Trí thức - Một góc nhìn tiêu biểu: Phần 4

PHẦN IV<br /> VÀN HÓA NGHỆ THUẬT<br /> ■<br /> <br /> ■<br /> <br /> v A n h ó a ... đ ể l à m g ì ?<br /> Nguyên Ngọc<br /> <br /> Ch ú n g ta chưa thật sự làm văn hóa. Có phải thật thế không? Tỏi rất mong<br /> được thử trao đổi, để cùng suy nghi tiếp. Và để cho cuộc đi tới của chúng ta<br /> hôm nay, và cả ngày mai nữa, nhanh mà vững, mà bền, và nói cho cùng/ để<br /> cho cuộc d i tới của chúng ta hỏm nay thật sự đưa đến sự trong ỉành cho xã hội<br /> và hạnh p h ú c cho con người.<br /> Tôi c ó một người bạn PhiUppines tên là Tak)it N ahitm it, hình n h ư đấy là<br /> biệt hiệu, m ột kiểu bút d a n h của anh, chứ khỏng phải tén thật. A nh giải thích<br /> chí) tôi, th e o thổ ngừ ờ quê a n h tên ấy cỏ nghĩa là "ánh chớp thầm lặng". Sau<br /> m ộ t thời ‘gian qu en và th ân với anh, tôi nghĩ tòi có thể hiểu vì sao a n h đã chọn<br /> cái biit d a n h nghe hơi lạ ấy. Có vẻ n h ư gia đình a n h thuộc tầng lớp trí thức lớn<br /> và thượn^^ lưu trong xã hội Philippines. Mẹ a n h từ ng là n ữ thị trưởng đ ầ u tiên<br /> của thù đ ô Manila. Còn an h thì đã tốt nghiệp tiến sĩ k inh tế ờ Mĩ, sau đ ó về làm<br /> việc cho m ột cơ q u an của Liên Hiệp Q uốc tại Paris gần chục năm...; cho đ ế n<br /> m ột hôm., a n h bổng từ bỏ tất cả, d a n h vọng, chức quyền, tiền bạc, k inh thành<br /> hoa lệ, rũ áo ra đi, quay vẻ Philippines, và cặm cụi làm vãn hóa. A nh có cho tỏi<br /> xem một số phim do chính a n h tự làm đạo diễn, tự quay, tự dựng, tuyệt đối<br /> k h ô n g h ẻ sử d ụ n g diễn viên chuyên nghiệp, ph im truyện hẳn hoi n h ư n g<br /> người đóíiig là người thư ở ng bắt gặp ngoài đường, trong n h à máy, trên đ ồ n g<br /> ruộng. C ó nét gì ph ản g p h ất n h ữ n g phim rất hay và rất độc đáo của điện ản h<br /> Iran. Thimh thoảng a n h sang Hà Nội, đ ế n và đi đều rất nh ẹ nhàng, giản dị,<br /> thường ă.n mặc quần áo dân tộc, hai cậu con trai an h có mẹ là<br /> <br /> người<br /> <br /> Thụy Đ iển<br /> <br /> n h ư n g lại thích ãn mặc, thật lạ, rất giống người Tây N g u y ên ở ta, thậm chí có<br /> khi còn đ ó n g khố, rắt đẹp. Takjit rất yêu các n ền văn hóa d â n tộc thiểu số ở quê<br /> anh. Anhì có tặng tôi m ột cây sáo không phái thổi bằng m ồ m mà bằng mủi, ảm<br /> th a n h r é o rắt xa xôi và m ơ hồ, rất lạ. Lần nào sang an h cùng gọi đ iện cho tôi,<br /> ch ú n g tòn thư ờng tìm m ột chỏ vắng và yên tĩnh ngồi với n h a u có khi suốt ngày,<br /> nói với a h a u về công việc của mỗi người, về n h ữ n g ao ước và cả n h ữ n g lo nghĩ<br /> của chúnig tôi. Có hôm Takjit đột ngột hỏi tôi: "Theo anh, ở những đất nưác<br /> <br /> 365<br /> <br /> n h ư đ ắ t nước c h ú n g ta hâv giờ, vãn hóa cần phải làm gì, có thể làm gì, vai trò<br /> của vãn hóa là gi, n h ất là trong tình hình sôi nổi mà cũng đầy thách thức hiện<br /> nay?", Tôi biết đ ấ y là câu hỏi vẫn khiến Takịit ray rứt, và quà k hông d ẻ trả lời.<br /> Tôi nói; 'T ak jit ạ, thì chính a n h phải trả lời cho tỏi câu hòi ấv đi chứ, chính a n h<br /> đ à từ n g là tiến sì k in h tế ở một quốc gia giàu có và hiện đại nhắt thế giới títng<br /> sống và làm việc h à n g chục n ả m giửa một Paris hoa lệ đệ n h ất h à n h tinh<br /> <br /> thế<br /> <br /> m à rồi đ ộ t n h iê n a n h vẤt bò tất cả để quay về quê h ư ơ n g v^à chỉ chãm chăm làm<br /> v ă n hóa, lại làm theo cách rất riêng của anh... v^ậy tức là a n h đã suy nghĩ ahiều<br /> lắm về v ăn hóa, vai trò của văn hóa, lâu dài và ngay h ô m nay, chính an h phải<br /> nói với tôi, cho tôi đi chứ...". Takịii ngồi trầm n g âm một lúc, rồi hòi: "Anh có lái<br /> xe ỏ tỏ không? A nh biết đấy, lái xe rất coi trọng hai hàn chân đạp; một chàn ga<br /> và m ột c h â n p h a n h , cũ n g gọi là chân thắng ấy mà. Và qu an trọng nhất chinh là<br /> chân thắng. Khi nào thỉ người ta cần dến chân thắng, khi nào thì phải giữ rất<br /> chặt, rất chắc ch ân thắng? K hông phải là khi d ừ n g xe, hay khi chạy chậm, mà<br /> chính là khi tăng tốc và lại qua cua nửa. Ván hóa, theo tỏi, chính là cái chân<br /> th ắ n g ấy đấy, của xã hội, của lịch sử, của con người, của m ột đất nước, một clân<br /> tộc. C h ứ k h ô n g phải ch ần ga. Kinh tế là chân ga. Kinh tế lúc nào củ n g lao tới<br /> phía trước, n h a n h hơ n, n h a n h hơ n nửa, n h a n h hơ n mãi, bao nhiêu cũng<br /> k h ô n g vừa, n h ấ t là đối với n h ữ n g đ ất nước n h ư đ ấ t nước ch ú n g ta, đ an g phải<br /> cố đ u ổ i kịp n ă m ch âu b ố n biển củ n g đan g lao tới rất d ữ dội, phải cố tãng tốc tối<br /> đ a có thể để đ u ổ i cho kịp. Và lại phải qua cua, liên tục qua cua. C hính lúc này,<br /> h ơ n bao giờ hét, cần giữ thật chắc chân thắng. C h ín h lúc này, hơ n bao giử hét,<br /> cần v ă n hóa. N ế u k h ô n g thì cuộc xông tói có rất n h iều nguy cơ lao luôn xuống<br /> vực. Tôi cho rằn g ở n h ữ n g đ ất nước n h ư đất nước c h ú n g ta, h ìn h n h ư người ta<br /> đang h iểu rất lầm về v ãn hóa, người ta cho rằng khi đất nước đ a n g phải lao tới<br /> trong cuộc đ u ổ i bắt lớn này thì văn hóa củng phải lao theo, văn hóa phải ra sức<br /> cổ vủ, reo h ò cho cuộc đ uổi bắt say m ê ấy. Vãn hỏa phải ra sức cổ vũ kinh tế và<br /> c h ín h trị, c h ín h các n h à chín h trị và kinh tế cũ n g thư ờ ng xuyên đòi hỏi, thúc<br /> giục v ã n hóa n h ư vậy... K hông phải đâu, hoàn toàn ngược lại. C h ín h khi kinh<br /> tế lao tới thì văn hóa, công việc cúa văn hóa là phải giữ thắng, chính lúc này<br /> mới càng thấy vô c ù n g cần v ãn hóa, cần phải có vãn hóa để nắm chắc cái thắng<br /> của xã hội. Khi kinh tế và cả xà hội lao tới, thì vãn hóa phải lùi lại một chút, bởi<br /> v ăn hóa là gì, n ế u k h ô n g phải là sự bình tĩnh, bình tâm, sự v ữ n g chắc, vững<br /> chãi của xả hội và con người. Kinh té là cần thiết, là quvết định; chính trị cùng<br /> vậy, c h ín h trị rất q u y ế t đ ịn h , n h ư n g tôi cho là văn hỏa mới quyết đ ịn h hơn, bởi<br /> nó là cái nền, n ó lâu dài hơn, kinh tế và cả chính trị nói cho cùng cũng chi là<br /> p h ư ơ n g tiện, vãn hóa mới là mãi mãi, trường cửu, n ó ờ với con người, đi cùng<br /> <br /> 366<br /> <br /> co n người trên dư ờ n g dài vô tận cùa con người; n ó lo về cái vì đ ó m à con người<br /> sống, lẽ sống, lẽ hạn h phúc của con người ở đời, cái lè vì đ ó mà con người làm<br /> k in h tế và làm chính trị cù n g bao nhiêu việc khác. Kinh tế và ch ín h trị tất yếu<br /> lao tới, mà vãn hỏa cũng h ăn g hái, bồng bột lao theo, thì là n g u y cơ, thì xe sẻ đổ<br /> xuống vực, rồi tất cả có thể chi là vỏ nghĩa thòi, th ậ m chí tan nái, hoặc ít ra cằn<br /> cỗi Câ thôi... Vậv đó, anh thấv không, chính vì vậy m à tôi đã bò Boston, bỏ N ew<br /> York, b ò Paris... tôi trở về với quê hư ơ ng tôi, tôi lo cho cái n ề n trong cuộc đuổi<br /> bắt thiét yếu và cuộc qua cua, củng !à thiết yếu, cua rất ngặt, rất hiểm của các<br /> đ ấ t nước c h ú n g ta bây giờ. Tôi nguyện làm m ột á n h chớ p im lặng, a n h biết<br /> đấy , d ấ n ga thì rú lên ồn ào, giữ ga thì âm thầm , im lặng, n h ư n g m à k h ô n g có<br /> nó/ k h ô n g chắc chân chổ này thì có thể sẽ chẳng còn gì hét, sẽ là vô nghĩa hết,<br /> sẽ là đ iều c h ú n g ta không hề m ong muốn... C ủ n g có thể nói thế này chàng;<br /> k in h té, ch ín h trị thì kêu gào, cổ vù, đ ộ n g viên, gọi người ta đ u a chen, v ã n hóa<br /> thì bĩnh tĩnh và can ngãn... H ình n h ư ớ nước a n h , củ n g n h ư ở nước tỏi, có m ột<br /> cái bộ gọi là Bộ Vãn hóa * Thể thao - Du lịch. D u lịch là làm ra tiền, h ú t thật<br /> n h iều k h ách để có thật n h iề u tiền, thể thao thì là g an h đ u a , cao n hất, xa nhất,<br /> n h a n h n hắt, sao ván hóa củ n g đ ứ n g ch u n g vào đó? Tôi thi tỏi m o n g chi có m ột<br /> cái bộ gọi lả Bộ Ván hóa, để lo việc cư bản là giữ th ắ n g thôi. C ù n g có thể gọi là<br /> Bộ cùa sự Bình tĩnh Xã hội... Chưa có được m ột bộ n h ư vậy. N ê n tôi xin về làm<br /> v iệ c â ó , m o n g là một á n h chớ p thầm lặng..."<br /> <br /> Mấy n ã m gần đây ít thấy Takịit sang, chi th in h th o ả n g đư ợ c thư h a y ng h e<br /> điện của anh. Tỏi biết a n h đ a n g vất vả lắm, n h ư n g a n h k h ô n g hề n ả n chí. vất<br /> và cũ n g là đ ú n g thôi. Bởi ý tưởng cùa a n h về v ãn hóa là kh á lạ - m à n h ữ n g gi<br /> thật sự sâu xa, sâu sắc thì bao giờ lại chẳng lạ - th ậ m chí có gi n h ư là lạc lõng<br /> giữa cuộc đời đ u a chen xỏ bồ bây giờ. Tôi th ư ờ n g suy n g h ĩ về ý tư ở ng của anh,<br /> công việc của anh. Tòi k h â m phục sự d ấ n th ân lặng lẽ m à quyết liệt của anh.<br /> N ó khiến ta m u ố n nghĩ lại về n h ữ n g gì c h ú n g la đ a n g làm , có thật là v ă n hóa<br /> không n h ư n h ừ n g gí c h ú n g la đan g làm? H ìn h n h ư c h ú n g ta đ a n g làm rất<br /> nhiều, rất n h iề u thứ được coi là văn hóa, n h ư n g văn hó a thật, n h ư a n h bạn kì<br /> lạ cùa tôi q u a n niệm và d ấ n thân, thì ch ú n g ta chưa làm, k h ô n g làm. N h ữ n g gì<br /> gọi là vãn hóa ch ú n g ta đ a n g làm thư ờ ng rất ồ n ào, m à văn hó a thật thì lại<br /> kliông ồn ào. N ó thâm trầm. Cái thắng có ồn ào bao giờ đâu, trừ khi phải thắng<br /> khẩn cấp vì sắp chết đ ế n nưi! C h ú n g ta chưa thật sự làm v ăn hóa. Có phải thật<br /> thế không? Tôi rất m ong đư ợ c thử trao đổi, để c ù n g suy n g h ĩ tiếp. Và để cho<br /> cuộc đi tới cùa ch ú n g ta h ỏ m nay, và cả ngày mai nừa, n h a n h m à vững, mà<br /> bồn, và nói cho cùng, để cho cuộc đi tới của c h ú n g ta h ô m n a y thật sự đ ư a đ ến<br /> sự trong lành cho xã hội và h ạ n h phúc cho con người.<br /> <br /> 367<br /> <br />