /> sư phạm về DHTH cho SV, khắc phục các cách hiểu sai<br /> lệch về cách dạy học mới này. Đối với các học phần, SV<br /> sẽ được tự chọn chủ đề tích hợp, có sự chuẩn bị và báo cáo<br /> chuyên đề trước tập thể lớp, sau đó GV và các bạn cùng<br /> góp ý để chỉnh sửa về nội dung, hình thức. Hoạt động này<br /> còn rèn luyện cho SV kĩ năng trình bày trước đám đông,<br /> có tư duy phản biện tốt, biết cách trình bày vấn đề khoa<br /> học một cách mạch lạc, rõ ràng. Nghiên cứu khoa học là<br /> một trong những hoạt động quan trọng trong giảng dạy đại<br /> học, đồng thời trang bị cho SV kĩ năng nghiên cứu để có<br /> thể trở thành nhà nghiên cứu khoa học. GV cần tổ chức<br /> cho SV dự giờ của các giáo viên trường trung học phổ<br /> thông thực hành sư phạm dạy học theo giáo án tích hợp, từ<br /> đó có thêm kiến thức, kinh nghiệm về DHTH. Cách tiếp<br /> cận này dễ thực hiện, ít tốn kém lại hiệu quả, làm giảm bớt<br /> căng thẳng và lúng túng cho người học.<br /> 3. Kết luận<br /> Bồi dưỡng năng lực DHTH cho SV phù hợp với yêu<br /> cầu trong tình hình mới là nhiệm vụ cấp bách. Học tập và<br /> rèn luyện theo hướng DHTH sẽ giúp SV có được sự<br /> chuẩn bị tốt để thực hiện công tác giảng dạy ở trường phổ<br /> thông. Muốn vậy, những người biên soạn chương trình<br /> cần thực hiện một cách nghiêm túc và có lộ trình dài hạn,<br /> theo các giai đoạn cụ thể và đánh giá từng giai đoạn để<br /> đào tạo ra đội ngũ giáo viên trẻ đạt chất lượng trong<br /> tương lai.<br /> <br /> Các kĩ năng thành phần<br /> <br /> Tính được các thành phần của chất, năng<br /> lượng tỏa ra trong phản ứng.<br /> Năng<br /> Dựa vào định luật bảo toàn năng lượng để xác<br /> lực tính định động năng của các hạt.<br /> toán<br /> Tính chu kì, hoạt độ phóng xạ, độ tuổi mẫu<br /> vật.<br /> Hình thành tư duy, kĩ năng phân tích - tổng<br /> Năng<br /> hợp, phát triển kiến thức khoa học tự nhiên<br /> lực tư<br /> thông qua nội dung tích hợp.<br /> duy<br /> Giải thích sự khác nhau của năng lượng<br /> photon, từ đó phân biệt khả năng đâm xuyên<br /> của các bức xạ, ứng dụng trong các lĩnh vực<br /> Năng<br /> lực vận sinh học, y học. Tìm tuổi của các vật cổ. Giải<br /> thích cơ chế phát ra quang phổ vạch của<br /> dụng<br /> Hidro. Giải thích được nguyên tắc hoạt động<br /> của nhà máy điện hạt nhân.<br /> Đọc hiểu đồ thị về độ sụt giảm khối lượng<br /> Năng lực chất phóng xạ theo thời gian (đồ thị hàm<br /> thu nhận và mũ). Hiểu và giải thích sơ đồ chuyển mức<br /> xử lí thông năng lượng của nguyên tử hiđro khi tạo ra<br /> tin tổng hợp các dãy quang phổ.<br /> Phát triển ngôn ngữ thông qua trình bày, thảo<br /> luận các câu hỏi mà giáo viên đặt ra khi làm<br /> Năng<br /> lực ngôn việc nhóm. Phát triển khả năng dùng thuật<br /> ngữ khoa học trong việc phân tích, giải thích<br /> ngữ<br /> các bài tập.<br /> <br /> Tài liệu tham khảo<br /> [1] Nguyễn Văn Nở (2016). Dự thảo báo cáo tổng kết<br /> năm học 2015-2016 và phương hướng hoạt động<br /> năm học 2016-2017. Trường Đại học Cần Thơ.<br /> [2] Bộ GD-ĐT (2014). Hướng dẫn dạy học và kiểm tra,<br /> đánh giá theo định hướng phát triển năng lực cho học<br /> sinh cấp trung học phổ thông.<br /> [3] Bộ GD-ĐT (2014). Tài liệu tập huấn Dạy học tích<br /> hợp ở trường trung học cơ sở và trung học phổ thông.<br /> [4] Nguyễn Đình Thước - Trần Thị Kiểm Thu (2016).<br /> Tích hợp liên môn nội dung dạy học Vật lí đại cương<br /> theo hướng để phát triển năng lực nghề nghiệp cho<br /> sinh viên. Tạp chí Thiết bị giáo dục, số 132, tr 25-26.<br /> [5] Đỗ Hương Trà (2015). Nghiên cứu dạy học tích hợp<br /> liên môn: những yêu cầu đặt ra trong việc xây dựng,<br /> lựa chọn nội dung và tổ chức dạy học. Tạp chí Khoa<br /> học, Đại học Quốc gia Hà Nội, số 1, tr 41-51.<br /> <br /> Chủ đề “Hạt nhân nguyên tử” nằm trong nội dung<br /> chương trình sách giáo khoa VL 12 và môn Hóa học lớp<br /> 10. Do vậy, khi biên soạn chủ đề này, SV sẽ có các cách<br /> nhìn khác, cùng bổ sung lẫn nhau giúp cho vấn đề trở nên<br /> sáng tỏ hơn, bài giảng sẽ đạt hiệu quả cao hơn, không bị<br /> trùng lặp về nội dung. Khổng Tử có nói: “Những gì tôi<br /> <br /> 46<br /> <br />